| نسخهٔ فعلی |
متن شما |
| خط ۱: |
خط ۱: |
| '''اِشعار و تقلید'''، یکی از سبب‌های انعقاد [[احرام]] در [[حج قران]]، بر پایه برخی مذاهب اسلامی است. اشعار، ایجاد شکاف در کوهان شتری است که برای قربانی آماده شده است، تا اینگونه شناسایی آن آسان‌تر باشد. تقلید، آویزان کردن کفش به گردن حیوانی است که برای قربانی آماده شده است.
| | {{اِشعار و تقليد}} |
|
| |
|
| زمان اشعار و تقلید، بر پایه اختلاف نظری که میان فقیهان است، [[میقات]] یا زمان [[احرام]] است.
| | اِشعار و تقليد: از سبب‌هاي انعقاد اِحرام در حج قِران بر پايه برخي مذاهب اسلامي |
|
| |
|
| فقیهان [[شیعه]] و شماری از فقیهان [[اهل سنت]]، اشعار را مخصوص شتر دانسته‌اند. در برابر، بیشتر فقیهان اهل سنت آن را در گاو یا گاو کوهان‌دار نیز جاری دانسته‌اند. به باور فقیهان شیعه، تقلید در شتر، گاو و گوسفند جاری است. در این باره، میان عالمان اهل سنت اختلاف نظر است.
| |
|
| |
|
| به باور فقیهان شیعه، در حج قران، افزون بر [[تلبیه]]، اشعار و تقلید نیز احرام را منعقد می‌کند. فقیهان [[مذهب حنفی|حنفی]]، این ویژگی را فقط برای تقلید پذیرفته‌اند و دیگر مذاهب اهل سنت، هیچ کدام از اشعار و تقلید را برای انعقاد احرام کافی ندانسته‌اند.
| | ==مفهوم شناسی== |
| ==واژه== | | واژه «اِشعار» مصدر باب اِفعال از ريشه |
| واژه «اشعار»، مصدر باب افعال از ریشه «ش، ع، ر» به معنای اعلام کردن، نشانه گذاری و درآوردن خون است.<ref>لسان العرب، ج4، ص413؛ تاج العروس، ج7، ص33، 37، «شعر».</ref> کاربرد فقهی این واژه، نزدیک به معنای لغوی آن است. اشعار شتر، یعنی شکافتن یک سوی کوهان و خون‌آلود کردن آن، به نشانه مختص بودنش برای [[قربانی]].<ref>المغنی، ج3، ص574؛ جواهر الکلام، ج18، ص57؛ معجم المصطلحات، ج1، ص194.</ref> | | «ش ـ ع ـ ر» به معناي اعلام كردن، نشانه گذاري و درآوردن خون[1]است. كاربرد فقهي اين واژه نزديك به همين معناي لغوي است. اِشعار شتر يعني شكافتن يك سوي كوهان و خون‌آلود كردن آن، به نشانه مختص بودنش براي قرباني.[2]واژه تقليد نيز مصدر باب تفعيل از ريشه « ق‌ـ ل ـ د» به معناي افكندن قلاده بر گردن است[3]و در اصطلاح باب حج، به معناي آويختن نعل و چيزهاي ديگر بر گردن قرباني به قصد نشانه‌‌گذاري آن براي قرباني شدن است.[4]گاه از اين دو به «سِِياقُ الهَدْي» تعبير شده است.[5] |
|
| |
|
| واژه «تقلید»، مصدر باب تفعیل از ریشه «ق، ل، د» به معنای افکندن قلاده بر گردن است<ref>الصحاح، ج2، ص527؛ تاج العروس، ج5، ص205، «قلد».</ref> و در اصطلاح باب حج، به معنای آویختن نعل و چیزهای دیگر بر گردن قربانی به قصد نشانه‌گذاری آن برای [[قربانی]] شدن است.<ref>المغنی، ج3، ص574-575؛ تذکرة الفقهاء، ج7، ص257؛ الفقه الاسلامی، ج3، ص666.</ref> گاه از «اشعار» و «تقلید»، به «سِیاق الهَدْی» تعبیر شده است.<ref>الروضة البهیه، ج2، ص300؛ کشف اللثام، ج6، ص179؛ جواهر الکلام، ج19، ص193.</ref>
| | ==پيشينه و اهميت== |
| | چنان‌كه گفته‌اند، اِشعار و تقليد از سنت‌هاي ابراهيمي هستند كه پيش از پيدايش اسلام بدان عمل مي‌شده است.[6]مردم در روزگار جاهليت، كفش يا قلاده‌اي برگردن حيوانات آماده براي قرباني كردن در حج مي‌انداختند يا بر پوست و كوهان شتر جراحتي ايجاد مي‌كردند تا هم راهزنان در آن طمع نكنند و حرمت و قداست آن رعايت شود و هم مردم بدانند كه اين حيوان ويژه قرباني حج است.[7]آنان پس از انجام دادن اشعار يا تقليد، هرگونه بهره‌وري از حيوان اشعار يا تقليد شده را بر خود حرام مي‌پنداشتند و حتي در گرسنگي سخت، از آن بهره نمي‌بردند.[8]در آن روزگار، حاجيان گاه با آويختن گردن‌آويزي از مو، پشم يا پوست درختان، به گمان خود، خويشتن را از گزند دشمنان حفظ مي‌كردند.[9] |
| | اِشعار و تقليد در اسلام با حدود و شرايطي تأييد شده و در منابع فقهي امامي و شماري از اهل سنت به منزله جايگزين تَلبيه، از سبب‌هاي اِنعقاد احرام در حج قِران مطرح شده است. گفتني است كه حج قِران در كنار حج اِفراد٭ و حج تَمَتُّع٭ يكي از اقسام سه‌گانه حج و وظيفه كساني است كه در محدوده 48 ميلي مكه سكونت دارند.[10](← حج قران٭) به باور برخي از مفسران، مقصود از شعائر الهي كه در آيه 2 مائده/5 پاسداشت حرمت آن سفارش شده، شترهاي اِشعار شده براي حج هستند.[11]«قلائد» در آيه 2 و 97 مائده/5 نيز به قرباني‌هاي نشان‌دار تفسير شده[12]و ذكر آن پس از هَدْي، از قبيل ذكر خاص پس از عام است كه از اهميت اين موضوع نشان دارد.[13] |
|
| |
|
| ==پیشینه== | | ==فلسفه اشعار و تقلید== |
| | در منابع گوناگون، حكمت‌هايي براي اشعار و تقليد بيان شده كه برخي از آنها عبارتند از: ناتواني شيطان از دست زدن به حيوان، آمرزش صاحب حيوان با ريختن نخستين قطره خون از حيوان اشعار شده، آگاهي ديگران از اختصاص يافتن حيوان اشعار شده براي قرباني، و آسان‌تر بودن شناخت حيوان براي مالك خود پس از اشعار و تقليد.[14] |
|
| |
|
| اشعار و تقلید از سنت‌های [[حضرت ابراهیم(ع)|ابراهیمی]] هستند که پیش از پیدایش اسلام بدان عمل می‌شده است.<ref>تفسیر قرطبی، ج6، ص40؛ العرف الشذی، ج2، ص267؛ المفصل، ج11، ص210، 388.</ref> مردم در روزگار [[جاهلیت]]، کفش یا قلاده‌ای برگردن حیوانات آماده برای [[قربانی]] کردن در حج می‌انداختند یا بر پوست و کوهان شتر جراحتی ایجاد می‌کردند تا هم راهزنان در آن طمع نکنند و حرمت و قداست آن رعایت شود و هم مردم بدانند که این حیوان ویژه قربانی حج است.<ref>المفصل، ج11، ص209-210، 388.</ref> آنان پس از انجام دادن اشعار یا تقلید، هرگونه بهره‌وری از حیوان اشعار یا تقلید شده را بر خود حرام می‌پنداشتند و حتی در گرسنگی سخت، از آن بهره نمی‌بردند.<ref>التفسیر الکبیر، ج12، ص101.</ref> در آن روزگار، حاجیان گاه با آویختن گردن‌آویزی از مو، پشم یا پوست درختان، به گمان خود، خویشتن را از گزند دشمنان حفظ می‌کردند.<ref>مجمع البیان، ج3، ص382؛ روح المعانی، ج4، ص36.</ref> | | ==استحباب اشعار و تقلید== |
| | استحباب اشعار و تقليد:به اجماع فقيهان امامي[15]و به باور بسياري از فقيهان اهل سنت[16]، اشعار نه تنها مشروع، بلكه مستحب است. از صحابه و فقيهان نخستين نيز افرادي مانند ابن عمر، حسن بصري، قاسم بن محمد، سالم بن عبدالله، عطاء، ابويوسف، اسحاق و ابوثور به استحباب اشعار باور داشتند.[17]پشتوانه اين گروه از فقيهان، سيره پيامبر(ص) به مقتضاي روايت‌هايي است كه از انجام گرفتن اشعار و تقليد به دست ايشان گزارش كرده‌اند.[18] |
| | در برابر، ابوحنيفه بدين استدلال كه اشعار گونه‌اي مُثْله كردن و مايه آزار حيوان است، آن را مكروه، بلكه حرام، دانسته است.[19]از ميان صحابه و فقيهان نخستين، مكروه شمردن اشعار تنها به ابراهيم بن يزيد نخعي نسبت يافته است.[20]نظر ابوحنيفه مخالف حديث‌هاي صحيح قلمداد شده و در نقد آن گفته‌اند: انجام دادن كارهايي چون فَصْد، حجامت و نشانه‌‌گذاري بر اندام‌هاي بدن حيوانات كه بر پايه مصالحي صورت مي‌گيرد، مصداق مثله كردن نيست.[21]حتي اگر اشعار گونه‌اي مثله كردن شمرده شود، بايد گفت كه با توجه به حديث‌هاي پيش گفته، ادله عام نهي از مثله و آزار حيوانات، تخصيص خورده و اين كار به‌گونه خاص روا دانسته شده است.[22]از اين رو، برخي در توجيه اين ديدگاه، كراهت را تنها مربوط به اشعاري دانسته‌اند كه از اندازه بگذرد و مايه بيم از تلف شدن حيوان باشد.[23] درباره استحباب تقليد، اجمالاً همه فقيهان مذاهب اسلامي اتفاق نظر دارند.[24] |
|
| |
|
| ==در اسلام== | | ==چگونگي انجام اشعار== |
| اشعار و تقلید که پیش از [[اسلام]] نیز وجود داشت، در اسلام با حدود و شرایطی تأیید شد. اشعار و تقلید، در منابع فقهی [[شیعه]] و شماری از [[اهل سنت]]، به منزله جایگزین [[تلبیه]]، از سبب‌های انعقاد [[احرام]] در [[حج قِران]] مطرح شده است.<ref group="یادداشت">حج قران در کنار [[حج افراد]] و [[حج تمتع]] یکی از اقسام سه‌گانه حج و وظیفه کسانی است که در محدوده ۴۸ میلی مکه سکونت دارند.</ref><ref>اللمعة الدمشقیه، ص66.</ref> | | چگونگي اشعار:در منابع فقهي، اشعار با اين قيود و آداب بيان شده است: |
|
| |
|
| به باور برخی از مفسران، مقصود از شعائر الهی که در آیه {{آیه|يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا لَا تُحِلُّوا شَعَائِرَ اللَّهِ}}<ref group="یادداشت" name=":0">اى كسانى كه ايمان آورده ايد، حرمت شعاير خدا را... نگه داريد!</ref><ref name=":0">سوره مائده (۵)، آیه ۲؛ ترجمه قرآن (فولادوند)، ص۱۰۶.</ref> پاسداشت حرمت آن سفارش شده، شترهای اشعار شده برای حج هستند.<ref>نک: التبیان، ج4، ص31.</ref> «قلائد» در دو آیه از آیات قرآن <ref group="یادداشت">{{آیه|يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا لَا تُحِلُّوا شَعَائِرَ اللَّهِ وَلَا الشَّهْرَ الْحَرَامَ وَلَا الْهَدْيَ وَلَا الْقَلَائِدَ}} اى كسانى كه ايمان آورده ايد، حرمت شعاير خدا، و ماه حرام، و قربانى بى نشان، و قربانی‌هاى گردن بنددار و... نگه داريد! {{آیه|جَعَلَ اللَّهُ الْكَعْبَةَ الْبَيْتَ الْحَرَامَ قِيَامًا لِلنَّاسِ وَالشَّهْرَ الْحَرَامَ وَالْهَدْيَ وَالْقَلَائِدَ}} خداوند [زيارت] [[كعبه]] [[بیت‌الله|بيت الحرام]] را وسيله به پا داشتن [مصالح] مردم قرار داده، و ماه حرام و [[قربانی|قربانی]]<nowiki/>هاى بى نشان و قربانی‌هاى نشان دار را [نيز به همين منظور مقرّر فرموده است].</ref><ref>سوره مائده (۵)، آیه‌های ۲ و ۹۷.</ref>نیز به قربانی‌های نشان‌دار تفسیر شده<ref>روض الجنان، ج7، ص166.</ref> و ذکر آن پس از «هَدْی»، از قبیل ذکر خاص پس از عام است که از اهمیت این موضوع نشان دارد.<ref>مواهب الرحمن، ج10، ص259؛ مسالک الافهام، کاظمی، ج2، ص282.</ref>
| | #ايجاد شكاف در سمت راست حيوان: از ديدگاه فقيهان امامي، اشعار بايد در سمت راست كوهان شتر صورت پذيرد. البته در صورت تعدد شترها، اشعار‌كننده بايد ميان دو شتر قرار گيرد و نخست سمت راست كوهان يك شتر و سپس سمت چپ كوهان ديگري را بشكافد.[25]پشتوانه آنان، حديث‌هاي معاوية بن عمار[26]و جميل بن دراج[27]است. |
| | از فقيهان ديگر مذاهب نيز كساني چون شافعي، احمد حنبل و ابوثور، اشعار را در سمت راست حيوان مستحب مي‌دانند.[28]پشتوانه آنها گزارش ابن عباس از چگونگي اشعار پيامبر(ص) است.[29]در برابر، برخي به استناد شيوه اشعار عبدالله بن عمر، به تخيير باور دارند[30]يا اشعار را در سمت چپ كوهان شتر مستحب مي‌دانند.[31]در مقام موازنه ميان اين ديدگاه‌ها گفته‌اند: بي‌ترديد بايد ديدگاهي پذيرفته شود كه با كار پيامبر (ص) سازگار باشد.[32] |
| | # خون‌آلودكردن پهلوي حيوان: شماري از اماميان[33]و برخي از شافعيان[34]، آغشته كردن پهلوي شتر به خون را لازم و آن را درتحقق مفهوم اشعار دخيل دانسته‌اند. اما شماري از فقيهان امامي آن را بيدليل شمرده‌اند.[35] |
| | # ايستادن حاجي در سمت چپ قرباني هنگام اشعار:شماري از فقيهان امامي، ايستادن اشعار‌كننده را در سمت چپ حيوان شرط كرده‌اند.[36]پشتوانه آنان، روايت صريح معاوية بن عمار[37]است: «يقوم الرجل فى الجانب الأيسر ثم يقلدها.» شماري ديگر احتمال داده‌اند كه اين عبارت مربوط به تقليد باشد، نه اشعار.[38]ولي برخي از فقيهان امامي معاصر اين احتمال را نپذيرفته‌اند.[39] |
| | # رو به قبله كردن حيوان هنگام اشعار: به گفته شماري از فقيهان امامي[40]و اهل سنت[41]از آداب اشعار آن است كه حيوان هنگام اشعار، رو به قبله باشد. |
| | # انجام دادن اشعار در حالي كه شتر سينه بر زمين نهاده باشد: به تصريح بسياري از فقيهان[42]به پشتوانه روايات[43]سزاوار است كه اشعار شتر هنگامي صورت پذيرد كه سينه بر زمين نهاده باشد. |
| | # انجام دادن اشعار به دست خود احرام‌گزار: شماري از فقيهان امامي در فرض توانايي احرام‌گزار،انجام گرفتن اشعار به دست خود او را شرط كرده‌اند.[44]اما شماري ديگر آن را از آداب اشعار شمرده‌اند.[45] |
|
| |
|
| در منابع گوناگون، حکمت‌هایی برای اشعار و تقلید بیان شده که برخی از آنها چنین است: ناتوانی شیطان از دست زدن به حیوان، آمرزش صاحب حیوان با ریختن نخستین قطره خون از حیوان اشعار شده، آگاهی دیگران از اختصاص یافتن حیوان اشعار شده برای [[قربانی]] و آسان‌تر بودن شناخت حیوان برای مالک خود پس از اشعار و تقلید.<ref>علل الشرایع، ج2، ص434؛ من لا یحضره الفقیه، ج2، | | ==چگونگي تقليد== |
| ص323؛ صحیح مسلم، نووی، ج8، ص228؛ المجموع، ج8، ص358.</ref>
| | به باور فقيهان امامي، تقليد بدين ترتيب تحقق مي‌يابد كه حج‌گزار نعلي كهنه را كه با آن نماز گزارده، بر گردن قرباني افكند.[46]به تصريح شماري از فقيهان، نماز ياد شده اعم از نماز واجب و مستحب و شكسته و تمام است.[47]به اين شيوه تقليد در برخي از حديث‌ها[48]تصريح شده است. اما شماري از اماميان به پشتوانه رواياتي ديگر[49]، آويختن نخ، بند چرمي و مانند آن را نيز كافي دانسته و همين را نشانه قرباني بودن آن خوانده‌اند.[50]بيشتر فقيهان مذاهب ديگر نيز آويختن يك نعل را كافي دانسته‌اند و تنها سفيان ثوري آويختن دو نعل را شرط كرده است.[51]شماري ديگر از اهل سنت، آويختن چيزهاي ديگر را نيز كافي شمرده‌اند.[52]به تصريح برخي از اهل سنت، سزاوار است نعلي كه با آن تقليد صورت مي‌گيرد، گرانبها باشد تا بتوان آن را پس از ذبح قرباني صدقه داد.[53]به باور فقيهان امامي و اهل سنت، از آداب اشعار و تقليد آن است كه پس از اشعار و تقليد، حيوان با پوشش ويژه پوشانده شود.[54](← تجليل) |
|
| |
|
| ==استحباب== | | ==موارد اشعار و تقليد== |
| '''اشعار'''
| | فقيهان امامي، اشعار و تقليد را در اين موارد مستحب دانسته‌اند: |
| | # قرباني در حج قِران: مهم‌ترين مصداق اجراي اشعار و تقليد، قرباني در حج قران است تا آن‌جا كه بسياري از فقيهان امامي تنها مورد اشعار و تقليد را همين دانسته‌اند.[55] |
| | # قرباني در حج تمتع: شماري از فقيهان امامي به استحباب اشعار و تقليد در قرباني حج تمتع نيز باور دارند.[56] |
| | # قرباني فرستاده شده از راه دور: به تصريح شماري از فقيهان امامي، مستحب است حج‌گزار آفاقي به مكه قرباني بفرستد و با دوستان خود موعدي را براي انجام دادن اشعار و تقليد در ميقات معين كند. مستحب است فرستنده قرباني در فاصله موعد اشعار و تقليد تا ذبح حيوان، از محرمات احرام اجتناب كند.[57]فقيهان اهل سنت نيز به استحباب اشعار و تقليد در اين موارد تصريح كرده‌اند[58]؛ هر چند مكان اجراي اشعار و تقليد در مورد سوم را شهري دانسته‌اند كه قرباني از آن‌جا فرستاده شده است.[59] |
|
| |
|
| به اجماع فقیهان [[شیعه]]<ref>مستند الشیعه، ج13، ص105.</ref> و به باور بسیاری از فقیهان [[اهل سنت]]،<ref>المغنی، ج3، ص575؛ المجموع، ج8، ص358.</ref> اشعار نه تنها مشروع، بلکه مستحب است. از [[صحابه]] و فقیهان نخستین نیز افرادی مانند [[عبدالله بن عمر بن خطاب|ابن عمر]]، حسن بصری، قاسم بن محمد، سالم بن عبدالله، عطاء، ابویوسف، اسحاق و ابوثور به استحباب اشعار باور داشتند.<ref>شرح صحیح البخاری، ج4، ص382.</ref> پشتوانه این گروه از فقیهان، سیره [[حضرت محمد(ص)]] به مقتضای روایت‌هایی است که از انجام گرفتن اشعار و تقلید به دست وی گزارش کرده‌اند.<ref>صحیح البخاری، ج2، ص182-183؛ المغنی، ج3، ص575.</ref>
| | ==زمان و مكان اشعار و تقليد== |
| | به باور مشهور فقيهان امامي، مكان انجام دادن اشعار و تقليد، ميقات است. اگر تنها پس از احرام در ميقات، همراه داشتن حيوان ممكن شود، مي‌توان همان جا اشعار و تقليد نمود.[60]در سخن شماري از فقيهان اهل سنت نيز به اين تفصيل اشاره شده است.[61]اما شماري ديگر به پشتوانه روايات، هنگام اشعار و تقليد را همان زمان احرام دانسته‌اند[62]، حتي اگر احرام پيش از ميقات صورت پذيرد.[63] |
|
| |
|
| در برابر، [[ابوحنیفه]] بدین استدلال که اشعار گونه‌ای مُثْله کردن و مایه آزار حیوان است، آن را مکروه، بلکه حرام، دانسته است.<ref>المبسوط، سرخسی، ج4، ص138؛ بدائع الصنائع، ج2، ص162؛ حلیة العلماء، ج3، ص227.</ref> از میان صحابه و فقیهان نخستین، مکروه شمردن اشعار تنها به ابراهیم بن یزید نخعی نسبت یافته است.<ref>سنن الترمذی، ج2، ص194-195.</ref> نظر ابوحنیفه مخالف حدیث‌های صحیح قلمداد شده و مورد نقد قرار گرفته است. ناقدان، انجام دادن کارهایی چون فَصْد، حجامت و نشانه‌گذاری بر اندام‌های بدن حیوانات را که بر پایه مصالحی صورت می‌گیرد، مصداق مثله کردن ندانسته‌اند.<ref>صحیح مسلم، نووی، ج8، ص228.</ref><ref group="یادداشت">حتی اگر اشعار گونه‌ای مثله کردن شمرده شود، باید گفت که با توجه به حدیث‌های پیش‌گفته، ادله عام نهی از مثله و آزار حیوانات، تخصیص خورده و این کار به‌گونه خاص روا دانسته شده است.</ref><ref>المجموع، ج8، ص359؛ نیل الاوطار، ج5، ص183-184.</ref> برخی در توجیه دیدگاه ابوحنیفه، کراهت را تنها مربوط به اشعاری دانسته‌اند که از اندازه بگذرد و مایه ترس از تلف شدن حیوان باشد.<ref>المبسوط، سرخسی، ج4، ص138-139؛ تفسیر قرطبی، ج6، ص38.</ref> | | ==حيوانات قابل اشعار و تقليد== |
| | به باور فقيهان امامي، اشعار مخصوص شتر است[64]؛ زيرا در حيواني جز آن، دليلي بر تحقق اشعار نيست.[65]بر پايه روايات[66]، تقليد در گاو و گوسفند نيز جريان دارد.[67]شماري از فقيهان اهل سنت نيز اشعار را ويژه شتر شمرده‌اند.[68]ولي شافعيان[69]و حنبليان[70]اشعار گاو را نيز مستحب مي‌دانند. مالكيان[71]اشعار را تنها در گاو كوهان‌دار جاري دانسته‌اند. فقيهان اهل سنت بر استحباب تقليد شتر و مستحب نبودن اشعار گوسفند، اتفاق نظر دارند.[72]شماري از اهل سنت بر تحقق تقليد در گاو نيز ادعاي اجماع دارند[73]؛ ولي ابن حزم با آن مخالفت كرده است.[74] |
| | شماري از فقيهان اهل سنت استحباب تقليد را در انواع سه گانه هَدْي (شتر، گاو، گوسفند) پذيرفته‌اند.[75]مالكيان و حنفيان به دليل ضعيف بودن گوسفند در مقايسه با گاو و شتر و شايع نبودن تقليد گوسفند، آن را مستحب نمي‌دانند.[76]اين نظر مخالف حديث‌هاي پرشمار و صحيح قلمداد شده[77]ودر نقد آن، به گزارش عايشه از تقليد گوسفند به دست پيامبر(ص)[78]استناد كرده‌اند.[79] |
| | در چارپاياني مانند شتر كه افزون بر اشعار، تقليد نيز شدني است، درباره ترتيب آن دو اختلاف است. برخي از اهل سنت به پشتوانه روايتي، اشعار را مقدم مي‌شمرند.[80]در حديث‌هاي شيعه نيز اشعار بر تقليد مقدم به شمار رفته است.[81]گروهي از بيم گريختن حيوان هنگام تقليد در صورت مقدم داشتن اشعار، تقليد را مقدم دانسته‌اند.[82]برخي نيز حج‌گزار را در تقديم و تأخير هر يك از اين دو داراي اختيار دانسته‌اند.[83] |
|
| |
|
| '''تقلید'''
| |
|
| |
|
| درباره استحباب تقلید، اجمالاً همه فقیهان مذاهب اسلامی اتفاق نظر دارند.<ref>اکمال المعلم، ج4، ص170؛ الفقه الاسلامی، ج3، ص666؛ مستند الشیعه، ج13، ص105.</ref>
| | ==آثار اشعار و تقليد== |
| | | # انعقاد احرام قارن (انجام‌دهنده حج قران): از ويژگي‌هاي حج قران در نظر مشهور فقيهان امامي آن است كه انعقاد احرام در آن، افزون بر تلبيه، با اشعار و تقليد نيز امكان‌پذير است. آنان باور دارند كه قارن براي انعقاد احرام در حج قران مي‌تواند هر يك از اين سه كار را برگزيند.[84]پشتوانه آنان حديث‌هاي گوناگون است[85]كه در آنها اشعار و تقليد در انعقاد احرام به منزله تلبيه قلمداد شده است.[86] |
| ==چگونگی اشعار== | | با وجود اين، در ديدگاه فقيهان امامي، در صورت گزينش هر يك از اين دو گزينه (تلبيه يا اشعار و تقليد) انجام دادن ديگري براي احرام‌گزار مستحب است.[87]استحباب تلبيه پس از اشعار و تقليد، از موثقه يونس بن يعقوب[88]استنباط‌پذير است.[89]استحباب اشعار و تقليد در صورت اختيار تلبيه نيز از رواياتي چون حديث فضيل بن يسار[90]دريافت مي‌شود؛ رواياتي كه پس از احرام، به اشعار و تقليد نيز سفارش كرده‌اند. البته برخي[91]اين حكم استحبابي را بيدليل و برخي دليل احتمالي آن را اطلاق ادلّه حاكي از انعقاد احرام با تلبيه، اشعار و تقليد دانسته‌اند.[92]به تصريح شماري از فقيهان امامي، با ترك كردن اشعار و تقليد پس از انعقاد احرام با تلبيه، ديگر حج از‌گونه قران نخواهد بود.[93] |
| در منابع فقهی، اشعار با این قیود و آداب بیان شده است:
| | در برابر سخن مشهور، سيد مرتضي[94]و ابن ادريس حلي[95]انعقاد احرام با اشعار و تقليد را نپذيرفته و آن را تنها با تلبيه محقق دانسته‌اند. به باور آن دو، انعقاد احرام با تلبيه بر پايه اجماع و در نتيجه متعين است. اين ديدگاه با توجه به دلالت صريح حديث‌هايي بر انعقاد احرام با اشعار و تقليد، نقد شده است.[96]البته برخي باورمندان به سخن مشهور نيز گفتن تلبيه را موافق احتياط دانسته‌اند.[97]به باور برخي، انعقاد احرام با اشعار و تقليد وابسته به ناتواني احرام‌گزار از انجام تلبيه است.[98]اين ديدگاه را نيز مخالف اطلاق روايات دانسته‌اند.[99] |
| | | از ميان اهل سنت، تنها حنفيان تقليد را در انعقاد احرام دخيل مي‌دانند.[100]بر پايه ديدگاه شافعيان[101]، حنبليان[102]و نظر مقبول‌تر در ميان مالكيان[103]احرام تنها با نيت منعقد مي‌شود و در انعقاد آن، تلبيه و تقليد و... شرط نيست. البته مالكيان همراهي نيت احرام را با تلبيه يا اشعار و تقليد، مستحب دانسته‌اند.[104] |
| ===ایجاد شکاف در سمت راست حیوان===
| | # وجوب قرباني بر قارن: به تصريح فقيهان امامي، قرباني در حج قران واجب نيست؛ بلكه مستحب است قارن در منا قرباني كند. ولي اگر احرام‌گزار قرباني همراه آورده را اشعار يا تقليد كند، قرباني در منا بر او واجب مي‌گردد.[105]حتي بر پايه اعتقاد به برداشته شدن قرباني از عهده محصر در صورت اشتراط نيز قرباني كردن حيواني كه اشعار و تقليد شده، واجب است.[106]به باور شماري از فقيهان امامي، در موارد وجوب قرباني بر محصر، ارسال حيواني كه اشعار و تقليد شده كفايت نمي‌كند[107]و قرباني ديگري لازم است؛ هر چند بيشتر فقيهان آن را |
| از دیدگاه فقیهان [[شیعه]]، اشعار باید در سمت راست کوهان شتر صورت پذیرد. البته در صورت تعدد شترها، اشعارکننده باید میان دو شتر قرار گیرد و نخست سمت راست کوهان یک شتر و سپس سمت چپ کوهان دیگری را بشکافد.<ref>مدارک الاحکام، ج7، ص196؛ مستند الشیعه، ج13، ص105؛ ریاض المسائل، ج6، ص154.</ref> پشتوانه آنان، حدیث‌های [[معاویة بن عمار]]<ref>الکافی، ج4، ص297.</ref> و جمیل بن دراج<ref>الکافی، ج4، ص297.</ref> است.
| | كافي مي‌دانند.[108]همچنين ذبح حيواني كه |
| | | پس از اشعار و تقليد گم شود و پس از ذبح قرباني بدل، آن را بيابند، به باور برخي واجب است.[109] |
| از فقیهان دیگر مذاهب نیز کسانی چون [[امام شافعی|شافعی]]، [[احمد بن حنبل|احمد حنبل]] و ابوثور، اشعار را در سمت راست حیوان مستحب می‌دانند.<ref>الام، ج2، ص238؛ المغنی، ج3، ص574؛ المجموع، ج8، ص358.</ref> پشتوانه آنها گزارش [[عبدالله بن عباس|ابن عباس]] از چگونگی اشعار [[حضرت محمد(ص)]] است.<ref>صحیح مسلم، ص589؛ سنن الترمذی، ج3، ص194؛ عمدة القاری، ج10، ص35.</ref> در برابر، برخی به استناد شیوه اشعار [[عبدالله بن عمر]]، به تخییر باور دارند<ref>الاستذکار، ج4، ص246-247؛ المحلی، ج7، ص112؛ فتح الباری، ج3، ص434.</ref> یا اشعار را در سمت چپ کوهان شتر مستحب می‌دانند.<ref>مختصر خلیل، ص76؛ مواهب الجلیل، ج4، ص280.</ref> در مقام موازنه میان این دیدگاه‌ها، دیدگاهی پذیرفته شده که با رفتار حضرت محمد(ص) سازگار است.<ref>المحلی، ج7، ص112؛ تذکرة الفقهاء، ج8، ص301؛ المغنی، ج3، ص574.</ref>
| | # تعيّن حيوان براي قرباني: به باور مشهور فقيهان امامي، پس از اشعار و تقليد، حيوان براي ذبح در منا اختصاص مي‌يابد و جايگزين كردن حيواني ديگر براي قرباني جايز نيست.[110]دليل آنان در اين زمينه، افزون بر آيه2 مائده/5: {لا تُحِلُّوا شَعائِرَ اللَّهِ} روايات است.[111]شماري از حنبليان[112]و مالكيان[113]نيز اشعار و تقليد را مانند گفتار از موجبات تعيين حيوان براي قرباني شمرده‌اند؛ زيرا كاري كه دلالت بر مقصود كند، مي‌تواند جانشين لفظ شود.[114]اين نظر به اسحاق و ثوري نسبت يافته است.[115]با وجود اين، بسياري از فقيهان اهل سنت با اين ديدگاه مخالفت كرده‌اند.[116](← قرباني) |
| | | # انتفاع از حيوان اشعار يا تقليد شده: با توجه به حكم پيشين، هر تصرفي كه مانع قرباني حيوان گردد، مانند فروش آن، بر پايه فقه امامي جايز نيست. اما بهره‌وري‌هايي مانند سوار شدن بر آن و نوشيدن شير آن، اگر مايه زيان به آن نشود، مانعي ندارد.[117]پشتوانه اين نظر، برخي روايات[118]از جمله حديثي از امام صادق (ع) است كه براي جواز بهره‌گيري از منافع حيوان تا رسيدن موعد قرباني به آيه 33 حج/22 استناد كرده است.[119]بسياري از فقيهان[120]روايت‌هايي را كه از سوار شدن بر حيوان اشعار شده منع كرده‌اند، داراي معناي كراهت يا زيانبار بودن سوار شدن بر حيوان دانسته‌اند.[121]فقيهان شافعي[122]، حنبلي[123]و حنفي[124]نيز به پشتوانه حديثي نبوي[125]سوار شدن بر هَدي را در صورت ضرورت جايز شمرده‌اند، بدين شرط كه مايه ضرر به آن نشود. به باور آنان، دوشيدن شير حيوان در صورت زيان نرسيدن به نوزاد آن نيز به پشتوانه حديثي از امام علي (ع)[126]جائز است. بر پايه نظر مالكيان، بهره‌گيري از شير حيوان و سوار شدن بر آن و باربري با آن در غير موارد ضروري مكروه است.[127] |
| ===خون‌آلودکردن پهلوی حیوان===
| |
| شماری از شیعیان<ref>تحریر الاحکام، ج1، ص634؛ العروة الوثقی، ج4، ص667.</ref> و برخی از [[مذهب شافعی|شافعیان]]،<ref>المجموع، ج8، ص358؛ اعانة الطالبین، ج2، ص357.</ref> آغشته کردن پهلوی شتر به خون را لازم و آن را در تحقق مفهوم اشعار دخیل دانسته‌اند. اما شماری از فقیهان شیعه آن را بی‌دلیل شمرده‌اند.<ref>الحدائق، ج15، ص49؛ ریاض المسائل، ج6، ص154.</ref>
| |
| | |
| ===ایستادن حاجی در سمت چپ قربانی هنگام اشعار===
| |
| شماری از فقیهان شیعه، ایستادن اشعارکننده را در سمت چپ حیوان شرط کرده‌اند.<ref>جواهر الکلام، ج18، ص57.</ref> پشتوانه آنان، روایت صریح [[معاویة بن عمار]]<ref>الکافی، ج4، ص297.</ref> است.<ref group="یادداشت">یقوم الرجل فی الجانب الأیسر ثم یقلدها.</ref> شماری دیگر، احتمال داده‌اند که عبارت این حدیث، مربوط به تقلید باشد، نه اشعار.<ref>معتمد العروه، ج2، ص535-536.</ref> ولی برخی از فقیهان شیعه معاصر، این احتمال را نپذیرفته‌اند.<ref>فقه الحج، ج3، ص69.</ref>
| |
| | |
| ===رو به قبله کردن حیوان هنگام اشعار===
| |
| به گفته شماری از فقیهان شیعه<ref>الدروس، ج1، ص483.</ref> و اهل سنت<ref>الموطأ، ج1، ص379؛ بدایة المجتهد، ج1، ص301؛ المجموع، ج8، ص358.</ref> از آداب اشعار آن است که حیوان هنگام اشعار، رو به [[قبله]] باشد.
| |
| | |
| ===انجام دادن اشعار در حالی که شتر سینه بر زمین نهاده باشد===
| |
| به تصریح بسیاری از فقیهان<ref>السرائر، ج1، ص535؛ تذکرة الفقهاء، ج7، ص258؛ الدروس، ج1، ص483.</ref> به پشتوانه روایات<ref>من لا یحضره الفقیه، ج2، ص324؛ التهذیب، ج5، ص43.</ref> سزاوار است که اشعار شتر هنگامی صورت پذیرد که سینه بر زمین نهاده باشد.
| |
| | |
| ===انجام دادن اشعار به دست خود احرام‌گزار===
| |
| شماری از فقیهان شیعه در فرض توانایی احرام‌گزار، انجام گرفتن اشعار به دست خود او را شرط کرده‌اند.<ref>کشف الغطاء، ج4، ص529.</ref> اما شماری دیگر آن را از آداب اشعار شمرده‌اند.<ref>الدروس، ج1، ص483.</ref>
| |
| | |
| ==چگونگی تقلید==
| |
| به باور فقیهان [[شیعه]]، تقلید بدین ترتیب تحقق می‌یابد که حج‌گزار نعلی کهنه را که با آن نماز گزارده، بر گردن [[قربانی]] افکند.<ref>شرائع الاسلام، ج1، ص176؛ العروة الوثقی، ج4، ص667؛ کلمة التقوی، ج3، ص294.</ref> به تصریح شماری از فقیهان، نماز یاد شده اعم از نماز واجب و مستحب و شکسته و تمام است.<ref>کشف الغطاء، ج4، ص53.</ref> به این شیوه تقلید در برخی از حدیث‌ها<ref>الکافی، ج4، ص297؛ من لا یحضره الفقیه، ج2، ص324.</ref> تصریح شده است. شماری از شیعیان به پشتوانه روایاتی دیگر،<ref>من لا یحضره الفقیه، ج2، ص323.</ref> آویختن نخ، بند چرمی و مانند آن را نیز کافی دانسته و همین را نشانه قربانی بودن آن خوانده‌اند.<ref>تحریر الاحکام، ج1، ص572؛ الدروس، ج1، ص349؛ معتمد العروه، ج3، ص340.</ref>
| |
| | |
| بیشتر فقیهان مذاهب دیگر نیز آویختن یک نعل را کافی دانسته‌اند و تنها سفیان ثوری آویختن دو نعل را شرط کرده است.<ref>فتح الباری، ج3، ص438.</ref> شماری دیگر از اهل سنت، آویختن چیزهای دیگر را نیز کافی شمرده‌اند.<ref>فتح الباری، ج3، ص438.</ref> به تصریح برخی از اهل سنت، سزاوار است نعلی که با آن تقلید صورت می‌گیرد، گرانبها باشد تا بتوان آن را پس از ذبح قربانی صدقه داد.<ref>المجموع، ج8، ص358؛ فتح العزیز، ج8، ص93.</ref>
| |
| | |
| به باور فقیهان شیعه و اهل سنت، از آداب اشعار و تقلید آن است که پس از اشعار و تقلید، حیوان با پوشش ویژه پوشانده شود، که به آن [[تجلیل هدی]] گفته شده است.<ref>المجموع، ج8، ص362؛ روضة المتقین، ج4، ص367؛ تهذیب المسائل المدونه، ج1، ص186.</ref>
| |
| | |
| ==موارد اشعار و تقلید==
| |
| فقیهان [[شیعه]]، اشعار و تقلید را در این موارد مستحب دانسته‌اند:
| |
| | |
| ===قربانی در حج قِران===
| |
| مهم‌ترین مصداق اجرای اشعار و تقلید، قربانی در [[حج قران]] است، تا آن‌جا که بسیاری از فقیهان شیعه تنها مورد اشعار و تقلید را همین دانسته‌اند.<ref>غنیة النزوع، ص190؛ مستند الشیعه، ج13، ص105.</ref>
| |
| | |
| ===قربانی در حج تمتع===
| |
| شماری از فقیهان شیعه به استحباب اشعار و تقلید در قربانی [[حج تمتع]] نیز باور دارند.<ref>الدروس، ج1، ص443.</ref>
| |
| | |
| ===قربانی فرستاده شده از راه دور===
| |
| به تصریح شماری از فقیهان شیعه، مستحب است حج‌گزار [[آفاقی]] به [[مکه]] قربانی بفرستد و با دوستان خود موعدی را برای انجام دادن اشعار و تقلید در [[میقات]] معین کند. مستحب است فرستنده قربانی در فاصله موعد اشعار و تقلید تا ذبح حیوان، از محرمات [[احرام]] دوری کند.<ref>تنقیح الرائع، ج1، ص530؛ اللوامع، ج8، ص336؛ شرح فروع الکافی، ج5، ص518.</ref> فقیهان اهل سنت نیز، به استحباب اشعار و تقلید در این موارد تصریح کرده‌اند.<ref>المجموع، ج8، ص361؛ حاشیة رد المحتار، ج2، ص675.</ref>
| |
| | |
| ==زمان و مکان اشعار و تقلید==
| |
| به باور مشهور فقیهان شیعه، مکان انجام دادن اشعار و تقلید، [[میقات]] است. اگر تنها پس از [[احرام]] در میقات، همراه داشتن حیوان ممکن شود، می‌توان همان‌جا اشعار و تقلید نمود.<ref>الدروس، ج1، ص483-484؛ ذخیرة المعاد، ج2، ص550.</ref> در سخن شماری از فقیهان اهل سنت نیز، به این تفصیل اشاره شده است.<ref>المغنی، ج3، ص575؛ شرح مختصر خلیل، ج2، ص383.</ref> اما شماری دیگر به پشتوانه روایات، هنگام اشعار و تقلید را همان زمان احرام دانسته‌اند،<ref>احکام الاحکام، ج1، ص323؛ الذخیره، ج3، ص356؛ نیل الاوطار، ج5، ص183.</ref> حتی اگر احرام پیش از میقات صورت پذیرد.<ref>المجموع، ج8، ص361.</ref>
| |
| | |
| ==حیوانات قابل اشعار و تقلید==
| |
| به باور فقیهان شیعه، اشعار مخصوص شتر است؛<ref>تذکرة الفقهاء، ج7، ص257؛ منتهی المطلب، ج2، ص679؛ الحدائق، ج15، ص51.</ref> زیرا در حیوانی جز آن، دلیلی بر تحقق اشعار نیست.<ref>معتمد العروه، ج2، ص530-531؛ فقه الحج، ج3، ص61؛ آراء المراجع، ج1، ص205.</ref> بر پایه روایات،<ref>وسائل الشیعه، ج11، ص276-277.</ref> تقلید در گاو و گوسفند نیز جریان دارد.<ref>معتمد العروه، ج2، ص530.</ref> شماری از فقیهان اهل سنت نیز، اشعار را ویژه شتر شمرده‌اند.<ref>الموطأ، ج1، ص340-341؛ المحلی، ج7، ص110؛ تفسیر قرطبی، ج6، ص40.</ref> ولی [[مذهب شافعی|شافعیان]]<ref>الام، ج7، ص154؛ المجموع، ج8، ص357.</ref> و [[مذهب حنبلی|حنبلیان]]<ref>المغنی، ج3، ص574؛ مطالب اولی النهی، ج2، ص486.</ref> اشعار گاو را نیز مستحب می‌دانند. [[مذهب مالکی|مالکیان]]<ref>مواهب الجلیل، ج4، ص280.</ref> اشعار را تنها در گاو کوهان‌دار جاری دانسته‌اند. فقیهان اهل سنت بر استحباب تقلید شتر و مستحب نبودن اشعار گوسفند، اتفاق نظر دارند.<ref>الاستذکار، ج4، ص245؛ صحیح مسلم، نووی، ج8، ص228.</ref> شماری از اهل سنت، بر تحقق تقلید در گاو نیز ادعای اجماع دارند<ref>بدایة المجتهد، ج1، ص301.</ref>؛ ولی ابن حزم با آن مخالفت کرده است.<ref>المحلی، ج7، ص99.</ref>
| |
| | |
| شماری از فقیهان اهل سنت، استحباب تقلید را در انواع سه‌گانه هَدْی یعنی شتر، گاو و گوسفند پذیرفته‌اند.<ref>المغنی، ج3، ص575.</ref> مالکیان و حنفیان، به دلیل ضعیف بودن گوسفند در مقایسه با گاو و شتر و شایع نبودن تقلید گوسفند، آن را مستحب نمی‌دانند.<ref>المبسوط، سرخسی، ج4، ص140؛ مواهب الجلیل، ج4، ص281؛ تحفة الاحوذی، ج3، ص560.</ref> این نظر، مخالف حدیث‌های پرشمار و صحیح قلمداد شده<ref>صحیح مسلم، نووی، ج8، ص228.</ref> و در نقد آن، به گزارش [[عایشه]] از تقلید گوسفند به دست [[حضرت محمد(ص)]]<ref>صحیح البخاری، ج2، ص182.</ref> استناد کرده‌اند.<ref>المغنی، ج3، ص573؛ تفسیر قرطبی، ج6، ص40.</ref>
| |
| | |
| ==ترتیب==
| |
| در چارپایانی مانند شتر که افزون بر اشعار، تقلید نیز شدنی است، درباره ترتیب آن دو اختلاف است. برخی از اهل سنت به پشتوانه روایتی، اشعار را مقدم می‌شمرند.<ref>المجموع، ج8، ص358؛ اسنی المطالب، ج1، ص533.</ref> در حدیث‌های شیعه نیز اشعار بر تقلید مقدم به شمار رفته است.<ref>الکافی، ج4، ص297.</ref> گروهی از بیم گریختن حیوان هنگام تقلید در صورت مقدم داشتن اشعار، تقلید را مقدم دانسته‌اند.<ref>مواهب الجلیل، ج4، ص87؛ الشرح الکبیر، ج2، ص88.</ref> برخی نیز حج‌گزار را در تقدیم و تأخیر هر یک از این دو دارای اختیار دانسته‌اند.<ref>الاستذکار، ج4، ص246.</ref>
| |
| | |
| ==آثار==
| |
| ===انعقاد احرام قارن===
| |
| '''در فقه شیعه'''
| |
| | |
| از ویژگی‌های [[حج قران]] در نظر مشهور فقیهان [[شیعه]] آن است که انعقاد [[احرام]] در آن، افزون بر [[تلبیه]]، با اشعار و تقلید نیز امکان‌پذیر است. آنان باور دارند که قارِن<ref group="یادداشت">شخصی که حج قران به جا می‌آورد.</ref> برای انعقاد احرام در حج قران می‌تواند هر یک از این سه کار را برگزیند.<ref>المبسوط، طوسی، ج1، ص315؛ کشف اللثام، ج1، ص314؛ سلسلة الینابیع، ج30، ص186.</ref> پشتوانه آنان حدیث‌های گوناگون است<ref>نک: وسائل الشیعه، ج11، ص275-280.</ref> که در آنها اشعار و تقلید در انعقاد احرام به منزله تلبیه قلمداد شده است.<ref>تذکرة الفقهاء، ج7، ص258؛ الدروس، ج1، ص349؛ مدارک الاحکام، ج7، ص196.</ref>
| |
| | |
| با وجود این، در دیدگاه فقیهان شیعه، در صورت گزینش هر یک از این دو گزینه<ref group="یادداشت">تلبیه یا اشعار و تقلید.</ref> انجام دادن دیگری برای احرام‌گزار مستحب است.<ref>مسالک الافهام، شهید، ج2، ص235؛ الحدائق، ج15، ص53.</ref> استحباب تلبیه پس از اشعار و تقلید، از موثقه [[یونس بن یعقوب بجلی|یونس بن یعقوب]]<ref>الکافی، ج4، ص296.</ref> استنباط‌پذیر است.<ref>جواهر الکلام، ج18، ص227-228؛ الحدائق، ج15، ص53.</ref> استحباب اشعار و تقلید در صورت اختیار تلبیه نیز از روایاتی چون حدیث فضیل بن یسار<ref>الکافی، ج4، ص322.</ref> دریافت می‌شود.<ref group="یادداشت">روایاتی که پس از احرام، به اشعار و تقلید نیز سفارش کرده‌اند.</ref> البته برخی<ref>معتمد العروه، ج2، ص534-535؛ المرتقی، ج2، ص82.</ref> این حکم استحبابی را بی‌دلیل دانسته‌اند و برخی دلیل احتمالی آن را اطلاق ادلّه حاکی از انعقاد احرام با تلبیه، اشعار و تقلید دانسته‌اند.<ref>مدارک الاحکام، ج7، ص195؛ ریاض المسائل، ج6، ص131.</ref> به تصریح شماری از فقیهان شیعه، با ترک کردن اشعار و تقلید پس از انعقاد احرام با تلبیه، دیگر حج از گونه قران نخواهد بود.<ref>اللوامع، ج7، ص496؛ العروة الوثقی، ج4، ص666.</ref> | |
| | |
| در برابر سخن مشهور، سید مرتضی<ref>الانتصار، ص254.</ref> و [[ابن ادریس حلی]]<ref>السرائر، ج1، ص532.</ref> انعقاد احرام با اشعار و تقلید را نپذیرفته و آن را تنها با تلبیه محقق دانسته‌اند. به باور آن دو، انعقاد احرام با تلبیه بر پایه اجماع یوده و در نتیجه متعین است. این دیدگاه، با توجه به دلالت صریح حدیث‌هایی بر انعقاد احرام با اشعار و تقلید، نقد شده است.<ref>مختلف الشیعه، ج4، ص51-52؛ جواهر الکلام، ج18، ص236؛ معتمد العروه، ج2، ص531-534.</ref> البته برخی باورمندان به سخن مشهور نیز گفتن تلبیه را موافق احتیاط دانسته‌اند.<ref>روضة المتقین، ج4، ص366؛ نجاة العباد، ص103، العروة الوثقی، ج4، ص666.</ref> به باور برخی، انعقاد احرام با اشعار و تقلید وابسته به ناتوانی احرام‌گزار از انجام تلبیه است.<ref>الجمل و العقود، ص132؛ المهذب، ج1، ص214-215؛ الوسیله، ص158.</ref> این دیدگاه را نیز مخالف اطلاق روایات دانسته‌اند.<ref>مستمسک العروه، ج11، ص397.</ref> | |
| | |
| '''در فقه اهل سنت'''
| |
| | |
| از میان اهل سنت، تنها [[مذهب حنفی|حنفیان]] تقلید را در انعقاد احرام دخیل می‌دانند.<ref>المبسوط، سرخسی، ج4، ص138؛ الفتاوی الهندیه، ج1، ص222.</ref> بر پایه دیدگاه [[مذهب شافعی|شافعیان]]،<ref>المجموع، ج7، ص223؛ نهایة المحتاج، ج3، ص264.</ref> [[مذهب حنبلی|حنبلیان]]<ref>المغنی، ج3، ص239-240؛ کشاف القناع، ج2، ص471.</ref> و نظر مقبول‌تر در میان [[مذهب مالکی|مالکیان]]<ref>المدونة الکبری، ج1، ص401؛ حاشیة الدسوقی، ج2، ص26.</ref> احرام تنها با نیت منعقد می‌شود و در انعقاد آن، تلبیه و تقلید و غیر آن شرط نیست. البته مالکیان همراهی نیت احرام را با تلبیه یا اشعار و تقلید، مستحب دانسته‌اند.<ref>تهذیب المسائل المدونه، ج1، ص186.</ref> | |
| | |
| ===وجوب قربانی بر قارن===
| |
| به تصریح فقیهان شیعه، قربانی در [[حج قران]] واجب نیست؛ بلکه مستحب است قارن در [[منا]] قربانی کند؛ ولی اگر احرام‌گزار قربانیِ همراه آورده را اشعار یا تقلید کند، قربانی در منا بر او واجب می‌گردد.<ref>اشارة السبق، ص136؛ جواهر الکلام، ج19، ص192، 196؛ مهذب الاحکام، ج14، ص246، 310.</ref> حتی بر پایه اعتقاد به برداشته شدن قربانی از عهده [[احصار و صد|محصر]] در صورت اشتراط نیز، قربانی کردن حیوانی که اشعار و تقلید شده، واجب است.<ref>السرائر، ج1، ص640؛ کنز الفوائد، ج1، ص302-303؛ کشف الغطاء، ص471.</ref> همچنین ذبح حیوانی که پس از اشعار و تقلید گم شود و پس از ذبح قربانی بدل آن را بیابند، به باور برخی واجب است.<ref>المبسوط، سرخسی، ج1، ص37؛ مختلف الشیعه، ج4، ص292؛ نجاة العباد، ص153.</ref> | |
| | |
| ===تعیّن حیوان برای قربانی===
| |
| {{اصلی|قربانی}}
| |
| به باور مشهور فقیهان شیعه، پس از اشعار و تقلید، حیوان برای ذبح در [[منا]] اختصاص می‌یابد و جایگزین کردن حیوانی دیگر برای قربانی جایز نیست.<ref>المبسوط، طوسی، ج1، ص375؛ غنیة النزوع، ص189؛ جامع المقاصد، ج3، ص246.</ref> دلیل آنان در این زمینه، افزون بر آیه {{آیه|يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا لَا تُحِلُّوا شَعَائِرَ اللَّهِ}}،<ref name=":0" group="یادداشت" /><ref name=":0" /> روایات است.<ref>التهذیب، ج5، ص219؛ کشف اللثام، ج6، ص177؛ جواهر الکلام، ج19، ص193.</ref>
| |
| | |
| شماری از حنبلیان<ref>المغنی، ج3، ص559؛ الانصاف، ج4، ص88.</ref> و مالکیان<ref>مواهب الجلیل، ج4، ص277.</ref> نیز اشعار و تقلید را مانند گفتار از موجبات تعیین حیوان برای قربانی شمرده‌اند؛ زیرا کاری که دلالت بر مقصود کند، می‌تواند جانشین لفظ شود.<ref>المغنی، ج3، ص559-560؛ کشاف القناع، ج3، ص9.</ref> این نظر به اسحاق و ثوری نسبت یافته است.<ref>المغنی، ج3، ص559.</ref> با وجود این، بسیاری از فقیهان اهل سنت، با این دیدگاه مخالفت کرده‌اند.<ref>المجموع، ج8، ص360؛ المغنی، ج3، ص559.</ref>
| |
| | |
| ===جایز نبودن فروش حیوان===
| |
| با توجه به حکم پیشین، هر تصرفی که مانع قربانی حیوان گردد، مانند فروش آن، بر پایه فقه شیعه جایز نیست. اما بهره‌وری‌هایی مانند سوار شدن بر آن و نوشیدن شیر آن، اگر مایه زیان به آن نشود، مانعی ندارد.<ref>شرائع الاسلام، ج1، ص196-197؛ تذکرة الفقهاء، ج8، ص292.</ref> پشتوانه این نظر، برخی روایات<ref>سداد العباد، ص358.</ref> از جمله حدیثی از [[امام صادق(ع)|امام صادق(ع)]] است که برای جواز بهره‌گیری از منافع حیوان تا رسیدن موعد قربانی، به آیه {{آیه|لَكُمْ فِيهَا مَنَافِعُ إِلَى أَجَلٍ مُسَمًّى ثُمَّ مَحِلُّهَا إِلَى الْبَيْتِ الْعَتِيقِ | |
| }}<ref group="یادداشت">براى شما در دام هاى قربانى تا زمانى معين سودهايى است.</ref><ref>سوره حج (۲۲)، آیه ۳۳؛ ترجمه قرآن (انصاریان)، ص۳۳۶.</ref> استناد کرده است.<ref>الکافی، ج4، ص492؛ التهذیب، ج5، ص220.</ref> بسیاری از فقیهان<ref>من لا یحضره الفقیه، ج2، ص505؛ فقه الصادق، ج12، ص115.</ref> روایت‌هایی را که از سوار شدن بر حیوان اشعار شده منع کرده‌اند، دارای معنای کراهت یا زیانبار بودن سوار شدن بر حیوان دانسته‌اند.<ref>الاستذکار، ج4، ص241؛ جواهر الکلام، ج19، ص211؛ کتاب الحج، داماد، ج3، ص297.</ref>
| |
| | |
| فقیهان شافعی،<ref>الام، ج2، ص238؛ المجموع، ج8، ص365-368، حلیة العلماء، ج3، ص314.</ref> حنبلی<ref>المغنی، ج3، ص563.</ref> و حنفی<ref>البحر الرائق، ج3، ص129.</ref> نیز به پشتوانه حدیثی [[حضرت محمد(ص)|نبوی(ص)]]<ref>صحیح مسلم، ج4، ص92.</ref> سوار شدن بر هَدی را در صورت ضرورت جایز شمرده‌اند، بدین شرط که مایه ضرر به آن نشود. به باور آنان، دوشیدن شیر حیوان در صورت زیان نرسیدن به نوزاد آن نیز به پشتوانه حدیثی از [[امام علی(ع)]]<ref>السنن الکبری، ج5، ص237.</ref> جائز است. بر پایه نظر مالکیان، بهره‌گیری از شیر حیوان و سوار شدن بر آن و باربری با آن در غیر موارد ضروری مکروه است.<ref>مواهب الجلیل، ج4، ص288-289.</ref>
| |
| | |
| ==پانویس==
| |
| {{پانویس}}
| |
|
| |
|
| ==منابع== | | ==منابع== |
| {{منابع}}
| | آراء المراجع في الحج:به كوشش علي افتخاري، قم، مشعر، 1428ق؛احكام الاحكام شرح عمدة الاحكام:ابن دقيق العبد (م.702ق.)، به كوشش شيخ مصطفي، الرساله، 1426ق؛الاستذكار:ابن عبدالبر (م.463ق.)، به كوشش سالم محمد و محمد علي، دار الكتب العلميه، 2000م؛اسني المطالب:زكريا الانصاري (م.926ق.)، به كوشش محمد تامر، بيروت، دار الكتب العلميه، 1422ق؛اشارة السبق:ابوالمجد الحلبي (م.قرن6ق.)، به كوشش بهادري، قم، النشر الاسلامي، 1414ق؛اعانة الطالبين:السيد البكري الدمياطي (م.1310ق.)، بيروت، دار الفكر، 1418ق؛اكمال المعلم شرح صحيح مسلم:قاضي عياض (م.544ق.)؛الام:الشافعي (م.204ق.)، بيروت، دار الفكر، 1403ق؛الانصاف في معرفة الراجح من الخلاف:المرداوي (م.885ق.)، به كوشش محمد حامد، بيروت، دار احياء التراث العربي، 1377ق؛الانتصار:السيد المرتضي (م.436ق.)، قم، النشر الاسلامي، 1415ق؛البحر الرائق:ابونجيم المصري (م.970ق.)، به كوشش زكريا عميرات، بيروت، دار الكتب العلميه، 1418ق؛بداية المجتهد:ابن رشد القرطبي (م.595ق.)، به كوشش العطار، بيروت، دار الفكر، 1415ق؛بدائع الصنائع:علاء الدين الكاساني (م.587ق.)، پاكستان، المكتبة الحبيبيه، 1409ق؛تاج العروس:الزبيدي (م.1205ق.)، به كوشش علي شيري، بيروت، دار الفكر، 1414ق؛التبيان:الطوسي (م.460ق.)، به كوشش العاملي، بيروت، دار احياء التراث العربي؛تحرير الاحكام الشرعيه:العلامة الحلي (م.726ق.)، به كوشش بهادري، قم، مؤسسة الامام الصادق7، 1420ق؛تحفة الاحوذي:المبارك فوري (م.1353ق.)، بيروت، دار الكتب العلميه، 1410ق؛تذكرة الفقهاء:العلامة الحلي (م.726ق.)، قم، آل البيت:، 1414ق؛تفسير قرطبي (الجامع لاحكام القرآن):القرطبي (م.671ق.)، بيروت، دار احياء التراث العربي، 1405ق؛التفسير الكبير:الفخر الرازي (م.606ق.)، قم، دفتر تبليغات، 1413ق؛التنقيح الرائع:الفاصل المقداد (م.826ق.)، به كوشش كوه‌كمره‌اي، قم، مكتبة النجفي، 1404ق؛تهذيب الاحكام:الطوسي (م.460ق.)، به كوشش موسوي و آخوندي، تهران، دار الكتب الاسلاميه، 1365ش؛تهذيب المسائل المدونه:خلف بن ابي‌القاسم القيرواني (م.قرن4ق.)، به كوشش احمد فريد المزيدي؛جامع المقاصد:الكركي (م.940ق.)، قم، آل البيت:، 1411ق؛الجمل و العقود في العبادات:طوسي (م.460ق.)، مشهد، دانشگاه فردوسي، 1387ش؛جواهر الكلام:النجفي (م.1266ق.)، به كوشش قوچاني و ديگران، بيروت، دار احياء التراث العربي؛حاشية الدسوقي:الدسوقي (م.1230ق.)، احياء الكتب العربيه؛حاشية رد المحتار:ابن عابدين (م.1252ق.)، بيروت، دار الفكر، 1415ق؛الحدائق الناضره:يوسف البحراني (م.1186ق.)، به كوشش آخوندي، قم، نشر اسلامي، 1363ش؛حلية العلماء في معرفة مذاهب الفقهاء:محمد بن احمد شاشي القفال (م.507ق.)، به كوشش ياسين احمد ابراهيم درادكه، بيروت، الرساله، 1980م؛الدروس الشرعيه:الشهيد الاول (م.786ق.)، قم، نشر اسلامي، 1412ق؛ذخيرة المعاد:محمد باقر السبزواري (م.1090ق.)، آل البيت:؛الذخيره:احمد بن ادريس القرافي، به كوشش حجي، بيروت، دار الغرب الاسلامي، 1994م؛روح المعاني:الآلوسي (م.1270ق.)، به كوشش علي عبدالباري، بيروت، دار الكتب العلميه، 1415ق؛روض الجنان:ابوالفتوح رازي (م.554ق.)، به كوشش ياحقي و ناصح، مشهد، آستان قدس رضوي، 1375ش؛الروضة البهيه:الشهيد الثاني (م.965ق.)، به كوشش كلانتر، قم، داوري، 1410ق؛روضة المتقين:محمد تقي المجلسي (م.1070ق.)، قم، مؤسسه فرهنگي اسلامي كوشانپور، 1406ق؛رياض المسائل:سيد علي الطباطبائي (م.1231ق.)، قم، النشر الاسلامي، 1412ق؛سداد العباد و رشاد العباد:حسين محمد بحراني (م.1216ق.)، به كوشش آل عصفور، قم، محلاتي، 1421ق؛السرائر:ابن ادريس (م.598ق.)، قم، نشر اسلامي، 1411ق؛سلسلة الينابيع الفقهيه:علي اصغر مرواريد، بيروت، دار التراث، 1410ق؛سنن الترمذي:الترمذي (م.279ق.)، به كوشش عبدالوهاب، بيروت، دار الفكر، 1402ق؛السنن الكبري:البيهقي (م.458ق.)، بيروت، دار الفكر؛شرائع الاسلام:المحقق الحلي (م.676ق.)، به كوشش سيد صادق شيرازي، تهران، استقلال، 1409ق؛الشرح الكبير:ابوالبركات (م.1201ق.)، دار احياء الكتب العربيه؛شرح صحيح البخاري:ابن بطال (م.449ق.)، به كوشش ياسر بن ابراهيم، رياض، مكتبة الرشد، 1423ق؛شرح فروع كافي:محمد هادي بن محمد صالح مازندراني (م.1120ق.)، به كوشش محمودي و درايتي، قم، دار الحديث، 1429ق؛شرح مختصر خليل:محمد بن عبدالله الخرشي (م.1101ق.)، بيروت، دار الفكر؛الصحاح:الجوهري (م.393ق.)، به كوشش العطار، بيروت، دار العلم للملايين، 1407ق؛صحيح البخاري:البخاري (م.256ق.)، بيروت، دار الفكر، 1401ق؛صحيح مسلم بشرح النووي:النووي (م.676ق.)، بيروت، دار الكتاب العربي، 1407ق؛صحيح مسلم:مسلم (م.261ق.)، بيروت، دار الفكر؛العرف الشذي شرح سنن الترمذي:محمد انور شاه بن معظم شاه الكشميري (م.1353ق.)، به كوشش محمود شاكر، بيروت، دار التراث العربي، 1425ق؛العروة الوثقي:سيد محمد كاظم يزدي (م.1337ق.)، قم، نشر اسلامي، 1420ق؛علل الشرايع:الصدوق (م.381ق.)، بيروت، اعلمي، 1408ق؛عمدة القاري:العيني (م.855ق.)، بيروت، دار احياء التراث العربي؛غنية النزوع:الحلبي (م.585ق.)، به كوشش بهادري، قم، مؤسسه امام صادق7، 1417ق؛الفتاوي الهنديه:الشيخ نظام و الجماعة من علماء الهند، دار الفكر، 1411ق؛فتح الباري:ابن حجر العسقلاني (م.852ق.)، بيروت، دار المعرفه؛فتح العزيز:عبدالكريم بن محمد الرافعي (م.623ق.)، دار الفكر؛الفقه الاسلامي و ادلته:وهبة الزحيلي، دمشق، دار الفكر؛فقه الحج:لطف‌الله صافي، قم، مؤسسه حضرت معصومه3، 1423ق؛فقه الصادق7:سيد محمد صادق روحاني، قم، دار الكتاب، 1413ق؛كتاب الحج:سيد محمد محقق داماد (م.1388ق.)، به كوشش آملي، قم، چاپخانه مهر، 1401ق؛كشف الغطاء عن مبهمات الشريعة الغراء:كاشف الغطاء (م.1228ق.)، قم، دفتر تبليغات اسلامي، 1422ق؛كنز الفوائد في حل مشكلات القواعد:السيد عبدالمطلب العميدي (م.754ق.)، به كوشش واعظي و ديگران، قم، انتشارات اسلامي، 1416ق؛الكافي:الكليني (م.329ق.)، به كوشش غفاري، تهران، دار الكتب الاسلاميه، 1375ش؛كشاف القناع:منصور البهوتي (م.1051ق.)، به كوشش محمد حسن، بيروت، دار الكتب العلميه، 1418ق؛كشف اللثام:الفاضل الهندي (م.1137ق.)، قم، نشر اسلامي، 1416ق؛كلمة التقوي (فتاوي):محمد امين زين الدين، قم، مهر، 1413ق؛لسان العرب:ابن منظور (م.711ق.)، قم، ادب الحوزه، 1405ق؛اللمعة الدمشقيه:الشهيد الاول (م.786ق.)، به كوشش كوراني، قم، دار الفكر، 1411ق؛لوامع صاحبقراني:محمد تقي مجلسي (م.1070ق.)، قم، اسماعيليان، 1414ق؛المبسوط في فقه الاماميه:الطوسي (م.460ق.)، به كوشش بهبودي، تهران، المكتبة المرتضويه؛المبسوط:السرخسي (م.483ق.)، بيروت، دار المعرفه، 1406ق؛مجمع البيان:الطبرسي (م.548ق.)، به كوشش گروهي از علما، بيروت، اعلمي، 1415ق؛المجموع شرح المهذب:النووي (م.676ق.)، دار الفكر؛المحلي بالآثار:ابن حزم الاندلسي (م.456ق.)، به كوشش احمد شاكر، بيروت، دار الفكر؛مختصر خليل:محمد بن يوسف (م.897ق.)، بيروت، دار الكتب العلميه، 1416ق؛مختلف الشيعه:العلامة الحلي (م.726ق.)، قم، النشر الاسلامي، 1412ق؛مدارك الاحكام:سيد محمد بن علي الموسوي العاملي (م.1009ق.)، قم، آل البيت:، 1410ق؛المدونة الكبري:مالك بن انس (م.179ق.)، مصر، مطبعة السعاده؛المرتقي الي الفقه الارقي:سيد محمد حسيني قمي، تهران، مؤسسة الجليل للتحقيقات الثقافيه، 1419ق؛مسالك الافهام الي آيات الاحكام:فاضل الجواد الكاظمي (م.1065ق.)، به كوشش شريف‌زاده، تهران، مرتضوي، 1365ش؛مسالك الافهام الي تنقيح شرائع الاسلام:الشهيد الثاني (م.965ق.)، قم، معارف اسلامي، 1416ق؛مستمسك العروة الوثقي:سيد محسن حكيم (م.1390ق.)، قم، مكتبة النجفي، 1404ق؛مستند الشيعه:احمد النراقي (م.1245ق.)، قم، آل البيت:، 1415ق؛مطالب اولي النهي في شرح غاية المنتهي:مصطفي السيوطي (م.1243ق.)، دمشق، المكتب الاسلامي، 1961م؛معتمد العروة الوثقي:محاضرات الخوئي (م.1413ق.)، الخلخالي، قم، مدرسة دار العلم، 1404ق؛معجم المصطلحات و الالفاظ الفقهيه:محمود عبدالرحمن؛المغني:عبدالله بن قدامه (م.620ق.)، بيروت، دار الكتب العلميه؛المفصل في تاريخ العرب قبل الاسلام:جواد علي (م.1408ق.)، دار الساقي، 1422ق؛من لا يحضره الفقيه:الصدوق (م.381ق.)، به كوشش غفاري، قم، نشر اسلامي، 1404ق؛منتهي المطلب:العلامة الحلي (م.726ق.)، چاپ سنگي؛مواهب الجليل:الحطاب الرعيني (م.954ق.)، به كوشش زكريا عميرات، بيروت، دار الكتب العلميه، 1416ق؛مواهب الرحمن:سيد عبدالاعلي السبزواري، بيروت، مؤسسه اهل بيت:، 1409ق؛الموطّأ:مالك بن انس (م.179ق.)، به كوشش محمد فؤاد، بيروت، دار احياء التراث العربي، 1406ق؛مهذب الاحكام في بيان الحلال و الحرام:سيد عبدالاعلي سبزواري (م.1414ق.)، قم، المنار، 1413ق؛المهذب:القاضي ابن البراج (م.481ق.)، به كوشش جمعي از محققان، قم، نشر اسلامي، 1406ق؛نجاة العباد:محمد حسن نجفي (م.1266ق.)، به كوشش رضوي و سليل و صدرالدين و يزدي، 1318ق؛نهاية المحتاج الي شرح المنهاج:محمد بن ابي‌العباس الرملي (م.1004ق.)، بيروت، دار الفكر، 1404ق؛نيل الاوطار:الشوكاني (م.1255ق.)، بيروت، دار الجيل، 1973م؛وسائل الشيعه:الحر العاملي (م.1104ق.)، قم، آل البيت:، 1412ق؛الوسيلة الي نيل الفضيله:ابن حمزه (م.560ق.)، به كوشش الحسون، قم، مكتبة النجفي، 1408ق. |
| {{دانشنامه
| | حميدرضا خراساني |
| | آدرس = http://hzrc.ac.ir/post/9056/اشعار
| | |
| | عنوان = اشعار و تقلید
| | [1]. لسان العرب، ج4، ص413؛ تاج العروس، ج7، ص33، 37، «شعر». |
| | نویسنده =
| | [2]. المغني، ج3، ص574؛ جواهر الكلام، ج18، ص57؛ معجم المصطلحات، ج1، ص194. |
| }}
| | [3]. الصحاح، ج2، ص527؛ تاج العروس، ج5، ص205، «قلد». |
| *'''آراء المراجع فی الحج'''، به کوشش علی افتخاری، قم، مشعر، ۱۴۲۸ق.
| | [4]. المغني، ج3، ص574-575؛ تذكرة الفقهاء، ج7، ص257؛ الفقه الاسلامي، ج3، ص666. |
| *'''احکام الاحکام شرح عمدة الاحکام'''، ابن دقیق العبد (م.۷۰۲ق)، به کوشش شیخ مصطفی، الرساله، ۱۴۲۶ق.
| | [5]. الروضة البهيه، ج2، ص300؛ كشف اللثام، ج6، ص179؛ جواهر الكلام، ج19، ص193. |
| *'''الاستذکار'''، ابن عبدالبر (م.۴۶۳ق)، به کوشش سالم محمد و محمد علی، دار الکتب العلمیه، ۲۰۰۰م.
| | [6]. تفسير قرطبي، ج6، ص40؛ العرف الشذي، ج2، ص267؛ المفصل، ج11، ص210، 388. |
| *'''اسنی المطالب'''، زکریا الانصاری (م.۹۲۶ق)، به کوشش محمد تامر، بیروت، دار الکتب العلمیه، ۱۴۲۲ق.
| | [7]. المفصل، ج11، ص209-210، 388. |
| *'''اشارة السبق'''، ابوالمجد الحلبی (م.قرن۶ق)، به کوشش بهادری، قم، النشر الاسلامی، ۱۴۱۴ق.
| | [8]. التفسير الكبير، ج12، ص101. |
| *'''اعانة الطالبین'''، السید البکری الدمیاطی (م.۱۳۱۰ق)، بیروت، دار الفکر، ۱۴۱۸ق.
| | [9]. مجمع البيان، ج3، ص382؛ روح المعاني، ج4، ص36. |
| *'''اکمال المعلم شرح صحیح مسلم'''، قاضی عیاض (م.۵۴۴ق). الام، الشافعی (م.۲۰۴ق)، بیروت، دار الفکر، ۱۴۰۳ق.
| | [10]. اللمعة الدمشقيه، ص66. |
| *'''الانصاف فی معرفة الراجح من الخلاف'''، المرداوی (م.۸۸۵ق)، به کوشش محمد حامد، بیروت، دار احیاء التراث العربی، ۱۳۷۷ق.
| | [11]. نك: التبيان، ج4، ص31. |
| *'''الانتصار'''، السید المرتضی (م.۴۳۶ق)، قم، النشر الاسلامی، ۱۴۱۵ق.
| | [12]. روض الجنان، ج7، ص166. |
| *'''البحر الرائق'''، ابونجیم المصری (م.۹۷۰ق)، به کوشش زکریا عمیرات، بیروت، دار الکتب العلمیه، ۱۴۱۸ق.
| | [13]. مواهب الرحمن، ج10، ص259؛ مسالك الافهام، كاظمي، ج2، ص282. |
| *'''بدایة المجتهد'''، ابن رشد القرطبی (م.۵۹۵ق)، به کوشش العطار، بیروت، دار الفکر، ۱۴۱۵ق.
| | [14]. علل الشرايع، ج2، ص434؛ من لا يحضره الفقيه، ج2، |
| *'''بدائع الصنائع'''، علاء الدین الکاسانی (م.۵۸۷ق)، پاکستان، المکتبة الحبیبیه، ۱۴۰۹ق.
| | ص323؛ صحيح مسلم، نووي، ج8، ص228؛ المجموع، ج8، ص358. |
| *'''تاج العروس'''، الزبیدی (م.۱۲۰۵ق)، به کوشش علی شیری، بیروت، دار الفکر، ۱۴۱۴ق.
| | [15]. مستند الشيعه، ج13، ص105. |
| *'''التبیان'''، الطوسی (م.۴۶۰ق)، به کوشش العاملی، بیروت، دار احیاء التراث العربی.
| | [16]. المغني، ج3، ص575؛ المجموع، ج8، ص358. |
| *'''تحریر الاحکام الشرعیه'''، العلامة الحلی (م.۷۲۶ق)، به کوشش بهادری، قم، مؤسسة الامام الصادق۷، ۱۴۲۰ق.
| | [17]. شرح صحيح البخاري، ج4، ص382. |
| *'''تحفة الاحوذی'''، المبارک فوری (م.۱۳۵۳ق)، بیروت، دار الکتب العلمیه، ۱۴۱۰ق.
| | [18]. صحيح البخاري، ج2، ص182-183؛ المغني، ج3، ص575. |
| *'''ترجمه قرآن (انصاریان)'''، حسین انصاریان، اسوه، قم، ۱۳۸۳ش.
| | [19]. المبسوط، سرخسي، ج4، ص138؛ بدائع الصنائع، ج2، ص162؛ حلية العلماء، ج3، ص227. |
| *'''ترجمه قرآن (فولادوند)'''، محمدمهدی فولادوند، دفتر مطالعات تاریخ و معارف اسلامی، تهران، ۱۳۷۶ش.
| | [20]. سنن الترمذي، ج2، ص194-195. |
| *'''تذکرة الفقهاء'''، العلامة الحلی (م.۷۲۶ق)، قم، آل البیت، ۱۴۱۴ق.
| | [21]. صحيح مسلم، نووي، ج8، ص228. |
| *'''تفسیر قرطبی (الجامع لاحکام القرآن)'''، القرطبی (م.۶۷۱ق)، بیروت، دار احیاء التراث العربی، ۱۴۰۵ق.
| | [22]. المجموع، ج8، ص359؛ نيل الاوطار، ج5، ص183-184. |
| *'''التفسیر الکبیر'''، الفخر الرازی (م.۶۰۶ق)، قم، دفتر تبلیغات، ۱۴۱۳ق.
| | [23]. المبسوط، سرخسي، ج4، ص138-139؛ تفسير قرطبي، ج6، ص38. |
| *'''التنقیح الرائع'''، الفاصل المقداد (م.۸۲۶ق)، به کوشش کوه‌کمره‌ای، قم، مکتبة النجفی، ۱۴۰۴ق.
| | [24]. اكمال المعلم، ج4، ص170؛ الفقه الاسلامي، ج3، ص666؛ مستند الشيعه، ج13، ص105. |
| *'''تهذیب الاحکام'''، الطوسی (م.۴۶۰ق)، به کوشش موسوی و آخوندی، تهران، دار الکتب الاسلامیه، ۱۳۶۵ش.
| | [25]. مدارك الاحكام، ج7، ص196؛ مستند الشيعه، ج13، ص105؛ رياض المسائل، ج6، ص154. |
| *'''تهذیب المسائل المدونه'''، خلف بن ابی‌القاسم القیروانی (م.قرن۴ق)، به کوشش احمد فرید المزیدی.
| | [26]. الكافي، ج4، ص297. |
| *'''جامع المقاصد'''، الکرکی (م.۹۴۰ق)، قم، آل البیت، ۱۴۱۱ق.
| | [27]. الكافي، ج4، ص297. |
| *'''الجمل و العقود فی العبادات'''، طوسی (م.۴۶۰ق)، مشهد، دانشگاه فردوسی، ۱۳۸۷ش.
| | [28]. الام، ج2، ص238؛ المغني، ج3، ص574؛ المجموع، ج8، ص358. |
| *'''جواهر الکلام'''، النجفی (م.۱۲۶۶ق)، به کوشش قوچانی و دیگران، بیروت، دار احیاء التراث العربی.
| | [29]. صحيح مسلم، ص589؛ سنن الترمذي، ج3، ص194؛ عمدة القاري، ج10، ص35. |
| *'''حاشیة الدسوقی'''، الدسوقی (م.۱۲۳۰ق)، احیاء الکتب العربیه.
| | [30]. الاستذكار، ج4، ص246-247؛ المحلي، ج7، ص112؛ فتح الباري، ج3، ص434. |
| *'''حاشیة رد المحتار'''، ابن عابدین (م.۱۲۵۲ق)، بیروت، دار الفکر، ۱۴۱۵ق.
| | [31]. مختصر خليل، ص76؛مواهب الجليل، ج4، ص280. |
| *'''الحدائق الناضره'''، یوسف البحرانی (م.۱۱۸۶ق)، به کوشش آخوندی، قم، نشر اسلامی، ۱۳۶۳ش.
| | [32]. المحلي، ج7، ص112؛ تذكرة الفقهاء، ج8، ص301؛ المغني، ج3، ص574. |
| *'''حلیة العلماء فی معرفة مذاهب الفقهاء'''، محمد بن احمد شاشی القفال (م.۵۰۷ق)، به کوشش یاسین احمد ابراهیم درادکه، بیروت، الرساله، ۱۹۸۰م.
| | [33]. تحرير الاحكام، ج1، ص634؛ العروة الوثقي، ج4، ص667. |
| *'''الدروس الشرعیه'''، الشهید الاول (م.۷۸۶ق)، قم، نشر اسلامی، ۱۴۱۲ق.
| | [34]. المجموع، ج8، ص358؛ اعانة الطالبين، ج2، ص357. |
| *'''ذخیرة المعاد'''، محمد باقر السبزواری (م.۱۰۹۰ق)، آل البیت،
| | [35]. الحدائق، ج15، ص49؛ رياض المسائل، ج6، ص154. |
| *'''الذخیره'''، احمد بن ادریس القرافی، به کوشش حجی، بیروت، دار الغرب الاسلامی، ۱۹۹۴م.
| | [36]. جواهر الكلام، ج18، ص57. |
| *'''روح المعانی'''، الآلوسی (م.۱۲۷۰ق)، به کوشش علی عبدالباری، بیروت، دار الکتب العلمیه، ۱۴۱۵ق.
| | [37]. الكافي، ج4، ص297. |
| *'''روض الجنان'''، ابوالفتوح رازی (م.۵۵۴ق)، به کوشش یاحقی و ناصح، مشهد، آستان قدس رضوی، ۱۳۷۵ش.
| | [38]. معتمد العروه، ج2، ص535-536. |
| *'''الروضة البهیه'''، الشهید الثانی (م.۹۶۵ق)، به کوشش کلانتر، قم، داوری، ۱۴۱۰ق.
| | [39]. فقه الحج، ج3، ص69. |
| *'''روضة المتقین'''، محمد تقی المجلسی (م.۱۰۷۰ق)، قم، مؤسسه فرهنگی اسلامی کوشانپور، ۱۴۰۶ق.
| | [40]. الدروس، ج1، ص483. |
| *'''ریاض المسائل'''، سید علی الطباطبائی (م.۱۲۳۱ق)، قم، النشر الاسلامی، ۱۴۱۲ق.
| | [41]. الموطأ، ج1، ص379؛ بداية المجتهد، ج1، ص301؛ المجموع، ج8، ص358. |
| *'''سداد العباد و رشاد العباد'''، حسین محمد بحرانی (م.۱۲۱۶ق)، به کوشش آل عصفور، قم، محلاتی، ۱۴۲۱ق.
| | [42]. السرائر، ج1، ص535؛ تذكرة الفقهاء، ج7، ص258؛ الدروس، ج1، ص483. |
| *'''السرائر'''، ابن ادریس (م.۵۹۸ق)، قم، نشر اسلامی، ۱۴۱۱ق.
| | [43]. من لا يحضره الفقيه، ج2، ص324؛ التهذيب، ج5، ص43. |
| *'''سلسلة الینابیع الفقهیه'''، علی اصغر مروارید، بیروت، دار التراث، ۱۴۱۰ق.
| | [44]. كشف الغطاء، ج4، ص529. |
| *'''سنن الترمذی'''، الترمذی (م.۲۷۹ق)، به کوشش عبدالوهاب، بیروت، دار الفکر، ۱۴۰۲ق.
| | [45]. الدروس، ج1، ص483. |
| *'''السنن الکبری'''، البیهقی (م.۴۵۸ق)، بیروت، دار الفکر.
| | [46]. شرائع الاسلام، ج1، ص176؛ العروة الوثقي، ج4، ص667؛ كلمة التقوي، ج3، ص294. |
| *'''شرائع الاسلام'''، المحقق الحلی (م.۶۷۶ق)، به کوشش سید صادق شیرازی، تهران، استقلال، ۱۴۰۹ق.
| | [47]. كشف الغطاء، ج4، ص53. |
| *'''الشرح الکبیر'''، ابوالبرکات (م.۱۲۰۱ق)، دار احیاء الکتب العربیه.
| | [48]. الكافي، ج4، ص297؛ من لا يحضره الفقيه، ج2، ص324. |
| *'''شرح صحیح البخاری'''، ابن بطال (م.۴۴۹ق)، به کوشش یاسر بن ابراهیم، ریاض، مکتبة الرشد، ۱۴۲۳ق.
| | [49]. من لا يحضره الفقيه، ج2، ص323. |
| *'''شرح فروع کافی'''، محمد هادی بن محمد صالح مازندرانی (م.۱۱۲۰ق)، به کوشش محمودی و درایتی، قم، دار الحدیث، ۱۴۲۹ق.
| | [50]. تحرير الاحكام، ج1، ص572؛ الدروس، ج1، ص349؛ معتمد العروه، ج3، ص340. |
| *'''شرح مختصر خلیل'''، محمد بن عبدالله الخرشی (م.۱۱۰۱ق)، بیروت، دار الفکر.
| | [51]. فتح الباري، ج3، ص438. |
| *'''الصحاح'''، الجوهری (م.۳۹۳ق)، به کوشش العطار، بیروت، دار العلم للملایین، ۱۴۰۷ق.
| | [52]. فتح الباري، ج3، ص438. |
| *'''صحیح البخاری'''، البخاری (م.۲۵۶ق)، بیروت، دار الفکر، ۱۴۰۱ق.
| | [53]. المجموع، ج8، ص358؛ فتح العزيز، ج8، ص93. |
| *'''صحیح مسلم بشرح النووی'''، النووی (م.۶۷۶ق)، بیروت، دار الکتاب العربی، ۱۴۰۷ق.
| | [54]. المجموع، ج8، ص362؛ روضة المتقين، ج4، ص367؛ تهذيب المسائل المدونه، ج1، ص186. |
| *'''صحیح مسلم'''، مسلم (م.۲۶۱ق)، بیروت، دار الفکر.
| | [55]. غنية النزوع، ص190؛ مستند الشيعه، ج13، ص105. |
| *'''العرف الشذی شرح سنن الترمذی'''، محمد انور شاه بن معظم شاه الکشمیری (م.۱۳۵۳ق)، به کوشش محمود شاکر، بیروت، دار التراث العربی، ۱۴۲۵ق.
| | [56]. الدروس، ج1، ص443. |
| *'''العروة الوثقی'''، سید محمد کاظم یزدی (م.۱۳۳۷ق)، قم، نشر اسلامی، ۱۴۲۰ق.
| | [57]. تنقيح الرائع، ج1، ص530؛ اللوامع، ج8، ص336؛ شرح فروع الكافي، ج5، ص518. |
| *'''علل الشرایع'''، الصدوق (م.۳۸۱ق)، بیروت، اعلمی، ۱۴۰۸ق.
| | [58]. المجموع، ج8، ص361؛ حاشية رد المحتار، ج2، ص675. |
| *'''عمدة القاری'''، العینی (م.۸۵۵ق)، بیروت، دار احیاء التراث العربی.
| | [59]. المجموع، ج8، ص361. |
| *'''غنیة النزوع'''، الحلبی (م.۵۸۵ق)، به کوشش بهادری، قم، مؤسسه امام صادق۷، ۱۴۱۷ق.
| | [60]. الدروس، ج1، ص483-484؛ ذخيرة المعاد، ج2، ص550. |
| *'''الفتاوی الهندیه'''، الشیخ نظام و الجماعة من علماء الهند، دار الفکر، ۱۴۱۱ق.
| | [61]. المغني، ج3، ص575؛ شرح مختصر خليل، ج2، ص383. |
| *'''فتح الباری'''، ابن حجر العسقلانی (م.۸۵۲ق)، بیروت، دار المعرفه.
| | [62]. احكام الاحكام، ج1، ص323؛ الذخيره، ج3، ص356؛ نيل الاوطار، ج5، ص183. |
| *'''فتح العزیز'''، عبدالکریم بن محمد الرافعی (م.۶۲۳ق)، دار الفکر.
| | [63]. المجموع، ج8، ص361. |
| *'''الفقه الاسلامی و ادلته'''، وهبة الزحیلی، دمشق، دار الفکر.
| | [64]. تذكرة الفقهاء، ج7، ص257؛ منتهي المطلب، ج2، ص679؛ الحدائق، ج15، ص51. |
| *'''فقه الحج'''، لطف‌الله صافی، قم، مؤسسه حضرت معصومه۳، ۱۴۲۳ق.
| | [65]. معتمد العروه، ج2، ص530-531؛ فقه الحج، ج3، ص61؛ آراء المراجع، ج1، ص205. |
| *'''فقه الصادق(ع)'''، سید محمد صادق روحانی، قم، دار الکتاب، ۱۴۱۳ق.
| | [66]. وسائل الشيعه، ج11، ص276-277. |
| *'''کتاب الحج'''، سید محمد محقق داماد (م.۱۳۸۸ق)، به کوشش آملی، قم، چاپخانه مهر، ۱۴۰۱ق.
| | [67]. معتمد العروه، ج2، ص530. |
| *'''کشف الغطاء عن مبهمات الشریعة الغراء'''، کاشف الغطاء (م.۱۲۲۸ق)، قم، دفتر تبلیغات اسلامی، ۱۴۲۲ق.
| | [68]. الموطأ، ج1، ص340-341؛ المحلي، ج7، ص110؛ تفسير قرطبي، ج6، ص40. |
| *'''کنز الفوائد فی حل مشکلات القواعد'''، السید عبدالمطلب العمیدی (م.۷۵۴ق)، به کوشش واعظی و دیگران، قم، انتشارات اسلامی، ۱۴۱۶ق.
| | [69]. الام، ج7، ص154؛ المجموع، ج8، ص357. |
| *'''الکافی'''، الکلینی (م.۳۲۹ق)، به کوشش غفاری، تهران، دار الکتب الاسلامیه، ۱۳۷۵ش.
| | [70]. المغني، ج3، ص574؛ مطالب اولي النهي، ج2، ص486. |
| *'''کشاف القناع'''، منصور البهوتی (م.۱۰۵۱ق)، به کوشش محمد حسن، بیروت، دار الکتب العلمیه، ۱۴۱۸ق.
| | [71]. مواهب الجليل، ج4، ص280. |
| *'''کشف اللثام'''، الفاضل الهندی (م.۱۱۳۷ق)، قم، نشر اسلامی، ۱۴۱۶ق.
| | [72]. الاستذكار، ج4، ص245؛ صحيح مسلم، نووي، ج8، ص228. |
| *'''کلمة التقوی (فتاوی)'''، محمد امین زین الدین، قم، مهر، ۱۴۱۳ق.
| | [73]. بداية المجتهد، ج1، ص301. |
| *'''لسان العرب'''، ابن منظور (م.۷۱۱ق)، قم، ادب الحوزه، ۱۴۰۵ق.
| | [74]. المحلي، ج7، ص99. |
| *'''اللمعة الدمشقیه'''، الشهید الاول (م.۷۸۶ق)، به کوشش کورانی، قم، دار الفکر، ۱۴۱۱ق.
| | [75]. المغني، ج3، ص575. |
| *'''لوامع صاحبقرانی'''، محمد تقی مجلسی (م.۱۰۷۰ق)، قم، اسماعیلیان، ۱۴۱۴ق.
| | [76]. المبسوط، سرخسي، ج4، ص140؛ مواهب الجليل، ج4، ص281؛ تحفة الاحوذي، ج3، ص560. |
| *'''المبسوط فی فقه الشیعهه'''، الطوسی (م.۴۶۰ق)، به کوشش بهبودی، تهران، المکتبة المرتضویه.
| | [77]. صحيح مسلم، نووي، ج8، ص228. |
| *'''المبسوط'''، السرخسی (م.۴۸۳ق)، بیروت، دار المعرفه، ۱۴۰۶ق.
| | [78]. صحيح البخاري، ج2، ص182. |
| *'''مجمع البیان'''، الطبرسی (م.۵۴۸ق)، به کوشش گروهی از علما، بیروت، اعلمی، ۱۴۱۵ق.
| | [79]. المغني، ج3، ص573؛ تفسير قرطبي، ج6، ص40. |
| *'''المجموع شرح المهذب'''، النووی (م.۶۷۶ق)، دار الفکر.
| | [80]. المجموع، ج8، ص358؛ اسني المطالب، ج1، ص533. |
| *'''المحلی بالآثار'''، ابن حزم الاندلسی (م.۴۵۶ق)، به کوشش احمد شاکر، بیروت، دار الفکر.
| | [81]. الكافي، ج4، ص297. |
| *'''مختصر خلیل'''، محمد بن یوسف (م.۸۹۷ق)، بیروت، دار الکتب العلمیه، ۱۴۱۶ق.
| | [82]. مواهب الجليل، ج4، ص87؛ الشرح الكبير، ج2، ص88. |
| *'''مختلف الشیعه'''، العلامة الحلی (م.۷۲۶ق)، قم، النشر الاسلامی، ۱۴۱۲ق.
| | [83]. الاستذكار، ج4، ص246. |
| *'''مدارک الاحکام'''، سید محمد بن علی الموسوی العاملی (م.۱۰۰۹ق)، قم، آل البیت، ۱۴۱۰ق.
| | [84]. المبسوط، طوسي، ج1، ص315؛ كشف اللثام، ج1، ص314؛ سلسلة الينابيع، ج30، ص186. |
| *'''المدونة الکبری'''، مالک بن انس (م.۱۷۹ق)، مصر، مطبعة السعاده.
| | [85]. نك: وسائل الشيعه، ج11، ص275-280. |
| *'''المرتقی الی الفقه الارقی'''، سید محمد حسینی قمی، تهران، مؤسسة الجلیل للتحقیقات الثقافیه، ۱۴۱۹ق.
| | [86]. تذكرة الفقهاء، ج7، ص258؛ الدروس، ج1، ص349؛ مدارك الاحكام، ج7، ص196. |
| *'''مسالک الافهام الی آیات الاحکام'''، فاضل الجواد الکاظمی (م.۱۰۶۵ق)، به کوشش شریف‌زاده، تهران، مرتضوی، ۱۳۶۵ش.
| | [87]. مسالك الافهام، شهيد، ج2، ص235؛ الحدائق، ج15، ص53. |
| *'''مسالک الافهام الی تنقیح شرائع الاسلام'''، الشهید الثانی (م.۹۶۵ق)، قم، معارف اسلامی، ۱۴۱۶ق.
| | [88]. الكافي، ج4، ص296. |
| *'''مستمسک العروة الوثقی'''، سید محسن حکیم (م.۱۳۹۰ق)، قم، مکتبة النجفی، ۱۴۰۴ق.
| | [89]. جواهر الكلام، ج18، ص227-228؛ الحدائق، ج15، ص53. |
| *'''مستند الشیعه'''، احمد النراقی (م.۱۲۴۵ق)، قم، آل البیت، ۱۴۱۵ق.
| | [90]. الكافي، ج4، ص322. |
| *'''مطالب اولی النهی فی شرح غایة المنتهی'''، مصطفی السیوطی (م.۱۲۴۳ق)، دمشق، المکتب الاسلامی، ۱۹۶۱م.
| | [91]. معتمد العروه، ج2، ص534-535؛ المرتقي، ج2، ص82. |
| *'''معتمد العروة الوثقی'''، محاضرات الخوئی (م.۱۴۱۳ق)، الخلخالی، قم، مدرسة دار العلم، ۱۴۰۴ق.
| | [92]. مدارك الاحكام، ج7، ص195؛ رياض المسائل، ج6، ص131. |
| *'''معجم المصطلحات و الالفاظ الفقهیه'''، محمود عبدالرحمن.
| | [93]. اللوامع، ج7، ص496؛ العروة الوثقي، ج4، ص666. |
| * '''المغنی'''، عبدالله بن قدامه (م.۶۲۰ق)، بیروت، دار الکتب العلمیه.
| | [94]. الانتصار، ص254. |
| *'''المفصل فی تاریخ العرب قبل الاسلام'''، جواد علی (م.۱۴۰۸ق)، دار الساقی، ۱۴۲۲ق.
| | [95]. السرائر، ج1، ص532. |
| *'''من لا یحضره الفقیه'''، الصدوق (م.۳۸۱ق)، به کوشش غفاری، قم، نشر اسلامی، ۱۴۰۴ق.
| | [96]. مختلف الشيعه، ج4، ص51-52؛ جواهر الكلام، ج18، ص236؛ معتمد العروه، ج2، ص531-534. |
| *'''منتهی المطلب'''، العلامة الحلی (م.۷۲۶ق)، چاپ سنگی.
| | [97]. روضة المتقين، ج4، ص366؛ نجاة العباد، ص103، العروة الوثقي، ج4، ص666. |
| *'''مواهب الجلیل'''، الحطاب الرعینی (م.۹۵۴ق)، به کوشش زکریا عمیرات، بیروت، دار الکتب العلمیه، ۱۴۱۶ق.
| | [98]. الجمل و العقود، ص132؛ المهذب، ج1، ص214-215؛ الوسيله، ص158. |
| *'''مواهب الرحمن'''، سید عبدالاعلی السبزواری، بیروت، مؤسسه اهل بیت، ۱۴۰۹ق.
| | [99]. مستمسك العروه، ج11، ص397. |
| *'''الموطّأ'''، مالک بن انس (م.۱۷۹ق)، به کوشش محمد فؤاد، بیروت، دار احیاء التراث العربی، ۱۴۰۶ق.
| | [100]. المبسوط، سرخسي، ج4، ص138؛ الفتاوي الهنديه، ج1، ص222. |
| *'''مهذب الاحکام فی بیان الحلال و الحرام'''، سید عبدالاعلی سبزواری (م.۱۴۱۴ق)، قم، المنار، ۱۴۱۳ق.
| | [101]. المجموع، ج7، ص223؛ نهاية المحتاج، ج3، ص264. |
| *'''المهذب'''، القاضی ابن البراج (م.۴۸۱ق)، به کوشش جمعی از محققان، قم، نشر اسلامی، ۱۴۰۶ق.
| | [102]. المغني، ج3، ص239-240؛ كشاف القناع، ج2، ص471. |
| *'''نجاة العباد'''، محمد حسن نجفی (م.۱۲۶۶ق)، به کوشش رضوی و سلیل و صدرالدین و یزدی، ۱۳۱۸ق.
| | [103]. المدونة الكبري، ج1، ص401؛ حاشية الدسوقي، ج2، ص26. |
| *'''نهایة المحتاج الی شرح المنهاج'''، محمد بن ابی‌العباس الرملی (م.۱۰۰۴ق)، بیروت، دار الفکر، ۱۴۰۴ق.
| | [104]. تهذيب المسائل المدونه، ج1، ص186. |
| *'''نیل الاوطار'''، الشوکانی (م.۱۲۵۵ق)، بیروت، دار الجیل، ۱۹۷۳م.
| | [105]. اشارة السبق، ص136؛ جواهر الكلام، ج19، ص192، 196؛ مهذب الاحكام، ج14، ص246، 310. |
| *'''وسائل الشیعه'''، الحر العاملی (م.۱۱۰۴ق)، قم، آل البیت، ۱۴۱۲ق.
| | [106]. السرائر، ج1، ص640؛ كنز الفوائد، ج1، ص302-303؛ كشف الغطاء، ص471. |
| *'''الوسیلة الی نیل الفضیله'''، ابن حمزه (م.۵۶۰ق)، به کوشش الحسون، قم، مکتبة النجفی، ۱۴۰۸ق.
| | [107]. السرائر، ج1، ص640. |
| {{پایان}}
| | [108]. جواهر الكلام، ج20، ص121. |
| {{احکام حج}}
| | [109]. المبسوط، سرخسي، ج1، ص37؛ مختلف الشيعه، ج4، ص292؛ نجاة العباد، ص153. |
| | | [110]. المبسوط، طوسي، ج1، ص375؛ غنية النزوع، ص189؛ جامع المقاصد، ج3، ص246. |
| [[رده:احکام حج]] | | [111]. التهذيب، ج5، ص219؛ كشف اللثام، ج6، ص177؛ جواهر الكلام، ج19، ص193. |
| [[رده:مقاله‌های تکمیل‌شده]] | | [112]. المغني، ج3، ص559؛ الانصاف، ج4، ص88. |
| | [113]. مواهب الجليل، ج4، ص277. |
| | [114]. المغني، ج3، ص559-560؛ كشاف القناع، ج3، ص9. |
| | [115]. المغني، ج3، ص559. |
| | [116]. المجموع، ج8، ص360؛ المغني، ج3، ص559. |
| | [117]. شرائع الاسلام، ج1، ص196-197؛ تذكرة الفقهاء، ج8، ص292. |
| | [118]. سداد العباد، ص358. |
| | [119]. الكافي، ج4، ص492؛ التهذيب، ج5، ص220. |
| | [120]. من لا يحضره الفقيه، ج2، ص505؛ فقه الصادق، ج12، ص115. |
| | [121]. الاستذكار، ج4، ص241؛ جواهر الكلام، ج19، ص211؛ كتاب الحج، داماد، ج3، ص297. |
| | [122]. الام، ج2، ص238؛ المجموع، ج8، ص365-368، حلية العلماء، ج3، ص314. |
| | [123]. المغني، ج3، ص563. |
| | [124]. البحر الرائق، ج3، ص129. |
| | [125]. صحيح مسلم، ج4، ص92. |
| | [126]. السنن الكبري، ج5، ص237. |
| | [127]. مواهب الجليل، ج4، ص288-289. |
