در حال ویرایش الحجاز فی صدر الاسلام (کتاب)

{{جعبه اطلاعات کتاب
| تصویر = الحجاز فی صدر الاسلام (کتاب).jpg
|نسخه الکترونیکی=[https://archive.org/details/civ-588 الحجاز فی صدر الاسلام]|رده‌بندی کنگره=۳ ۱۳۶۸ ح ۸، ع / ۱/ ۳۸ DS|موضوع=تاریخ [[حجاز]]، اوضاع اقتصادی و سیاسی حجاز، تاریخ [[مکه]] و [[مدینه]]، جغرافیای حجاز.|نویسنده=صالح احمد العُلی|برگرداننده=عبدالمحمد آیتی|تاریخ نگارش=سده پانزدهم قمری|زبان=عربی|قطع=وزیری|ناشر=مؤسسة الرسالة|تعداد جلد=۱|صفحه=۶۹۶|محل انتشارات=بیروت|سایر مشخصات=دارای نقشه‌هایی از حدود جغرافیایی [[مکه]] و [[مدینه]] و راه‌های مواصلاتی میان آن دو.|تاریخ_نشر=۱۴۱۰ق.|وبسایت ناشر=https://www.resalah.com}}

'''الحجاز فی صدر الاسلام'''، کتابی است به زبان عربی، با موضوع تاریخ تحلیلی [[حجاز]]، نوشته صالح احمد العُلی (۱۹۱۸–۲۰۰۳م)، که با تمرکز بر [[مکه]] و [[مدینه]] تحلیلی از شرایط مذهبی، اجتماعی، اقتصادی و نظام سیاسی و اداری [[مکه]] و [[مدینه]] در صدر [[اسلام]] ارائه داده است. این کتاب، فرهنگ‌گونه‌ای از جغرافیای مکه و مدینه نیز به شمار می‌آید که از مکان‌ها، چاه‌ها، چشمه‌ها، محله‌ها، مسجدها و وادی‌های اطراف مکه و مدینه سخن گفته است. 

این کتاب، در سال ۱۴۱۰ق. در بیروت چاپ شده است. برگردان فارسی آن نیز، به قلم عبدالمحمد آیتی توسط نشر مشعر به چاپ رسیده است. 

==نویسنده==
صالح احمد عُلی (۱۹۱۸–۲۰۰۳م)، از مترجمان و نویسندگان [[عراق|عراقی]] و استاد دانشگاه [[بغداد]] بود که در شهر [[موصل]] به دنیا آمد. او پس از تحصیلات ابتدایی و متوسطه در زادگاه، برای ادامه تحصیل به بغداد، قاهره و [[انگلستان]] سفر کرد. وی دکترای خود را در رشته تاریخ از دانشگاه آکسفورد انگلستان گرفت. 

از او تألیفات و ترجمه‌های پرشماری به چاپ رسیده که از آن میان تنها کتاب «الحجاز فی صدر الاسلام» مربوط به [[مکه]] و [[مدینه]] است. صالح احمد به سبب تألیف این کتاب، جایزه ادبی ملک فیصل در علوم اسلامی را از کشور [[عربستان]] سعودی دریافت کرده است.<ref>http://www.alowaisnet.org/ar/winnersbio/abijjffggihceibejj.aspx</ref>

==محتوا==
کتاب الحجاز فی صدر الاسلام با نام کامل «الحجاز فی صدر الاسلام دراسات فی احواله العمرانیة و الاداریة»، با شیوه‌ای تحلیلی به بررسی احوال اجتماعی و اقتصادی [[حجاز]] پس از [[اسلام]] پرداخته و نگاهی نیز به دوره پیش از اسلام داشته است. این کتاب، به بررسی نظام اداری مالی حجاز و نظام سیاسی حکومت اسلام پرداخته است. 

در این کتاب، گزارش‌های بسیاری از منابع کهن تاریخ [[مکه]] و [[مدینه]] گرد آورده شده و سپس به تحلیل داده‌ها پرداخته شده است.<ref name=":0">الحجاز فی صدر الاسلام، ص۳۴۰.</ref> از این رو، فرهنگ‌گونه‌ای از جغرافیای مکه و مدینه نیز به شمار می‌آید که آگاهی‌های زیادی از مکان‌ها، چاه‌ها، چشمه‌ها، مراتع، محله‌ها، مساجد و وادی‌های اطراف مکه و مدینه به دست می‌دهد. این کتاب دارای نقشه‌هایی از حدود جغرافیایی مکه و مدینه و راه‌های مواصلاتی این دو شهر و قبیله‌های ساکن در ناحیه حجاز نیز می‌باشد.

کتاب الحجاز فی صدر الاسلام، در شانزده فصل تنظیم شده که درونمایه آن به ترتیب فصل‌ها چنین است:‌

*'''فصل نخست'''

:در این فصل، به اهمیت حجاز در صدر اسلام و مقام و منزلت مردم حجاز و تأثیر آنها بر دیگر شهرها پرداخته شده است. در این فصل، از مهاجرت اهل حجاز به دیگر شهرها در صدر اسلام سخن گفته شده و به این نکته اشاره شده که مهاجران حجازی خانه‌هایشان را در نزدیکی مسجد جامع یا دارالعماره که قلب شهر بود انتخاب می‌کردند تا بیشترین تأثیر را بر مردم و رویدادهای شهر بگذارند.<ref>الحجاز فی صدر الاسلام، ص۱۹.</ref>

*'''فصل دوم'''

:در این فصل، به معرفی و تحلیل کتاب‌های عربی نوشته شده درباره مدینه و حجاز از صدر اسلام به بعد پرداخته شده است. نویسنده در این فصل پس از معرفی برخی کتاب‌های کهن سیره، به تحلیل روایات آنها پرداخته و معتقد است که روایات بسیاری در آنها داخل شده و علت آن فاصله میان نگارش آنها و درگذشت [[حضرت محمد(ص)]] بوده است.<ref>الحجاز فی صدر الاسلام، ص۳۵.</ref>

*'''فصل سوم'''

:در این فصل، به حدود جغرافیایی ناحیه حجاز در منابع کهن پرداخته شده است. نویسنده برای بازشناسی حدود حجاز، قدیمی‌ترین تعریف‌های جغرافیایی حجاز را ذکر کرده و در آخر با نقد و جمع‌بندی آنها حدود حجاز را حد فاصل میان سرزمین‌های تهامه و نجد دانسته و راویان عرب را در این تعریف متفق شمرده است.<ref>الحجاز فی صدر الاسلام، ص۶۷.</ref>

*'''فصل چهارم'''

:در این فصل با عنوان «سرزمین حجاز» به معرفی کوه‌ها، قریه‌ها، چشمه‌ها، سواحل و لنگرگاه‌های حجاز با محوریت مدینه پرداخته شده است. نویسنده ضمن معرفی مناطق شمالی حجاز، توضیحاتی درباره [[فدک]] نیز آورده است.<ref>الحجاز فی صدر الاسلام، ص۷۷ و ۸۱.</ref>

*'''فصل پنجم و ششم'''

:این فصل‌ها درباره آب‌ها، چاه‌ها، چشمه‌های حجاز و تولیدات کشاورزی حجاز است. نویسنده سبب بایر بودن بخش بزرگی از شرق حجاز را با وجود منابع آبی، مناسب نبودن خاک منطقه دانسته است.<ref>الحجاز فی صدر الاسلام، ص۱۱۷ و ۱۴۱.</ref>

*'''فصل هفتم'''

:این فصل با عنوان «اهل حجاز»، از چگونگی پراکندگی جمعیت حجاز سخن گفته و نام قبیله‌های ساکن در هر منطقه و عشایر حجاز را به تفصیل بیان کرده است.<ref>نک: الحجاز فی صدر الاسلام، ص۱۵۳–۱۶۲.</ref>

*'''فصل هشتم'''

:این فصل به بررسی راه‌های ارتباطی حجاز با دیگر منطقه‌های دنیا مانند [[مصر]] و شامات و تأثیر اسلام بر دگرگونی راه‌ها اختصاص دارد. نویسنده عواملی مانند حرکت لشکرها، نیازهای مادی، تجارت و برپایی مراسم [[حج]] را موجب دگرگونی وضعیت راه‌های حجاز دانسته است. او ارتباط نزدیک بازرگانان با حاکمان جامعه اسلامی را در تحریک آنها به راهسازی، نقش‌آفرین دانسته است.<ref>الحجاز فی صدر الاسلام، ص۱۶۵.</ref> در پایان، راه‌های ارتباطی مکه و مدینه در صدر اسلام و ریشه‌های تغییرات بعدی آنها تحلیل شده است.<ref>الحجاز فی صدر الاسلام، ص۱۷۳–۱۸۰.</ref>

*'''فصل نهم'''

:این فصل درباره برخی [[رباط|منازل]] و مساجد مهم میان راه مدینه و مکه است. به گمان، از میان منازل پرشمار میان مکه و مدینه، آنهایی که [[حضرت محمد(ص)]] در آنها توقف داشته نام برده شده است.

*'''فصل دهم تا چهاردهم'''

:این فصل‌ها، نظام اداری و مالی حجاز و نحوه کسب درآمد مردمان این منطقه در صدر اسلام را بازنموده و از املاک شخصی برخی از [[صحابه]] یاد کرده است.<ref>نک: الحجاز فی صدر الاسلام، ص۲۲۹–۳۷۲.</ref> نویسنده تأکید دارد که نظام سیاسی اسلام در قالب یک دولت مرکزی با اجزای پرشمار ولی ساده، اوضاع اجتماعی و سیاسی پیشین را تغییر داد. به باور او، عوامل توسعه و پیچیده شدن حکومت اسلامی پس از درگذشت حضرت محمد(ص) چنین است:‌ پیوستن سرزمین‌های تازه با ثروت‌های بسیار و آداب گوناگون به اسلام؛ عدم توانایی حجاز برای اداره سرزمین پهناور اسلامی با تجربیات پیشین خود و کمک گرفتن از تجربه‌های حکومت‌های دیگر.<ref>الحجاز فی صدر الاسلام، ص۲۲۹–۲۳۱.</ref>

:بر پایه فصل دهم، نظام سیاسی و اداری حجاز با سایر شهرهای بزرگ اسلامی مانند [[کوفه]] و [[بصره]] متفاوت بوده و در حجاز سنت دیوانی غیر عربی وجود نداشته است.<ref>الحجاز فی صدر الاسلام، ص۲۳۰–۲۳۲.</ref> نویسنده در ادامه منصب‌های موجود در نظام اداری آن زمان حجاز را مانند قضا، نگهبانی از مساجد، ریاست نگهبانان شهر، خزانه‌داری و سرپرستی املاک دولتی را بررسی کرده و برخی صاحب منصبان سده نخست قمری حجاز را نام برده است.<ref>الحجاز فی صدر الاسلام، ص۲۴۰–۲۵۵.</ref>

*'''فصل پانزدهم و شانزدهم'''

:این دو فصل، به معرفی مکان‌های مهم و محله‌های مدینه و مکه اختصاص دارد. نویسنده پس از بازشناسی حدود مدینه در صدر اسلام و معرفی اماکن مدینه، اشاره‌هایی به تحولات و تغییرات بعدی داشته و هدفش از این بحث را شناخت دقیق اوضاع سیاسی، اقتصادی و اجتماعی مدینه دانسته است.<ref>الحجاز فی صدر الاسلام، ص۳۷۳–۳۷۶.</ref> او در این فصل از مسجد امام زین‌العابدین(ع) در [[بقیع]] نیز سخن گفته و از وجود چاهی در کنار آن خبر داده که مردم از آن [[شفا]] می‌گرفته‌اند.<ref>الحجاز فی صدر الاسلام، ص۳۹۶.</ref>

:در فصل شانزدهم افزون بر بحث از اماکن مکه، درباره کتاب‌های تاریخی که در زمینه تاریخ محلی مکه نوشته شده اطلاعاتی داده شده و در برخی از گزارش‌ها، روند عمرانی مکه شرح داده شده است.<ref>نک: الحجاز فی صدر الاسلام، ص۴۲۹–۵۰۰.</ref>

==ویژگی‌ها==

*به باور نویسنده، او تنها کسی است که درباره احوال اقتصادی و نظام اداری [[حجاز]] در صدر اسلام پژوهشی کامل ارائه کرده و تحقیقات پژوهشگران دیگر را ناقص یا غیر مرتبط با موضوع دانسته است.<ref name=":0" />
*نویسنده در برخی از موضوعات، افزون بر گزارش منابع تاریخی مشاهدات خود را نیز آورده است. برای نمونه، هنگامی از منازل بنی‌حدیله در نزدیکی [[مسجدالنبی(ص)]] سخن می‌گوید، از مسجد این خاندان نام برده و می‌نویسد که امروز ویران شده است،<ref>الحجاز فی صدر الاسلام، ص۴۰۰–۴۰۲.</ref> یا هنگامی که از منازل بنی نجّار می‌نویسد، نام آن محل را در زمان خودش ابومازن معرفی می‌کند<ref>الحجاز فی صدر الاسلام، ص۴۰۳.</ref> و هنگامی که از محله بنو زریق می‌نویسد، بیان می‌کند که این محله هنوز موجود است.<ref>الحجاز فی صدر الاسلام، ص۴۰۳.</ref>

==ترجمه==
برگردان فارسی این کتاب به قلم عبدالمحمد آیتی و با نام «حجاز در صدر اسلام، تحقیقی در اوضاع عمرانی و اداری» توسط نشر مشعر، در [[تهران]]، در سال ۱۳۷۵ش. چاپ شده است.<ref>[http://www.lib.ir/book/86632701/%D8%AD%D8%AC%D8%A7%D8%B2-%D8%AF%D8%B1-%D8%B5%D8%AF%D8%B1-%D8%A7%D8%B3%D9%84%D8%A7%D9%85-%D8%AA%D8%AD%D9%82%DB%8C%D9%82%DB%8C-%D8%AF%D8%B1-%D8%A7%D9%88%D8%B6%D8%A7%D8%B9-%D8%B9%D9%85%D8%B1%D8%A7%D9%86%DB%8C-%D9%88-%D8%A7/ کتاب‌شناسی حجاز در صدر اسلام]، پایگاه اطلاع‌رسانی کتابخانه‌های ایران. </ref>

==چاپ==
از شمار چاپ‌های کتاب آگاهی دقیقی در دسترس نیست. در سال ۱۴۱۰ق. (۱۹۹۰م) «مؤسسة الرسالة» بیروت، کتاب را در ۶۹۶ صفحه وزیری چاپ کرده است.<ref>[http://www.worldcat.org/oclc/4770815580 کتاب‌شناسی الحجاز فی صدر الاسلام]،  worldcat.</ref> 

==پیوند به بیرون==

*[https://archive.org/details/civ-588 مطالعه کتاب الحجاز فی صدر الاسلام].
*[http://lib.hajj.ir/View/fa/Book/BookView/Image/613 مطالعه و بارگیری کتاب حجاز در صدر اسلام]، ترجمه کتاب الحجاز فی صدر الاسلام.

==پانویس==
{{پانویس}}

==منابع==
{{منابع}}
{{دانشنامه
 | آدرس = http://hzrc.ac.ir/post/22208/الحجاز-فی-صدر-الاسلام
 | عنوان = الحجاز فی صدر الاسلام
 | نویسنده = علی‌رضا جمالی شهر بابک، ابراهیم احمدیان 
}}
*'''الحجاز فی صدر الاسلام'''، صالح احمد عُلی، بیروت، مؤسسة الرساله، ۱۴۱۰ق. (۱۹۹۰م.)
{{پایان}}
{{کتاب‌شناسی مدینه}}
{{کتاب‌شناسی مکه}}

[[رده:کتاب‌های قرن پانزدهم قمری]]
[[رده:کتاب‌های معاصر]]
[[رده:کتاب‌های جغرافیای حجاز]]
[[رده:کتاب‌های جغرافیای مکه]]
[[رده:کتاب‌های جغرافیای مدینه]]
[[رده:کتاب‌های تاریخ مدینه]]
[[رده:کتاب‌های تاریخ مکه]]
[[رده:کتاب‌های صالح احمد العلی]]
[[رده:کتاب‌های تاریخ حجاز]]
[[رده:مقاله‌های تکمیل‌شده]]