در حال ویرایش امنیت حرم

[[پرونده:محدوده حرم.jpg|300px|بندانگشتی|محدوده حرم مکی]]

امنیت حرم به معنای حفظ و مصونیت شهر [[مکه]] و مناطق پیرامون آن تا محدوده‌ای که [[حرم]] شمرده میشود، از خطرات است. در آیات مختلف [[قرآن کریم]] تقدس و امنیت [[شهر مکه]] تاکید شده است. پس از آن‌که ابراهیم(ع) همسرش‌ [[هاجر]] و فرزند خردسالش [[اسماعیل(ع)]] را در [[مکه]] ساکن ساخت، امنیت این سرزمین را از خداوند خواست. محدوده حرم محدوده شامل [[مسجدالحرام]] و مناطق اطراف آن است که بنابر روایات اسلامی توسط [[حضرت ابراهیم خلیل(ع)]] نشانه‌‌‌گذاری شده است. 

امنیت را به دو گونه تکوینی و تشریعی تقسیم کرده اند. امنیت تکوینی به معنای ایمن بودن حرم مکه از خرابی و ستم و بلاها است. نمونه امنیت تکوینی، زدودن ترس اهل حرم است که در [[سوره قریش]] به آن اشاره شده و همچنین ماجرای نجات مکه از حمله [[ابرهه]]. امنیت تشریعی به این معنا است که هر کس در حرم وارد شود شرعا در امان خواهد بود و نباید به او آسیبی برسد، از همین روست که مجرم و فرد تحت تعقیب در داخل حرم از تعقیب و مجازات در امان است.  گفته شده که حرم الهی حتی از آسیب حاکمان ستمگر نیز در امان خواهد بود و خداوند دل‌های گردنکشان را به تعظیم در برابر حرم امن الهی متمایل ساخته است. علاوه بر اینکه حرم الهی از بلایای طبیعی در امان است و نیز حیوانات وحشی نه‌تنها در حرم به شکار خود حمله نمی‌کنند بلکه تا وقتی که در حرم هستند، از هراس و آزار در امان خواهند بود‌.

==واژه‌شناسی==
امنیت واژه‌ای عربی از ریشه «ا ـ م‌ ـ ‌ن» به معنای برطرف شدن بیم و هراس، ایمن شدن و اطمینان خاطر یافتن است.<ref>العین، ج8، ص388؛ مفردات، ص25؛ الصحاح، ج5، ص2071، «امن. </ref>حرم به معنای ممنوع و حرام است.<ref>العین، ج3، ص221؛ لسان العرب، ج12، ص122، «حرم. </ref>

==محدوده حرم==
به [[حرم مکه]] و مناطق پیرامون آن تا محدوده‌ای می‌گویند که مردم در آن‌جا [[محرم]] می‌شوند.<ref>الاحکام السلطانیه، ص327؛ المجموع، ج7، ص462؛ تهذیب الاسماء، ج3، ص82.</ref>این محدوده شامل [[مسجدالحرام]] و مناطق پیرامون آن است که می‌گویند [[ابراهیم خلیل(ع)]] آن را نشانه‌‌‌گذاری کرد<ref>اخبار مکه، ازرقی، ج2، ص127؛ جامع الاحادیث، ج10، ص111.</ref>و [[رسول خدا(ص)]] در پی [[فتح مکه]]، [[تمیم بن اسد خزاعی]] را برای بازسازی آثار یاد شده مامور ساخت.<ref>الطبقات، ج2، ص137.</ref>تعیین جایگاه این آثار با ذکر مسافت نسبتاً دقیق از اطراف [[مکه]]، در منابع حدیثی<ref>الکافی، ج4، ص211؛ من لا یحضره الفقیه، ج2، ص379.</ref>و تاریخی<ref>نک: اخبار مکه، ازرقی، ج2، ص130-131؛ اخبار مکه، فاکهی، ج5، ص89؛ شفاء الغرام، ج1، ص105-106.</ref>آمده و برخی معاصران از وجود آثار کهن در این محدوده‌ها یاد کرده‌اند که از استمرار محدوده حرم در طول تاریخ نشان دارد.<ref>الحرم المکی الشریف، ص71-78؛ نک: الحج و العمره، ص53-55.</ref>

==تقدس و امنیت شهر مکه==
تقدس و امنیت شهر مکه از آیات گوناگون [[قرآن]] برمی‌آید. ([[سوره بقره]]، آیه 125- 126 و [[سوره ابراهیم]]، آیه 35 و [[سوره نمل]]، آیه91؛ [[سوره تین]]، آیه 3) امنیت خانه خدا به فرمان خداوند صورت گرفته است: ({{قلم رنگ|سبز|وَاِذ جَعَلنَا البَیتَ مَثَابَةً لِلنَّاسِ وَاَمنًا}}). (سوره بقره، آیه 125) این آیه، خانه خدا را جایگاه گروه‌های مردم و مکانی امن می‌شمرد که هرکس به آن پناه آورد، در امان است. عرب پیش از اسلام نیز این سنت را رعایت می‌کرد و در مکه به مال و جان مردم دست نمی‌انداخت: ({{قلم رنگ|سبز|وَمَن دَخَلَهُ کَانَ آمِنًا}}) ([[سوره آل عمران]]، آیه 97 و [[سوره قصص]]، آیه 57)<ref>مجمع‌البیان، ج1، ص383؛ نک: الام، ج2، ص153-154.</ref>در آیه‌ای دیگر، شهر مکه مکانی امن خوانده شده که بر اثر شرک و کفران نعمت اهالی آن، جامه گرسنگی و بیم بر آنان پوشانده شد: ({{قلم رنگ|سبز|وَضَرَبَ اللهُ مَثَلا قَریَةً کَانَت آمِنَةً مُطمَئِنَّةً یَاْتِیهَا رِزقُهَا رَغَدًا مِن کُلِّ مَکَانٍ فَکَفَرَت بِاَنعُمِ اللهِ فَاَذَاقَهَا اللهُ لِبَاسَ الجُوعِ و الخَوفِ بِمَا کَانُوا یَصنَعُونَ}}) ([[سوره نحل]]، آیه 112) مفسران کفران نعمت آنان را شرک و رد دعوت پیامبر(ص) دانسته‌اند.<ref>جامع البیان، ج14، ص242-244.</ref>

==گزارش از امنیت حرم==
نخستین ‌گزارش از موضوع امنیت حرم در دعایی از ابراهیم آمده است: ({{قلم رنگ|سبز|وَاِذ قَالَ اِبرَاهِیمُ رَبِّ اجعَل هَذَا بَلَدًا آمِناً}}). (سوره بقره، آیه 126) بر پایه روایات، در پی آن‌که حضرت ابراهیم(ع) همسرش‌ [[هاجر]] و فرزند خردسالش [[اسماعیل(ع)]] را به فرمان خدا در مکه ساکن ساخت، امنیت این سرزمین را از خداوند خواست<ref>جامع البیان، ج1، ص762.</ref>که در آیه‌ای به طور تلویحی به آن اشاره شده است: ({{قلم رنگ|سبز|رَبَّنَا اِنِّی اَسکَنتُ مِن ذُرِّیَّتِی بِوَادٍ غَیرِ ذِی زَرعٍ عِندَ بَیتِکَ المُحَرَّمِ رَبَّنَا لِیُقِیمُوا الصَّلاةَ فَاجعَل اَفئِدَةً مِنَ النَّاسِ تَهوِی اِلَیهِم وَارزُقْهُم مِنَ الثَّمَرَاتِ لَعَلَّهُم یَشکُرُونَ}}). (سوره ابراهیم، آیه 37)<ref>نک: المیزان، ج12، ص68؛ مکاتیب الرسول، ج3، ص590.</ref>همچنین قرآن کریم در نکوهش مشرکانی که از میان رفتن امنیت را بهانه بقای خود بر شرک قرار داده بودند، نعمت امنیت حرم و رسیدن روزی‌ها و ثمرات به آنان را یادآوری می‌کند: ({{قلم رنگ|سبز|وَقَالُوا اِن نَتَّبِعِ الهُدَی مَعَکَ نُتَخَطَّف مِن اَرضِنَا اَوَلَم نُمَکِّن لَهُم حَرَمًا آمِنًا یُجبَی اِلَیهِ ثَمَرَاتُ کُلِّ شَیءٍ رِزقًا مِن لَدُنَّا}}). (سوره قصص، آیه 57) امنیت مکه به رونق تجارت در [[جزیرة العرب]] انجامید و وجود [[کعبه]] که زیارتگاه مردم از نقاط دوردست بود، از مهم‌ترین عوامل این رونق بوده است.<ref>مؤلفات جرجی زیدان، ج1، ص33 به بعد؛ المفصل، ج7، ص285.</ref>

==امنیت تکوینی یا تشریعی==
در این زمینه که امنیت حرم مکی به‌گونه تکوینی و از آغاز خلقت بوده یا به دعای حضرت ابراهیم تحقق یافته، اختلاف نظر است.<ref>تفسیر قرطبی، ج2، ص117.</ref>از آیات قرآن برمی‌آید که امنیت حرم به هر دوگونه تکوینی و تشریعی است. برای نمونه، زدودن بیم از اهل حرم در [[سوره قریش]]: ({{قلم رنگ|سبز|وَآمَنَهُم مِن خَوفٍ}}) (سوره قریش، آیه 4) که به رویداد [[ابرهه]] و [[اصحاب فیل]] تفسیر شده، از گونه امنیت تکوینی است. همچنین از آیه ({{قلم رنگ|سبز|وَاِذ جَعَلنَا البَیتَ مَثَابَةً لِّلنَّاسِ وَاَمناً}}) برمی‌آید که خداوند با قدرت خود، میل به حج خانه و [[زیارت]] پیاپی و احترام آن را در دل مردم مناطق دور و نزدیک می‌اندازد و در حالی که مردم در سرزمین‌های پیرامون در ناامنی و رنج به‌سر می‌برند، ساکنان و زائران حرم از نعمت امنیت برخوردارند.<ref>المنار، ج1، ص378.</ref>با این حال، موضوع امنیت حرم در هر دو بخش تکوینی و تشریعی به طور نسبی و در مقایسه با دیگر سرزمین‌ها است و ادعای اطلاق در این‌باره، ثابت نشدنی است.

==مصونیت از حاکمان ستمگر==
در این زمینه که چرا خداوند از متجاوزانی چون [[حجاج بن یوسف ثقفی]] که امنیت و [[قداست حرم]] را زیر پا گذاشت، بازدارندگی نکرد، گفته‌اند: خدای والا با متجاوزان به خانه‌اش برخورد می‌کند و نابودی سپاه ابرهه دلیل این مدعا و نشان دهنده امنیت تکوینی حرم است.<ref>اخبار مکه، فاکهی، ج1، ص357-360.</ref>اما این‌که حجاج با حمله به خانه خدا در ماجرای دستگیری [[عبدالله بن زبیر]] و ویران کردن بخشی از کعبه و کشتن گروهی از مردم مکه به سال 73ق. مورد خشم خدا قرار نگرفت، از‌این‌رو بوده که هدف اصلی او تعرض به بیت و هتک امنیت حرم نبود و تنها برای سرکوبی ابن زبیر آمده بود و تخریب بخشی از خانه خدا، ناخواسته صورت گرفت.<ref>من لا یحضره الفقیه، ج2، ص249؛ التفسیر الکبیر، ج4، ص59.</ref>

حرم الهی از حاکمان ستمگر ایمن بوده و خدا نخست دل‌های گردنکشان را به تعظیم در برابر حرم متمایل ساخته و حتی حیوانات درنده شکاری در حرم به شکار خود حمله نمی‌کنند.<ref>معجم البلدان، ج5، ص183؛ تفسیر قرطبی، ج2، ص117.</ref>

==مصونیت از بلایای طبیعی==

افزون بر این، از مصونیت حرم از بلایای طبیعی نیز یاد شده و از عروج خانه خدا به آسمان به هنگام [[طوفان نوح]] خبر داده شده است.<ref>نک: اخبار مکه، ازرقی، ج1، ص40.</ref>با توجه به وقوع سیل‌های متعدد در مسجدالحرام و کعبه، این ‌گزارش‌ها بی‌اعتبار و برآمده از افسانه‌پردازی است. همچنین بر پایه آیه ({{قلم رنگ|سبز|اَوَلَم نُمَکِّن لَهُم حَرَمًا آمِنًا یُجْبَی اِلَیهِ ثَمَرَاتُ کُلِّ شَیءٍ رِزقًا مِن لَدُنَّا وَلَکِنَّ اَکثَرَهُم لا یَعلَمُونَ}}) (سوره قصص، آیه 57) اهل حرم از قحطی و کمبود ایمن هستند و دعای ابراهیم در فروفرستادن نعمت بر آنان مستجاب شده است.<ref>التفسیر الکبیر، ج4، ص52؛ معجم البلدان، ج4، ص12.</ref>گرد هم آمدن [[قریش]] و امنیت حاصل از آن در دوره پیش از [[اسلام]] و نیز رواج برخی فضیلت‌های اخلاقی مانند مهمان‌نوازی و پیمان‌های حامی مظلومان مانند [[حلف الفضول]] نیز از مصداق‌های امنیت حرم شمرده شده است.<ref>المنمق، ص27-29.</ref>

==ابعاد گوناگون امنیت تشریعی==
این که «هر کس درون حرم شود، شرعاً در امان خواهد بود»، به امنیت تشریعی اشاره دارد: ({{قلم رنگ|سبز|وَمَن دَخَلَهُ کَانَ آمِنًا}}) (سوره آل عمران، آیه 97) امنیت تشریعی حرم، همه ابعاد گوناگون فردی و اجتماعی را شامل می‌شود. بر پایه آیه ({{قلم رنگ|سبز|وَلا تُقَاتِلُوهُم عِندَ المَسجِدِ الحَرَامِ حَتَّی یُقَاتِلُوکُم فِیهِ فَاِن قَاتَلُوکُم فَاقتُلُوهُم کَذَلِکَ جَزَاءُ الکَافِرِینَ}}) (سوره بقره، آیه 191) مؤمنان از نبرد با [[مشرکان]] و دیگر دشمنان در حرم منع شده‌اند، مگر این‌که آن‌ها آغازگر نبرد باشند. 

بر پایه روایتی از [[امام صادق(ع)]] اگر فردی در بیرون حرم جرمی مرتکب شود و به حرم پناه آورد، کسی را یارای تعرض به وی نیست. اما هیچ‌کس حق فروش، اطعام و سخن با او ندارد تا ناگزیر از [[حرم]] بیرون رود و آن‌جا دستگیر و مجازات شود.<ref>الکافی، ج4، ص226؛ نور الثقلین، ج1، ص370؛ الصافی، ج1، ص360.</ref> بر این اساس، فقیهان به عدم جواز اجرای حدود و قصاص و تعزیرات در محدوده حرم فتوا داده‌اند، جز در حالتی که جرم درون حرم رخ دهد و مجرم حرمت حرم را هتک کرده باشد.<ref>نک: المراسم، ص237، 256؛ جواهر الکلام، ج41، ص344-345؛ الدر المنضود، ج1، ص392-397.</ref> 

برخی احکام سخت‌گیرانه ویژه برای هتک‌کنندگان حرمت حرم الهی در نظر گرفته شده که قطع دست دزد بدون احراز شرایط ویژه حد سرقت، نمونه‌ای از آن‌ها است<ref>مبانی تکملة المنهاج، ج1، ص286.</ref>؛ زیرا این کار موجب هتک حرمت حرم خدا و تجاوز به حدود الهی و حقوق مردم است<ref>الکافی، ج4، ص228.</ref>که در آیه‌ای از قرآن به آن اشاره شده است: ({{قلم رنگ|سبز|الشَّهرُ الحَرَامُ بِالشَّهرِ الحَرَامِ و الحُرُمَاتُ قِصَاصٌ فَمَنِ اعتَدَی عَلَیکُم... }}) (سوره بقره، آیه 194) از [[جابر]] روایت شده که [[رسول خدا(ص)]] [[حمل سلاح]] را در مکه بر مسلمانان ممنوع فرمود.<ref>صحیح مسلم، ج4، ص111؛ میزان الحکمه، ج1، ص539.</ref> به گفته [[ابن عباس]]، رسول خدا در روز [[فتح مکه]] فرمود: خداوند مکه را در روز آفرینش آسمان‌ها و زمین دارای حرمت فرموده و این حرمت تا [[روز قیامت]] پابرجا خواهد بود. نبرد در این شهر برای کسی جایز نیست و برای من نیز جز ساعتی از روز فتح مکه جایز نبوده است.<ref>صحیح مسلم، ج4، ص109.</ref>

بازپس‌گیری مال بدهکار درون حرم جایز نیست و نباید بدهکار را درون محدوده حرم زیر فشار نهاد. در این حال، طلبکار باید صبر کند تا وی از حرم بیرون رود.<ref>فقه الرضا، ص253؛ نور الثقلین، ج1، ص371، 369.</ref> در روایتی، از امنیت تشریعی حرم شامل وحوش، پرندگان و دیگر حیوانات نیز شده و بر پایه آن، هیچ کس را حق تعرض به آن‌ها درون محدوده حرم نیست.<ref>الکافی، ج4، ص226؛ وسائل الشیعه، ج12، ص557؛ الصافی، ج1، ص360؛ نور الثقلین، ج1، ص369، 371.</ref>

==امنیت حیوانات==
در روایتی از امام صادق(ص) آمده که هرکس به قصد پناه آوردن وارد حرم شود، از خشم خدای والا در امان خواهد بود و حتی حیوانات وحشی و پرندگان تا آن‌گاه که در حرم هستند، از هراس و آزار در امان خواهند بود‌.<ref>الکافی، ج4، ص226؛ نور الثقلین، ج1، ص370؛ نک: جامع المدارک، ج2، ص612.</ref> فقیهان درباره ابعاد گوناگون امنیت حیوانات در حرم بحث کرده‌اند؛ از جمله آن‌که این حکم شامل هردوگونه حیوان می‌شود: حیوان وحشی که [[شکار]] می‌شود و حیوان اهلی که پرورش می‌یابد و [[ذبح]] می‌گردد. آنان درباره حرمت [[صید]] گونه اول اتفاق نظر دارند و درباره گونه دوم نیز برخی فقیهان [[ذبح]] درون حرم را ناروا شمرده‌اند.<ref>نک: جواهر الکلام، ج20، ص241؛ الاحصار و الصد، ص92.</ref>از وجوه دیگر این امنیت، ایمنی از عذاب خدا در صورت ‌گزاردن [[مناسک حج|مناسک]] با معرفت و قصد قربت است.<ref>بحار الانوار، ج96، ص74.</ref>

==تعمیم احکام بر حرم مدنی==
برخی احکام و ویژگی‌های مربوط به امنیت [[حرم مکی]] درباره [[حرم مدنی]] نیز تعمیم داده شده<ref>نک: الموطّا، ج2، ص889-892؛ المحلی، ج7، ص280.</ref> و از این جهت میان دو حرم مقایسه صورت گرفته و درباره برتری هریک بر دیگری گفت‌وگو شده است.<ref>نک: امتاع الاسماع، ج10، ص342-343.</ref>

==پانویس==

{{پانویس}}

==منابع ==

{{منابع}}

{{دانشنامه

 | آدرس = http://phz.hajj.ir/422/8165

 | عنوان = امنيت حرم

 | نویسنده = حسن بستان

}}

* '''الاحصار و الصد''': گلپایگانی (م. 1414ق.) ؛

* '''الاحکام السلطانیه''': الماوردی (م. 450ق.) ، بیروت، دار النفائس؛

* '''اخبار مکه''': الفاکهی (م. 272ق.) ، به کوشش ابن دهیش، بیروت، دار خضر، 1414ق؛

* '''اخبار مکه''': الازرقی (م. 248ق.) ، به کوشش رشدی الصالح، مکه، مکتبة الثقافه، 1415ق؛

* '''الام''': الشافعی (م. 204ق.) ، بیروت، دار الفکر، 1403ق؛

* '''امتاع الاسماع''': المقریزی (م. 845ق.) ، به کوشش محمد عبدالحمید، بیروت، دار الکتب العلمیه، 1420ق؛

* '''بحار الانوار''': المجلسی (م. 1110ق.) ، بیروت، دار احیاء التراث العربی، 1403ق؛

* '''التفسیر الکبیر''': الفخر الرازی (م. 606ق.) ، قم، دفتر تبلیغات، 1413ق؛

* '''تفسیر قرطبی (الجامع لاحکام القرآن)''':  القرطبی (م. 671ق.) ، بیروت، دار احیاء التراث العربی، 1405ق؛

* '''تهذیب الاسماء و اللغات''': النووی (م. 676ق.) ، به کوشش ادارة الطباعة المنیریه، بیروت، دار الکتب العلمیه؛

* '''جامع احادیث الشیعه''': اسماعیل معزی ملایری، المطبعة العلمیه، قم، 1399ق؛

* '''جامع البیان''': الطبری (م. 310ق.) ، به کوشش صدقی جمیل، بیروت، دار الفکر، 1415ق؛

* '''جامع المدارک''': سید احمد الخوانساری (م. 1405ق.) ، به کوشش غفاری، تهران، مکتبة الصدوق، 1405ق؛

* '''جواهر الکلام''': النجفی (م. 1266ق.) ، به کوشش قوچانی و دیگران، بیروت، دار احیاء التراث العربی؛

* '''الحج و العمرة فی الکتاب و السنه''': الری‌شهری، قم، دار الحدیث، 1376ش؛

* '''الحرم المکی الشریف و الاعلام المحیطة به''': عبدالملک بن دهیش، مکه، مکتبة النهضة الحدیثه، 1405ق؛

* '''الدر المنضود''': سید محمد رضا الگلپایگانی (م. 1414ق.) ، قم، دار القرآن الکریم، 1412ق؛

* '''شفاء الغرام''': الفاسی (م. 832ق.) ، به کوشش مصطفی محمد، مکه، النهضة الحدیثه، 1999م؛

* '''الصافی''': الفیض الکاشانی (م. 1091ق.) ، بیروت، اعلمی، 1402ق؛

* '''الصحاح''': الجوهری (م. 393ق.) ، به کوشش العطار، بیروت، دار العلم للملایین، 1407ق؛

* '''صحیح مسلم''': مسلم (م. 261ق.) ، بیروت، دار الفکر؛

* '''الطبقات الکبری''': ابن سعد (م. 230ق.) ، بیروت، دار صادر؛

* '''العین''': خلیل (م. 175ق.) ، به کوشش مخزومی و السامرائی، دار الهجره، 1409ق؛

* '''فقه الرضا(ع)''': علی بن بابویه (م. 329ق.) ، مشهد، المؤتمر العالمی للامام الرضا7، 1406ق؛

* '''الکافی''': الکلینی (م. 329ق.) ، به کوشش غفاری، تهران، دار الکتب الاسلامیه، 1375ش؛

* '''لسان العرب''': ابن منظور (م. 711ق.) ، قم، ادب الحوزه، 1405ق؛

* '''مبانی تکملة المنهاج''': موسوی الخوئی (م. 1413ق.) ، نجف، مطبعة الآداب؛

* '''مجمع البیان''': الطبرسی (م. 548ق.) ، به کوشش گروهی از علما، بیروت، اعلمی، 1415ق؛

* '''المجموع شرح المهذب''': النووی (م. 676ق.) ، دار الفکر؛

* '''المحلی بالآثار''': ابن حزم الاندلسی (م. 456ق.) ، به کوشش احمد شاکر، بیروت، دار الفکر؛

* '''المراسم العلویه''': سلار حمزة بن عبدالعزیز (م. 448ق.) ، به کوشش حسینی، قم، المجمع العالمی لاهل البیت:، 1414ق؛

* '''معجم البلدان''': یاقوت الحموی (م. 626ق.) ، بیروت، دار صادر، 1995م؛

* '''مفردات''': الراغب (م. 425ق.) ، نشر الکتاب، 1404ق؛

* '''المفصل''': جواد علی، بیروت، دار العلم للملایین، 1976م؛

* '''مکاتیب الرسول''': احمدی میانجی، تهران، دار الحدیث، 1419ق؛

* '''من لا یحضره الفقیه''': الصدوق (م. 381ق.) ، به کوشش غفاری، قم، نشر اسلامی، 1404ق؛

* '''المنار''': رشید رضا (م. 1354ق.) ، قاهره، دار المنار، 1373ق؛

* '''المنمق''': ابن حبیب (م. 245ق.) ، به کوشش احمد فاروق، بیروت، عالم الکتب، 1405ق؛

* '''الموطّا''': مالک بن انس (م. 179ق.) ، به کوشش محمد فؤاد، بیروت، دار احیاء التراث العربی، 1406ق؛

* '''مؤلفات جرجی زیدان الکامله''': جرجی زیدان، بیروت، دار الجیل، 1402ق؛

* '''میزان الحکمه''': ری‌شهری، قم، دار الحدیث، 1416ق؛

* '''المیزان''': الطباطبائی (م. 1402ق.) ، بیروت، اعلمی، 1393ق؛

* '''نور الثقلین''': العروسی الحویزی (م. 1112ق.) ، به کوشش رسولی محلاتی، اسماعیلیان، 1373ش؛

* '''وسائل الشیعه''': الحر العاملی (م. 1104ق.) ، قم، آل البیت:، 1412ق.
{{پایان}}

{{تکمیل مقاله
 | شناسه = شد
 | جعبه اطلاعات = -
 | عنوان‌بندی = شد
 | ویرایش = شد
 | لینک‌دهی = شد
 | عکس = شد
 | جعبه نقل قول = 
 | پیوند به بیرون = 
 | مطالعه بیشتر = 
 | پانویس و منابع = شد
 | ناوبری =
 | رده = 
 | تغییر مسیر = 
}}

[[رده:مکه]]
[[رده:اصطلاحات فقهی]]
[[رده:مقاله‌های تکمیل‌شده]]