در حال ویرایش اعمال حج تمتع

{{در دست ویرایش|ماه=[[شهریور]]|روز=[[۱۴]]|سال=[[۱۳۹۹]]|کاربر=Abbasahmadi1363  }}


{{حج و عمره عمودی}}
==اعمال عمره تمتع==
{{اصلی|اعمال عمره تمتع}}
اعمال عمره تمتع که پیش از اعمال حج تمتع باید انجام شود شامل [[احرام]]، [[طواف]]، [[نماز طواف]]، [[سعی]] و [[تقصیر]] است.<ref>درسنامه مناسک حج، ص۲۶.</ref> 

مکان احرامِ عمره تمتع، یکی از [[میقات|میقات‌ها]] است، مانند [[مسجد شجره (مدینه)|مسجد شجره]] و [[جحفه|جُحفه]].<ref>درسنامه مناسک حج، ص۲۸.</ref>  كسانى كه از مسير [[مدينه]] به [[مكه]] مى‌روند بايد در مسجد شجره كه بيرون مدينه و در منطقه [[ذو الحلیفه|ذوالحُليفه]] است محرم شوند.<ref>درسنامه مناسک حج، ص۲۹.</ref>

پس از احرام و ورود به مکه، زائران باید [[طواف]] کعبه را به جا بیاورند<ref>درسنامه مناسک حج، ص۳۳.</ref> و پس از آن [[نماز طواف]] را که دو رکعت است پشت [[مقام ابراهیم(ع)]] بخوانند.<ref>درسنامه مناسک حج، ص۴۱.</ref> عمل بعدیِ عمره تمتّع، سعى میان [[صفا و مروه]] است؛ يعنى هفت مرتبه پيمودن فاصله بين کوه صفا و مروه.<ref>درسنامه مناسک حج، ص۴۴.</ref> در پایان، با تقصیر، فرد از احرام بیرون می‌آید و [[محرمات احرام]] بر او حلال می‌شوند.<ref>درسنامه مناسک حج، ص۴۹.</ref>

البته در فاصله بين تقصيرِ عمره تمتّع تا احرامِ حج تمتع، برخى كارها بر حاجيان حرام است كه بايد از آن‌ها دوری کنند؛ مانند به‌جاى آوردن [[عمره مفرده]]؛ [[حلق|تراشيدن سر]]؛ بيرون رفتن از شهر مكه (به فتواى شماری از فقیهان شیعه)، كندن و بريدن درخت و گياه [[حرم مکی|حرم]] و شكار (حتى كشتن ملخ و مانند آن).<ref>درسنامه مناسک حج، ص۵۱.</ref>

==اعمال حج تمتع==
اعمال حج تمتع، که پس از اعمال عمره تمتع آغاز می‌شود، اینگونه است:

===احرام===
{{اصلی|احرام}}
در شهر مكه، پيش از ظهر روز نهم ذى‌حجه.<ref name=":0">درسنامه مناسک حج، ص۲۶.</ref>

احرامِ حج باید در ماه‌های حج (شوال، ذی‌القعده و ذی‌الحجه) باشد؛ ولی احرام در [[حج تمتع]]،‌ باید پس از پایان یافتن [[اعمال عمره تمتع]] باشد. از نظر پايان وقت، بايد زمانى مُحرم شود كه پيش از ظهر روز نهم ذى‌الحجه (روز عرفه)، به [[عرفات|صحراى عرفات]] برسد تا [[وقوف در عرفات]] را كه از ظهر روز عرفه است آغاز كند. مکان احرام حج، شهر مکه است.<ref>درسنامه مناسک حج، ص۵۳.</ref>

حج‌گزاران از زمان احرام تا [[تحلل|تَحَلُّل]] باید از [[محرمات احرام]]، مانند [[جدال]]، [[آمیزش]] و [[بوی خوش]] دوری کنند.<ref>درسنامه مناسک حج، ص۵۵.</ref>

===وقوف در عرفات===
{{اصلی|وقوف در عرفات}}وقوف در عرفات، دومین عمل واجبِ [[حج]] است و به معنای «ماندن در صحرای [[عرفات]]» است.<ref>فرهنگ اصطلاحات حج و عمره، ص۲۷۵.</ref> به گفته فقیهان [[شیعه]]، زمان این وقوف از ظهر روز نهم ذی‌الحجه ([[روز عرفه]]) تا غروب شرعی است.<ref>درسنامه مناسک حج، ص۵۸.</ref> در مذاهب چهارگانه [[اهل سنت]] نیز، زمان این عمل، [[روز عرفه]] دانسته شده؛ البته در زمان دقیق آن بین این مذاهب اختلاف است.<ref>بدائع الصنائع (فقه حنفی)، المصادرالفقهیه، ج١٠، ص ٣٣؛ الخلاف، ج١، ص ۴۵٣؛ فقه السنه، ج۱، ص۵۲۲؛ الفقه علی المذاهب الأربعه، ج ١، صص۵٩٩ - ۵٩٧؛ مناسک محشی، صص ٣٨٧ - ٣٨۴؛ الفقه علی المذاهب الخمسه، ج۱، ص۳۷۸؛ تذکرة الفقها، ج ٨ ، ص١٧٧؛ درآمدی بر فقه مقارن، ص۳۸۷، به نقل از:   جامع‌الخلاف و الوفاق، ص٢٠٨.</ref>

برای حج‌گزاری که در دعا خواندن ضعف پیدا نکند، مستحب است این روز را روزه بگیرد. با طهارت بودن، غسل و وقوف در پایین کوه و زمین هموار از دیگر مستحبات وقوف در عرفات است.<ref>درسنامه مناسک حج، ص۵۹.</ref>

خواندن [[دعای امام حسین(ع) در روز عرفه]]، یکی از آدابی است که [[شیعه|شیعیان]] در این روز و در صحرای [[عرفات]] انجام می‌دهند.<ref>درسنامه مناسک حج،ص۶۰.</ref> از دیگر آداب این عمل، [[توبه]]<ref>مصباح‌الشریعة، ص۹۲؛ المحجة البیضاء، ج۲، ص۲۰۷.</ref> و خواندن دعاهایی خاص است.<ref>نگاه کنید به: حج و عمره در قرآن و حدیث، ص۳۹۲.</ref>

===وقوف در مشعر===
{{اصلی|وقوف در مشعر}}وقوف در مشعر، سومین عملِ واجب [[حج]] است و به معنای «ماندن در [[مشعر]]» است.<ref>فرهنگ اصطلاحات حج و عمره، ص۲۷۶.</ref> زمان این عمل، بر پایه فقه [[شیعه]] از طلوع صبح روز دهم ذی‌الحجه ([[عید قربان]]) تا طلوع آفتاب است.<ref>حج در اندیشه اسلامی، ص۲۸۸.</ref>

خواندن دعاهای خاص،<ref>برای نمونه: [https://hadith.inoor.ir/fa/hadith/101083 من لا یحضره الفقیه، ج۲، ص۵۴۳].</ref> ذکر الهی و گردآوری سنگ‌ریزه‌هایی که در [[منا]] به [[جمرات]] زده می‌شود از مستحبات وقوف در مشعر است.<ref>درسنامه مناسک حج، ص۶۳.</ref>

===مناسک منا===
{{اصلی|مناسک منا}}حاجیان باید پس از طلوع آفتابِ روز دهم ذى‌الحجه ([[عيد قربان]])، از [[مشعر]] بيرون آمده و به سوی [[منا]] بروند. حاجی در [[حج تمتع]] باید مناسک منا را که شامل سه عمل «رمی جمره عقبه»، «ذبح [[قربانی]]» و «[[حلق]] یا تقصیر» است انجام دهد.<ref>درسنامه مناسک حج، ص۶۵.</ref>

به گفته فقیهان [[شیعه]]، رعایت ترتیب اعمال بالا، واجب یا احتیاط واجب است و به گفته فقیهان [[مذهب حنبلی|حنبلی]] و [[مذهب شافعی|شافعی]]، رعایت ترتیب سنّت است و کسی که مراعات نکند کفاره ندارد.<ref>مناسك محشى، صص ۴۵١ و ۴۵٠؛ جواهرالكلام، ج١٩، صص ٢۵١ و ٢۵٠؛ الروضة البهيه فى شرح اللمعة الدمشقيه، ج ١، ص ۵٢۵؛ رسائل للحجاج و المعتمرين، صص ١٣ و ١٢؛ بداية المجتهد، ج ١، ص٣۵٣؛ مغنى والكافى لابن قدامه(فقه حنبلى)، بدائع الصنائع(فقه حنفى)، مختصر المزنى(فقه شافعى)، القوانين الفقهيه(فقه مالكى)؛ مصادر الفقهيه، ج١١، ص١٠۴٨-١٠۴۵ و ٩٧۴ و ج١٠، ص١٠٣ و ج١١، ص٨٢٣.</ref>

====رمى جمره عقبه====
{{اصلی|رمی}}بر حاجی واجب است روز عید قربان، پس از طلوع آفتاب، به جمره عقبه (آخرين جمره در منا)، هفت سنگ پرتاب کند.<ref name=":0" /> پرتاب سنگ‌ها باید با قصد قربت باشد و به تدریج زده شود؛ پس اگر چند سنگریزه را با هم به جمره بزند کافی نیست بلکه یکی حساب می‌شود.<ref name=":02">درسنامه مناسک حج، ص۶۶ و ۶۷.</ref>

بر پایه فقه شیعه، مستحب است هنگام رمی، جمره عقبه را پشت به قبله رمی کند.<ref name=":1">درسنامه مناسک حج، ص۶۷.</ref> البته دو مذهب حنبلیه و مالکیه، رو به قبله رمی کردن جمره عقبه را مستحب دانسته‌اند.<ref>الفقه على المذاهب الأربعه، ج ١، صص ۶٠۵ - ۵٩٩؛ الخلاف، ج ١، ص ۴۵۶؛ فقه السنه، ج ١، ص ۵٣٣؛ الكافى لابن قدامه (فقه حنبلى) صص ١٠۴۶ و ١٠۴۵؛ الكافى فى فقه اهل‌المدينه (فقه مالكى) ص ۵٠٢.</ref> 

====قربانى====
{{اصلی|قربانی}}واجب است حج‌گزار در [[حج تمتع]]، روز عيد قربان، حيوانى را در راه خدا، به‌عنوان يكى از اعمال حج ذبح کند. گوسفند، گاو و شتر حیواناتی هستند که می‌توان قربانی کرد.<ref>درسنامه مناسک حج، ص۶۷.</ref> زمان قربانی کردن، پس از [[رمی]] جمره عقبه و پیش از [[حلق]] یا تقصیر است.<ref>درسنامه مناسک حج، ص۶۸.</ref> البته بر پایه فقه حنبلی، حنفی و مالکی، زمان قربانی کردن، روز عید و دو روز پس از آن است.<ref>الفقه على المذاهب الأربعه (چاپ ١۴٢۴ق)؛ ج ١، صص۵٨٨ - ۵٨٧؛ تذكرة الفقهاء، ج ٨، صص ٢۵٨ - ٢۵٢.</ref>

حج‌گزار مى‌تواند خودش حيوان را ذبح كند و مى‌تواند به شخص ديگرى نيابت بدهد تا او از طرفش حيوان را ذبح كند.<ref>درسنامه مناسک حج، ص۶۹.</ref>

به نظر مشهور فقیهان شیعه، حج‌گزار در حج تمتّع چه [[آفاقی]] باشد چه نباشد، لازم است قربانی کند؛<ref>تحریر الاحکام، ج1، ص619ـ620؛ شرائع الاسلام، ج1، ص234.</ref> ولی شمار اندکی از شیعیان<ref>المبسوط فی فقه الامامیه، ج1، ص308؛ الجامع للشرائع، ص179.</ref> و فقیهان اهل سنت<ref>الحاوی الکبیر، ج4، ص50؛ المغنی، ج3، ص501ـ502؛ ارشاد السالک، ج1، ص43.</ref> قربانی کردن را بر حج‌گزاری که [[اهل حرم|اهل مکه]] باشد، واجب نمی‌دانند.

====حلق يا تقصير====
{{اصلی|حلق}}«حلق» به‌معناى تراشيدن موهاى سر و «تقصير» به‌معناى كوتاه كردن قدرى از مو و ناخن است.<ref>درسنامه مناسک حج، ص۷۱.</ref> زمان این عمل، از طلوع تا غروب آفتاب روز عید قربان و مکان آن، منا است.<ref>درسنامه مناسک حج، ص۷۲.</ref> بر زنان و کسانی که موی سر ندارند، واجب است تقصیر کنند.<ref group="یادداشت">البته بر پایه فقه حنفی، بر مردان بدون مو نیز واجب است تیغ بر سر بکشند. در فقه دیگر مذاهب اهل سنت، این عمل مستحب دانسته شده است. (مناسك محشى، ص ۴۴۶؛ فقه السنه، ج ١، ص ۴۵۴.)</ref> کسی که سال اول حج او باشد واجب  است حلق کند.<ref name=":2">درسنامه مناسک حج، ص۷۱ و ۷۲.</ref>

به گفته فقیهان شیعه، حلق یا تقصیر به احتیاط واجب یا به احتیاط مستحب باید در روز عید قربان انجام شود. البته بر پایه فقه حنبلی، حنفی و مالکی، می‌توان از ایام نحر<ref group="یادداشت">ایام نحر نزد این سه مذهب روز عید قربان و دو روز بعد از آن است.</ref> به تأخیر انداخت.<ref>مناسك محشى، ص۴۴٧؛ الروضةالبهيه فى شرح اللمعة الدمشقيه، ج١، صص ۵۶١ - ۵٣٩؛ فقه‌السنه، ج ١، ص ۴٠؛ بدائع الصنائع(فقه حنفى)، الكافى لابن قدامه(فقه حنبلى)، المصادرالفقهيه، ج١٠، ص ۶٧.</ref>

===طواف زیارت و نماز آن===
{{اصلی|طواف|نماز طواف}}طواف، هفت دور چرخیدن دور [[کعبه]] در [[مسجدالحرام]] است. واجب است این هفت دور، از [[ارکان کعبه|رکنی]] از کعبه که در آن [[حجر الاسود|حجرالاسود]] قرار دارد آغاز شود و به همان جا تمام شود. هنگام چرخیدن، کعبه باید در سمت چپ او قرار داشته باشد.<ref name=":3">درسنامه مناسک حج، ص۳۳-۳۸.</ref>

به فتوای بیشتر فقیهان شیعه، طواف کعبه در مسجدالحرام تا جایی که مردم طواف می‌کنند و عرفاً بگویند دور کعبه می‌گردد صحیح است.<ref name=":3" />

به‌نظر برخی دیگر از فقیهان شیعه، طواف باید در محدوده فاصله میان کعبه و [[مقام ابراهیم(ع)|مقام ابراهیم]] که حدود ۱۳ متر است باشد. با این همه، برای مقلدین این مراجع نیز اگر طواف در آن محدوده مشکل باشد یا ممکن نباشد، و نتوانند صبر کنند تا در وقت خلوت طواف کنند، در فاصله دورتر نیز اشکال ندارد.<ref name=":3" />

نماز طواف، دو رکعت نماز واجب است که باید پس از [[طواف|طواف کعبه]] به نیّت نماز طواف، پشت [[مقام ابراهیم(ع)]] خوانده ‌شود. این نماز، مانند نماز صبح است؛ ولی [[اذان و اقامه]] ندارد. <ref>درسنامه مناسک حج، ص۴۱-۴۴.</ref>

===سعی===
{{اصلی|سعی}}سعی به معنای هفت بار پیمودن فاصله میان دو کوه [[صفا و مروه]] است. این عمل از صفا آغاز شده و به مروه پایان می‌یابد؛‌ یعنی از صفا تا مروه بار اول و از مروه تا صفا بار دوم شمرده می‌شود.<ref name=":4">درسنامه مناسک حج، ص۴۱-۴۴.</ref>

برای مردان مستحب است در بخشی از مسیر سعی، که با خط و چراغ سبزرنگ مشخص شده هروله کنند. صد بار گفتن ذکرهای الله‌اکبر؛ لا اله الا الله؛ الحمدالله و سبحان‌الله یکی دیگر از مستحبات سعی است.<ref name=":4" />

===طواف نساء و نماز آن===
{{اصلی|طواف نساء}}طواف نساء هفت دور گردیدن دور [[کعبه]] است که به نیت طواف نساء انجام می‌شود. پس از طواف نساء، نماز آن پشت [[مقام ابراهیم(ع)]] خوانده می‌شود. طواف نساء‌ و نماز آن مانند [[طواف]] و [[نماز طواف]] است (به جز نیت)؛ از این رو، از [[حجر الاسود|حجرالاسود]] آغاز شده و به همان‌جا پایان می‌یابد.<ref>ویژه‌نامه عمره مفرده:وصال، ص۷۴-۷۸؛ درسنامه مناسک حج، ص۸۰.</ref>

البته فقیهان اهل سنت، طواف نساء را واجب نمی‌دانند و به جای آن [[طواف وداع]] را از مناسک واجب یا مستحب شمرده‌اند.<ref>التنبیه، ج1، ص80؛ المجموع، ج8، ص265ـ266.</ref>
===بیتوته===
{{اصلی|بیتوته}}بيتوته به‌معناى «شب را در جايى گذراندن» است. بر حج‌گزاران واجب است شب‌های یازدهم و دوازدهم ذی‌الحجه را از غروب آفتاب تا نیمه‌شب با قصد قربت در [[منا]] باشند. از این رو، کسانی که به [[مکه]] رفته‌اند باید پیش از غروب به منا برگردند. به فتواى برخى از فقیهان شیعه، حاجیان مى‌توانند نيمه اول يا نيمه دوم شب را در منا بيتوته كنند.<ref>درسنامه مناسک حج، ص۷۴ و ۷۵.</ref> البته بر پایه فقه حنفیه، بیتوته سنت است و ترک آن کراهت دارد.<ref>الهدايه (فقه حنفى)، المصادرالفقهيه، ج١٠، ص ٢٧٨.</ref>

محدوده منا با تابلوهای آبی‌رنگ مشخص شده که روی بخش بیرونی آنها نوشته شده «بدایة منا» (آغاز منا) و روی بخش درونی آن نوشته شده «نهایة منا» (پایان منا).<ref name=":32">درسنامه مناسک حج، ص۷۵.</ref>

تنها بر پایه فقه شیعه،<ref>مناسك محشى، صص ۴٨٠ و ۴٧٩؛ الفقه على المذاهب الخمسه، ج١، ص ۴٠۶؛ فقه السنه، ج١٠، صص ۵٣۵ و ۵٣۴؛ الخلاف، ج١، صص۴۶٢ و ۴۶١؛ تذكرة الفقهاء، ج ٨ ، صص ٣۵٩ و ٣۵٨.</ref> كسانى كه در مكه، تمام شب را تا صبح به عبادت خدا مشغول باشند و كار ديگرى به‌جز كارهاى ضرورى نكنند، بیتوته بر آنها واجب نیست.<ref name=":32" />

بر پایه مذاهب اسلامی، کسانی که عذری دارند، می‌توانند بیتوته در منا را ترک کنند.<ref>درآمدی بر فقه مقارن، ص۴۱۹.</ref> برای نمونه، بیماران، پرستارانِ آنها و کسانی که ماندن در منا برایشان مشقت دارد می‌توانند بیتوته را ترک کنند.<ref name=":32" />
<br />

===رمی جمرات===
{{اصلی|رمی}}رمى [[جمرات]] به معنای سنگ زدن به جمرات، یکی دیگر از اعمال واجب حج است.<ref>درسنامه مناسک حج، ص۷۶.</ref> در آخر منا سه جمره وجود دارد كه اوّلى «جمره اُولىٰ»، دومى «جمره وُسطىٰ» و سومى «جمره كُبرىٰ يا عقبه» نام دارد.<ref name=":022">درسنامه مناسک حج، ص۶۶ و ۶۷.</ref>

برخی از احکام و واجبات رمی چنین است:

*نيّت: رمى نيز مثل ساير اعمال حج از عبادات است و بايد با قصد قربت و بدون هرگونه ريا و خودنمايى صورت پذيرد.
*هفت عدد سنگ‌ريزه بايد به جمره زده شود، ولى لازم نيست پشت سر هم بخورد، پس اگر برای نمونه دو عدد از آن‌ها به جمره بخورد و سومى نخورد، چهارمى اگر به ستون بخورد، سوم حساب مى‌شود.
*سنگ‌ها را بياندازد، پس اگر جلو برود و سنگ بگذارد كفايت نمى‌كند.
*سنگ به جمره بخورد.
*با پرتاب به جمره بخورد، پس اگر با برخورد به جايى يا با برخورد سنگ ديگران به جمره برخورد كند كافى نيست.
*به تدريج بزند، پس اگر چند سنگريزه را با هم به جمره بزند كافى نيست بلكه يكى حساب مى‌شود.<ref name=":022" />

بر پایه مذاهب مالکی، شافعی و حنبلی رعایت ترتیب در رمی جمرات سه‌گانه واجب است. مذهب حنفیه رعایت ترتیب را سنّت دانسته است.<ref>تذكرة الفقها، ج ٨، ص ٣۶٢؛ فقه السنه، ج ١، صص ۵٣۴ - ۵٣٣؛ مناسك محشى، ص ۴٩١؛ الفقه على المذاهب الأربعه، ج ١، صص ۶٠٣ - ۵٩٩.</ref>

مستحب است هنگام رمی، با طهارت بوده و با هر سنگی که می‌اندازد تکبیر بگوید. مستحب است جمره اولی و وسطی را رو به قبله و جمره عقبه را پشت به قبله رمی کند.<ref name=":12">درسنامه مناسک حج، ص۶۷.</ref>

<ref>درسنامه مناسک حج، ص۷۸.</ref>

حج‌گزاران مى‌توانند در روز دوازدهم ذى‌الحجه، بعد از ظهر شرعى، از [[منا]] خارج شوند؛ ولى اگر کسی آن روز از منا نرود تا آفتاب غروب كند، بايد شب سيزدهم را نيز در آن‌جا [[بيتوته]] كند و روز سيزدهم نيز [[جمرات]] را [[رمى]] كند.<ref>درسنامه مناسک حج، ص۷۸.</ref>
==پانویس==
{{پانویس}}

==منابع==
{{برگرفتگی

|پیش از لینک = کتاب

|منبع = درسنامه مناسک حج،

|پس از لینک = محمدحسین فلاح‌زاده، تهران، مشعر، ۱۳۸۹ش؛ [http://lib.hajj.ir/View/fa/Book/BookView/Image/1377 کتاب فرهنگ اصلاحات حج و عمره:راهنمای زائران سرزمین وحی]، مسعود فکری، احمد علائی، تهران، مشعر، ۱۳۹۳، ص۲۷۵ و کتاب [http://lib.hajj.ir/View/fa/Book/BookView/Image/1128 درآمدی بر فقه مقارن]، مصطفی جعفر پیشه فرد، تهران، بعثه مقام معظم رهبری، معاونت امور روحانیون، ۱۳۸۸ش.

| لینک = http://lib.hajj.ir/View/fa/Book/BookView/Image/803

}}
'''ارشاد السالک الی اشرف المسالک'''، عبدالرحمن بن محمد البغدادی (-۷۳۲ق)، به کوشش ابراهیم حسن، قاهره، مکتبه و مطبعه مصطفی البابی الحلبی و شرکاه، بی‌تا.

'''بدائع الصنائع''' (الفقه‌الحنبلی)، علاءالدین بن مسعود الکاشانی، المصادر الفقهیه، بیروت، ۱۴۲۲ق.

'''تحریر الاحکام الشرعیه علی مذهب الامامیه'''، حسن بن یوسف حلی (۶۴۸–۷۲۶ق)، چاپ سنگی.

'''تذكرة الفقهاء'''، (علامه حلی) حسن بن یوسف بن مطهر، قم، مؤسسة آل البيت لاحياء التراث، ١۴٢٢ق.

'''التنبیه فی الفقه الشافعی'''، ابراهیم‌بن علی الشیرازی (-۴۷۶ق)، عالم الکتب.

'''جواهرالكلام فى شرح شرائع الاسلام'''، محمدحسن نجفی، تهران، دار الكتب الاسلاميه، ١٣۶۵ش.

'''الحاوی الکبیر فی فقه مذهب الامام الشافعی'''، علی بن محمد الماوردی (-۴۵۰ق)، به کوشش علی محمد معوض و عادل احمد عبدالموجود، بیروت، دارالکتب العلمیه، ۱۴۱۴ق.

[http://lib.hajj.ir/View/fa/Book/BookView/Image/565 '''حج در اندیشه اسلامی''']، علی قاضی‌عسکر، تهران، مشعر، ۱۳۸۴ش.

'''حج و عمره در قرآن و حدیث'''، محمد محمدی ری‌شهری، ترجمه جواد محدثی، قم، مؤسسه علمی فرهنگی دارالحدیث، ۱۳۸۶ش.

'''رسائل للحجاج والمعتمرين'''، (الیحیی) یحیی بن ابراهیم، رياض، دارالمسلم، ١۴٢٠ق.

'''الروضة البهيه فى شرح اللمعة الدمشقيه'''، زین‌الدین العاملی (الشهید الثانی)، قم، مجمع الفكر الاسلامى، ١۴٢۴ق.

'''شرائع الاسلام فی مسائل الحلال و الحرام'''، جعفر بن حسن محقق حلی (۶۰۲–۶۷۶ق)، به کوشش عبدالحسین محمد علی بقال، قم، انتشارات اسماعیلیان، ۱۴۰۸ق.

'''فقه السنه'''، السّید سابق، بیروت، دارالفکر، ۱۴۱۹ق.

'''الفقه على المذاهب الأربعه'''، عبدالرحمان الجزیری، بیروت، دارالفكر، ١۴٢۴ق.

'''الفقه على المذاهب الخمسه'''، محمدجواد المغنیه، قم،مؤسسة دارالكتاب الاسلامى، ١۴٢٢ق.

'''الكافى فى فقه ابن حنبل''' (الفقه الحنبلى)، المصادر الفقهيه، (ابن قدامه) عبداللّٰه بن احمد بن قدامه، بيروت، چاپ اول، ١۴٢٢ق.

'''الكافى فى فقه اهل المدينه''' (الفقه المالکی)، یوسف بن عبدالله النمری القرطبی، بيروت، چاپ اول، ١۴٢٢ق.

'''کتاب الخلاف فی الفقه'''، شیخ طوسی، تهران، ۱۳۷۷ش.

'''المبسوط'''، محمد بن احمد بن سهل السرخسی (-۴۸۳ق)، بیروت، دارالمعرفه، ۱۴۰۶ق.

'''المجموع شرح المهذب'''، یحیی بن شرف النووی (۶۳۱–۶۷۶ق)، بیروت، دارالفکر.

'''المحجّة البیضاء فی تهذیب الاحیاء'''، مولی محسن فیض کاشانی، بیروت: ۱۴۰۳، مؤسسة الأعلمی للمطبوعات.

'''مختصر المزنى (الفقه‌الشافعى)'''، اسماعیل بن یحیی المصرى المزنى، بیروت، بی‌نا، چاپ اول، ١۴٢٢ق.

'''المصادر الفقهيه'''، على‌اصغر مرواريد، بیروت، دارالتراث، ١۴١٩ق.

'''مصباح الشریعة ومفتاح الحقیقه'''، منسوب به امام ششم حضرت صادق علیه السلام ، تهران: ۱۳۶۰، انجمن اسلامی حکمت و فلسفهٔ ایران.

'''المغنی'''، عبدالله بن قدامه (-۶۲۰ق)، بیروت، دارالکتب العلمیه.

'''مناسك حج با حواشى مراجع'''، سید روح‌الله خمینی، تهران، نشر مشعر، 

'''[https://hadith.inoor.ir/fa/hadithlist?pagenumber=1&pagesize=14&sortcolumn=default&sortdirection=desc&searchtype=and&book=1347&isgroup=0&isfulltext=0&iserab=1&pagesizegrouping=10000&isflexibleforstem=0&isflexibleforletter=1 من لا یحضره الفقیه]'''، محمد بن علی بن‌بابویه، قم، جماعة المدرسین فی الحوزة العلمیة بقم. مؤسسة النشر الإسلامی، بی‌تا.١٣٨۵ش.

'''ویژه‌نامه عمره مفرده: وصال دوست'''، حوزه نمایندگی ولی‌فقیه در امور حج و زیارت معاونت فرهنگی، ۱۳۹۳ش.

'''الهدايه''' (الفقه الحنفی)، علی ابن ابی‌بکر المرغینانی، بيروت، چاپ اول، ١۴٢٢ق.

[[رده:مقاله‌های در حال ویرایش]]