در حال ویرایش ام هانی

{{جعبه اطلاعات اصحاب
|اطلاعات صحابه  = 
| تصویر        = 
| توضیح تصویر  = 
| نام کامل     = فاخته، فاطمه، عاتکه و هند بنت ابوطالب 
| کنیه         = ام‌هانی
| لقب          = 
| زادروز/زادگاه = 
| محل زندگی     = [[مکه]] و [[مدینه]]
| مهاجر/انصار  = مهاجر
| نسب/قبیله    = [[قبیله قریش]]
| خویشاوندان سرشناس   = [[ابوطالب]]، [[رسول خدا(ص)]]، [[امام علی(ع)]]، 
| تاریخ و مکان درگذشت/شهادت = مدینه
| نحوه درگذشت/شهادت = وفات
| مدفن = مدینه یا '''قبرستان بقیع'''
| زمان اسلام آوردن = پیش از '''فتح مکه''' 
| نحوه اسلام آوردن = 
| حضور در جنگ‌ها = 
| هجرت به       = مدینه
| دلیل شهرت    = خواهر تنی امام علی(ع)، [[معراج پیامبر(ص)]] از خانه ام‌هانی، 
| نقش‌های برجسته    = حضور در فتح مکه، نقش داشتن در واقعه [[لیلة المبیت]]، احکام و فرمان‌هایی در خانه‌ ام‌هانی از جانب پیامبر(ص)، علی بن ابی‌طالب(ع) و [[عبدالله بن عباس]]
| دیگر فعالیت‌ها   = راوی حدیث [[اهل بیت(ع)]]، آزادی بردگان
| آثار             = 
}}
ام هانی خواهر [[امام علی(ع)]] است که یکی از درهای [[مسجدالحرام]] به نام او نامیده شده است، وی دختر [[ابوطالب]] و [[فاطمه بنت اسد]] است. ام هانی همسر [[هبیرة بن ابی‌وهب مخزومی]] بوده که در دوران [[پیامبر(ص)]] به نیکی از وی یاد نشده است. بعضی از منابع از دلبستگی وی و پیامبر(ص) قبل از [[بعثت]] خبر داده‌اند ولی به دلیل مناسباتی بین [[ابوطالب]] و [[قبیله بنی‌مخزوم]] مجبور به ازدواج با هبیرة شده است. هنگام اسلام آوردن وی را سال هشتم هجری هنگام [[فتح مکه]] همراه زنان قریش گزارش داده‌اند ولی بنابر شواهدی قبل از فتح مکه بوده است. از نکات برجسته زندگی وی حضور پیاپی پیامبر(ص) در خانه ام‌هانی است، دیگر مورد آغاز [[معراج پیامبر]] از خانه او گزارش شده است. همچنین در [[لیلة المبیت]] پیامبر بعد از خروج از منزل خود به خانه ام هانی رفته و بعد از آنجا از [[مکه]] خارج شده است. همچنین وی در [[حجة الوداع]] همراه پیامبر(ص) بود و از نخستین راویان [[غدیر خم]] می‌باشد. جایگاه اجتماعی ام هانی نزد پیامبر دارای اهمیت ویژه بود تا جایی که پیامبر(ص) بر حمایت از‌ ام‌هانی و [[بنی‌هاشم]] در پی حسادت بعضی از [[صحابه]] نسبت به وی  تاکید کرد. ام‌هانی نقشی ویژه کنار [[اهل بیت(ع)]] و برادرش [[امام علی(ع)]] در دوران حکومتش ایفا کرد و از مهم‌ترین راویان سخنان [[حضرت فاطمه(س)]] با [[ابوبکر]] در موضوع [[فدک]] و [[حدیث ثقلین]] بوده است. ‌ام‌هانی نه‌تنها نزد رسول خدا(ص) و دیگر مسلمانان محترم بود، بلکه اهل بیت(ع) نیز به انتسابشان به او مباهات می‌کردند. زمان وفات وی دقیقا مشخص نیست ولی در ‌گزارشی، سخن از دیدار او با [[امام حسین(ع)]] ساعاتی پیش از بیرون آمدن از [[مدینه]] به میان آمدهکه نشان دهنده زندگانی او تا سال 60 ق. است.
و حدیث ثقلین به‌شمار می‌رود. 
==نام و نسب==
ام هانی خواهر [[امام علی(ع)]] است که یکی از درهای [[مسجدالحرام]] به نام او نامیده شده است. ‌ام‌هانی دختر [[ابوطالب]] و [[فاطمه بنت اسد|فاطمه بنت اسد بن‌ هاشم]]<ref>الطبقات، ج8، ص38-39، 178.</ref>و خواهر تنی [[طالب بن ابوطالب|طالب]]، [[عقیل بن ابوطالب|عقیل]]، [[جعفر بن ابوطالب|جعفر]] و امام علی(ع) است.<ref>الطبقات، ج8، ص178؛الاستیعاب، ج4، ص1889، 1963.</ref>از او با نام‌هایی چون فاخته، <ref>الطبقات، ج8، ص120؛مسند احمد، ج6، ص340.</ref> فاطمه<ref>اسد الغابه، ج6، ص228، 404.</ref>و عاتکه<ref>الاصابه، ج8، ص346.</ref>یاد شده است.

==همسر==
همسرش [[هبیرة بن ابی‌‌وهب مخزومی]] در شعری از او با نام «هند» یاد کرده است.<ref>المغازی، ج2، ص848؛السیرة النبویه، ج2، ص876.</ref>
از هبیره همسر وی، در دوران [[پیامبر(ص)]] به نیکی یاد نشده است. برخی او را در شمار آزاردهندگان رسول خدا(ص) دانسته‌اند.<ref>انساب الاشراف، ج10، ص242.</ref>شماری از مفسران نخستین، مانند [[مقاتل بن سلیمان]] (م. 150ق.) ، نزول آیات 1-7 [[سوره ماعون]] را درباره او و [[عاص بن وائل]] (م. 1ق.)  پدر [[عمرو عاص]] (م. 43ق.)  شمرده‌اند.<ref>تفسیر مقاتل، ج3، ص527.</ref>برخی او را از کشته شدگان [[جنگ خندق|نبرد خندق]] می‌دانند<ref>انساب الاشراف، ج10، ص242.</ref>؛ اما بیشتر تاریخ‌نگاران بر این باورند که او پس از [[فتح مکه]] به [[یمن]]<ref>المحبر، ص396؛انساب الاشراف، ج2، ص41.</ref>یا [[نجران]]<ref>المغازی، ج2، ص847.</ref>گریخت و همان‌جا در حال [[کفر]] درگذشت. ‌ام‌هانی از او دارای چهار فرزند به نام‌های‌هانی، عمر، یوسف و جعده شد.<ref>الاستیعاب، ج4، ص1964.</ref>درباره ازدواج دیگر وی، در منابع ‌گزارشی نیامده است.

==خواستگاری پیامبر==

شماری از منابع از وجود دلبستگی متقابل میان او و پیامبر(ص) در دوران پیش از [[بعثت]] و حتی خواستگاری پیامبر(ص) از او سخن به میان آورده‌اند.<ref>انساب الاشراف، ج10، ص242؛المحبر، ص396.</ref>به سبب مناسبات خانوادگی ابوطالب با [[بنی‌مخزوم]]، ابوطالب ناچار به پذیرش خواستگاری هبیرة بن ابی وهب مخزومی از‌ ام‌هانی شد.<ref>المحبر، ص97-98؛الطبقات، ج8، ص120.</ref>در پی فتح مکه نیز پیامبر(ص) بار دیگر از او خواستگاری کرد که وی از پذیرش خواسته پیامبر(ص) به دو دلیل عذر آورد: یکم نزول آیه 50 [[سوره احزاب|احزاب]]: ({{قلم رنگ|سبز|یا اَیُّهَا النَّبِیُّ اِنَّا اَحْلَلْنا لَکَ اَزْواجَکَ اللاَّتی‏ آتَیْتَ اُجُورَهُنَّ وَ ما مَلَکَت یَمینُکَ مِمَّا اَفاءَ اللهُ عَلَیْکَ وَ بَناتِ عَمِّکَ وَ بَناتِ عَمَّاتِکَ وَ بَناتِ خالِکَ وَ بَناتِ خالاتِکَ اللاَّتی‏‌هاجَرْنَ مَعَک‏...}})؛ «ای پیامبر! برای تو آن همسرانی را که مَهْرشان را داده‌‏ای، حلال کردیم و نیز کنیزانی‏ را که [[خدا]] از غنیمت جنگی در اختیار تو قرار داده و دختران عمویت و دختران عمّه‌‏هایت و دختران دایی تو و دختران خاله‏‌هایت که با تو مهاجرت کرده‏‌اند.»  ‌ام‌هانی از آن رو که از مهاجران نخستین به [[مدینه]] نبود، خود را در زمره مصداق‌های یاد شده در این آیه نمی‌دید.<ref>الطبقات، ج8، ص121؛تاریخ طبری، ج16، ص619.</ref>دوم این‌که به سبب ضرورت نگهداری از فرزندان خردسالش، احتمال می‌داد که نتواند وظیفه همراهی و همسری پیامبر(ص) را به خوبی ادا کند.<ref>الطبقات، ج8، ص120؛وسائل الشیعه، ج20، ص37.</ref>البته پیامبر(ص) این دغدغه او را خصلت ممتاز زنان قریش دانسته، او را به این ویژگی ستود.<ref>انساب الاشراف، ج2، ص97؛الکافی، ج5، ص326.</ref>با وجود این ‌گزارش‌ها، برخی وی را در شمار [[همسران پیامبر(ص)]] دانسته‌اند.<ref>نهایة الارب، ج18، ص8.</ref>

==اسلام آوردن==
برخی صحابه‌نگاران، هنگام اسلام آوردن اُم ‌هانی را سال هشتم ق. و در پی فتح مکه دانسته‌اند.<ref>الاستیعاب، ج4، ص1889، 1963.</ref>گویا این اشتباه برآمده از آمیختن میان مسلمان شدن و بیعت او با پیامبر(ص) در پی فتح مکه همراه با دیگر زنان قریش<ref>الکامل، ج2، ص252.</ref>باشد؛ زیرا شواهدی در دست است که [[اسلام]] او را در موارد گوناگون پیش از فتح مکه ثابت می‌کند. از جمله آن‌ها، تعیین سهمی از غنیمت‌های خیبر برای او پیش از فتح مکه است.<ref>الطبقات، ج8، ص47؛المغازی، ج2، ص649.</ref>برخی نویسندگان سده‌های نخستین، پیشینه هرگونه [[شرک]] را برای او منتفی دانسته‌اند.<ref>شرح الاخبار، ج1، ص120؛ج2، ص375.</ref>

==نکات برجسته زندگی‌==
از نکات برجسته زندگی‌ ام‌هانی که در تاریخ مکه نقش ویژه دارند، می‌توان این موارد را برشمرد: 1. نخستین چاهی که در [[مکه]] و به دست [[قصیّ بن کلاب]] حفر شد، در خانه او<ref>تاریخ یعقوبی، ج1، ص240؛معجم البلدان، ج4، ص87.</ref>بود. 2. [[ابن ‌عباس]] ‌گزارش کرده که [[ابابیل]] (پرندگانی که با نابود کردن [[سپاه ابرهه]]، از [[کعبه]] و مردم مکه محافظت کردند) را در خانه‌ ام‌هانی دیده است.<ref>جوامع الجامع، ج3، ص845.</ref>همچنین نمونه‌ای از سنگ‌هایی که این پرندگان حمل می‌کردند، در خانه او نگهداری می‌شده است.<ref>الدر المنثور، ج6، ص396.</ref>3. پیامبر(ص) پیاپی در خانه او حضور می‌یافت.<ref>المستدرک، ج4، ص54.</ref>4. مهم‌‌ترین رخدادی که نام‌ ام‌هانی را با رویدادهای آغاز اسلام پیوند داده و پیشینه اسلام وی پیش از فتح مکه و حتی پیش از هجرت را تایید می‌کند، آغاز [[اسراء]] و [[معراج]] از خانه او است.<ref>السیرة النبویه، ج1، ص402؛الطبقات، ج1، ص167.</ref>پیامبر(ص) در پی اقامه نماز عشا همراه‌ ام‌هانی و در خانه او، <ref>السیرة النبویه، ج1، ص402.</ref> سفر اسراء را آغاز کرد. این خانه نزدیک مسجدالحرام قرار داشت (← خانه‌ ام‌هانی) و شاید از همین ‌رو یا بر اثر واقعه معراج، از دیرباز نام یکی از درهای بیست ‌و سه‌گانه مسجدالحرام، [[باب‌ ام‌هانی]] بوده است.<ref>شرف النبی، ص406.</ref>

==آغاز معراج از خانه‌ ام‌هانی==
‌گزارش آغاز معراج از خانه‌ ام‌هانی، با ظاهر آیات اول [[سوره اسراء]] که مبدا این سفر را مسجدالحرام دانسته، ناسازگار است. از این ‌رو، برخی مفسران با تکیه بر روایتی از‌ ام‌هانی، مسجدالحرام را مجازاً شامل قلمر وی گسترده حتی به ‌اندازه شهر مکه و [[حرم]] دانسته‌اند.<ref>تفسیر ثعلبی، ج6، ص55؛التبیان، ج6، ص446.</ref>برخی نیز واقعه معراج را تنها یک بار ندانسته و احتمال داده‌اند که این خانه مبدا سفر‌های دیگر بوده است.<ref>المیزان، ج13، ص31-32؛مناقب آل ابی طالب، ج1، ص153.</ref>البته برخی ‌گزارش‌ها درباره آغاز این سفر از [[شعب ابی‌‌طالب]]<ref>الطبقات، ج1، ص166.</ref>را نمی‌توان با ‌گزارش نخست در تعارض دانست؛ زیرا خانه‌ ام‌هانی در آن دوره در محدوده شعب ابی‌طالب بوده است.<ref>المیزان، ج13، ص31-32.</ref>در بخشی دیگر از ‌گزارش‌های معراج پیامبر(ص) آمده است که ابوطالب در پی نگرانی از غیبت پیامبر(ص) 70 تن از فرزندان مطّلب را برای نابودی تهدیدکنندگان احتمالی جان رسول خدا(ص) فراخواند. اما با یافتن پیامبر(ص) در حالی که در برابر خانه‌ ام‌هانی سفر الهی خود را به پایان رسانده بود، از تصمیم خود بازگشت.<ref>تاریخ یعقوبی، ج2، ص26؛مناقب آل ابی طالب، ج1، ص156.</ref>

5. از‌ ام‌هانی در واقعه [[لیلة المبیت]] نیز سخن رفته است. ایشان در پی بیرون آمدن شبانه از خانه خود، به خانه‌ ام‌هانی رفت و پس از درنگی کوتاه، از مکه بیرون شد.<ref>کنز الفوائد، ص206.</ref>

==در دوران فتح مکه==

‌ام‌هانی تا هنگام فتح مکه در این شهر ماند. در دوران فتح مکه، جایگاه او نزد رسول خدا(ص) بیشتر آشکار شد؛ زیرا در روز فتح، بر پایه گزارشی، در خانه او منزل گزید.<ref>المصنف، ج4، ص361.</ref>همچنین مجرمانی چون [[حارث بن هشام]] و [[زهیر بن ابی امیه]]<ref>السیرة النبویه، ج2، ص411.</ref>یا [[عبدالله بن ابی‌ربیعه]]<ref>المغازی، ج2، ص829؛تاریخ یعقوبی، ج2، ص59.</ref>را که‌ ام‌هانی به آن‌ها امان داده بود، بخشود.<ref>الطبقات، ج2، ص110؛المغازی، ج2، ص829-830.</ref>امان دادن او در روز فتح مکه، مستندی برای جواز امان دادن زنان در اسلام دانسته شده است.<ref>المجموع، ج19، ص303.</ref>

==جایگاه وی نزد مسلمانان‌==
بیان احکام و فرمان‌هایی در خانه‌ ام‌هانی از جانب پیامبر(ص)، <ref>المغازی، ج2، ص829؛المعجم الکبیر، ج24، ص406.</ref> [[علی بن ابی‌طالب(ع)]]<ref>السیرة النبویه، ج2، ص665؛تاریخ طبری، ج3، ص214.</ref>و [[عبدالله بن عباس]]، <ref>المصنف، ج2، ص442.</ref> ازدیگر شواهد اهمیت جایگاه اجتماعی‌ ام‌هانی در آن دوره است.

‌ام‌هانی در پی فتح مکه، همراه دیگر زنان مسلمان با پیامبر(ص) بیعت و سپس به مدینه هجرت کرد.<ref>تذکرة الخواص، ص22.</ref>جایگاه ویژه وی نزد رسول خدا(ص) حسادت برخی [[صحابه]] همچون [[عمر بن خطاب]] را برانگیخت؛ اما پیامبر(ص) بر حمایت از‌ ام‌هانی و [[بنی‌هاشم]] تاکید کرد.<ref>المعجم الکبیر، ج24، ص434؛مجمع الزوائد، ج9، ص257.</ref>او در سال دهم ق. و در [[حجة الوداع]] همراه پیامبر(ص) بود و از نخستین راویان [[غدیر خم]] دانسته شده است.<ref>الطرائف، ص140-141؛الغدیر، ج1، ص18.</ref>

==نقش ویژه کنار اهل بیت(ع)==
پس از رحلت [[رسول خدا(ص)]] ‌ام‌هانی نقشی ویژه کنار [[اهل بیت(ع)]] و برادرش امام علی(ع) در دوران حکومتش ایفا کرد. او از مهم‌‌ترین راویان سخنان [[حضرت فاطمه(س)]] با [[ابوبکر]] در موضوع [[فدک]]<ref>الطبقات، ج2، ص240؛فتوح البلدان، ج1، ص36.</ref>و [[حدیث ثقلین]]<ref>مسند الرضا7، ص209؛خلاصة عبقات الانوار، ج1، ص31.</ref>به‌شمار می‌رود. همچنین نامه امام علی(ع) به‌ ام‌هانی در موضوع [[جنگ جمل|نبرد جمل]]، <ref>الجمل، ص212.</ref> موضع‌گیری وی در برابر [[ناکثین]]<ref>الایضاح، ص82.</ref>و ‌گزارش او از عهدشکنی و توطئه [[طلحه]] و [[زبیر]] (م. 36ق.) <ref>الجمل، ص233؛شرح الاخبار، ج1، ص396.</ref>از نکات برجسته زندگانی سیاسی و اجتماعی‌ ام‌هانی در مدینه‌ هستند.

==عرصه فکری و علمی==

در عرصه فکری و علمی، ‌ام‌هانی با ‌گزارش 48 حدیث<ref>اسد الغابه، ج5، ص624.</ref>درحوزه‌های گوناگون فقهی، اعتقادی و به‌ویژه تاریخی که در منابعی چون مسانید و [[صحاح سته]] نیز آمده‌اند، <ref>مسند احمد، ج6، ص341؛صحیح البخاری، ج1، ص74؛صحیح مسلم، ج1، ص182.</ref> نقشی ویژه داشته است. ‌گزارشی از بردگان آزاد شده او در منابع حدیثی، بیانگر بعدی دیگر از اثر‌‌گذاری او در تاریخ فکری و سیاسی آغاز اسلام است. از جمله این افراد، [[ابوصالح باذان]]/ باذام<ref>صحیح البخاری، ج1، ص273؛المعارف، ص479.</ref>صاحب کتاب تفسیری شنیده شده از ابن عباس، <ref>الطبقات، ج6، ص299-300؛تفسیر صنعانی، ج3، ص246.</ref> [[محمد بن عمران]]، <ref>رجال طوسی، ص291.</ref> [[ذکوان]]، <ref>مستدرکات علم رجال الحدیث، ج3، ص378.</ref> [[ابی ‌مره یزید]]، <ref>صحیح مسلم، نووی، ج4، ص28.</ref> [[ابوالجنیز ثویر بن ابی‌فاخته]] از [[تابعین]] و صحابه امامان [[امام سجاد|سجاد]] و [[امام باقر|باقر]] و [[امام صادق|صادق(ع)]]<ref>معجم رجال الحدیث، ج4، ص321-322.</ref>و‌ [[ام راشد]]<ref>المحاسن، ج2، ص546-547؛رجال طوسی، ص111، 174.</ref>هستند.

==احترام ام‌هانی==
‌ام‌هانی نه تنها نزد رسول خدا(ص) و دیگر مسلمانان محترم بود، بلکه اهل بیت(ع) نیز به انتسابشان به او مباهات می‌کردند. پیامبر(ع) فرمود: آیا شما را راهنمایی نکنم به کسانی که از جهت عمو و عمه، بهترین مردمان هستند؟ صحابه گفتند: بله. پیامبر(ص) فرمود: ایشان [[امام حسن|حسن]] و [[امام حسین(ع)|حسین(ع)]] ‌هستند؛ زیرا عموی ایشان، [[جعفر بن ابی‌طالب]] و عمه آنان، ‌ام‌هانی دختر ابوطالب است.<ref>شرح الاخبار، ج1، ص120؛کفایة الاثر، ص98.</ref>

همچنین فرمود: خدایا! تو می‌دانی که حسن و حسین(ع) و والدینشان و عمو و عمه‌شان همه از اهل بهشت‌ هستند.<ref>شرف النبی، ص264؛المناقب، ص289.</ref>

==فرزند‌ان==
از میان چهار فرزند‌ ام‌هانی، جعده جایگاهی مهم‌تر دارد. وی از شرکت کنندگان در [[نبرد صفین]] بود<ref>وقعة صفین، ص465.</ref>و از سوی امیرالمؤمنین علی(ع) به حکومت خراسان منصوب شد.<ref>انساب الاشراف، ج10، ص242؛الاخبار الطوال، ص173.</ref>خاندان جعده از مؤثر‌ترین خاندان‌های شیعی در [[کوفه]] و از دعوت کنندگان امام حسین(ع) به کوفه دانسته شده‌اند.<ref>انساب الاشراف، ج3، ص366.</ref>

==وفات‌==
زمان وفات‌ ام‌هانی به‌گونه دقیق در منابع ‌گزارش نشده است. در ‌گزارشی، سخن از دیدار او با امام حسین(ع) ساعاتی پیش از بیرون آمدن از مدینه به میان آمده<ref>موسوعة کلمات الامام الحسین، ص359-360.</ref>که نشان دهنده زندگانی او تا سال 60 ق. است. در منابع متاخر، تنها به دیدار امام با یکی از عمه‌هایش بدون ذکر نام اشاره شده است.<ref>بحار الانوار، ج45، ص88.</ref>برپایه این ‌گزارش، زنان بنی‌هاشم با آگاهی از تصمیم امام حسین(ع) برای بیرون آمدن از مدینه، ‌ام‌هانی را آگاه ساختند و او با چشمانی اشکبار، امام را با خواندن سروده‌هایی از ابوطالب بدرقه کرد:

وابیض یستسقی الغمام بوجهه ***** ثمال الیتامی عصمة للارامل

تطوف به الهلاک من آل‌هاشم ***** فهم عنده فی نعمة و فواضل<ref>موسوعة کلمات الامام الحسین، ص359-360.</ref>

پس از این‌که امام حسین(ع) او را به صبر و پذیرش تقدیر خداوند فراخواند، خود چنین سرود:

و ما اَم‌هانی وحدها ساء حالها ***** خروج الحسین عن مدینة جده

و لکنما القبر الشریف و من به ***** ومنبره یبکون من اجل فقده<ref>موسوعة کلمات الامام الحسین، ص359-360.</ref>

با توجه به همین ‌گزارش که متاخر‌ترین ‌گزارش از زندگانی او است، می‌توان مدفن وی را شهر مدینه و گویا [[قبرستان بقیع]] دانست.

==پیوند به بیرون==
[https://hawzah.net/fa/Magazine/View/3992/4604/33917 ام هانی، نمونه فضیلت؛ پایگاه اطلاع رسانی حوزه.]

[http://wiki.ahlolbait.com/ام_هانى ام هانی؛ دانشنامه اسلامی، موسسه تحقیقات و نشر معارف اهل البیت علیهم‌السلام.]

==پانویس==

 

{{پانویس}}

 

==منابع ==

{{منابع}}

{{دانشنامه

 | آدرس = http://phz.hajj.ir/422/8162

 | عنوان = ام هانی

 | نویسنده = حامد قرائتی

}}

* '''الاخبار الطوال''': ابن داود الدینوری (م. 282ق.) ، به کوشش عبدالمنعم، قم، الرضی، 1412ق.

* '''الارشاد''': المفید (م. 413ق.) ، بیروت، دار المفید، 1414ق.

* '''الاستیعاب''': ابن عبدالبر (م. 463ق.) ، به کوشش البجاوی، بیروت، دار الجیل، 1412ق.

* '''اسد الغابه''': ابن اثیر (م. 630ق.) ، بیروت، دار الکتاب العربی.

* '''الاصابه''': ابن حجر العسقلانی (م. 852ق.) ، به کوشش علی معوض و عادل عبدالموجود، بیروت، دار الکتب العلمیه، 1415ق.

* '''انساب الاشراف''': البلاذری (م. 279ق.) ، به کوشش زکار و زرکلی، بیروت، دار الفکر، 1417ق.

* '''الایضاح''': الفضل بن شاذان (م. 260ق.) ، به کوشش الحسینی الارموی، دانشگاه تهران، 1363ش.

* '''بحار الانوار''': المجلسی (م. 1110ق.) ، بیروت، دار احیاء التراث العربی، 1403ق.

* '''التاریخ الصغیر''': البخاری (م. 256ق.) ، به کوشش محمود ابراهیم، بیروت، دار المعرفه، 1406ق.

* '''تاریخ طبری (تاریخ الامم و الملوک)''':  الطبری (م. 310ق.) ، به کوشش محمد ابوالفضل، بیروت، دار احیاء التراث العربی.

* '''تاریخ الیعقوبی''': احمد بن یعقوب (م. 292ق.) ، بیروت، دار صادر، 1415ق.

* '''التبیان''': الطوسی (م. 460ق.) ، به کوشش العاملی، بیروت، دار احیاء التراث العربی.

* '''تذکرة الخواص''': سبط بن الجوزی (م. 654ق.) ، قم، الرضی، 1418ق.

* '''تفسیر ثعلبی (الکشف و البیان)''':  الثعلبی (م. 427ق.) ، به کوشش ابن عاشور، بیروت، دار احیاء التراث العربی، 1422ق.

* '''تفسیر سمعانی (تفسیر القرآن)''':  السمعانی (م. 489ق.) ، به کوشش مصطفی مسلم، عربستان، الرشد، 1410ق.

* '''تفسیر مقاتل بن سلیمان''': مقاتل بن سلیمان (م. 150ق.) ، به کوشش احمد فرید، دار الکتب العلمیه، 1424ق.

* '''الجمل و النصرة لسید العتره''': المفید (م. 413ق.) ، قم، مکتبة الداوری.

* '''جوامع الجامع''': الطبرسی (م. 548ق.) ، قم، نشر اسلامی، 1418ق.

* '''خلاصة عبقات الانوار''': علی الحسینی المیلانی، تهران، بعثت، 1405ق.

* '''الدر المنثور''': السیوطی (م. 911ق.) ، بیروت، دار المعرفه، 1365ق.

* '''رجال طوسی''': الطوسی (م. 460ق.) ، به کوشش القیومی، قم، نشر اسلامی، 1415ق.

* '''زین الاخبار''': گردیزی (م. 443ق.) ، به کوشش عبدالحی، تهران، دنیای کتاب، 1363ش.

* '''السیرة النبویه''': ابن‌هشام (م. 8-213ق.) ، به کوشش السقاء و دیگران، بیروت، دار المعرفه.

* '''شرح الاخبار فی فضائل الائمة الاطهار''': النعمان المغربی (م. 363ق.) ، به کوشش جلالی، قم، نشر اسلامی، 1414ق.

* '''شرف النبی (شرف المصطفی)''': ابوسعید خرگوشی (م. 406ق.) ، به کوشش محمد روشن، تهران، بابک، 1361ش.

* '''صحیح البخاری''': البخاری (م. 256ق.) ، بیروت، دار الفکر، 1401ق.

* '''صحیح مسلم بشرح النووی''': النووی (م. 676ق.) ، بیروت، دار الکتاب العربی، 1407ق.

* '''صحیح مسلم''': مسلم (م. 261ق.) ، بیروت، دار الفکر.

* '''الطبقات الکبری''': ابن سعد (م. 230ق.) ، به کوشش محمد عبدالقادر، بیروت، دار الکتب العلمیه، 1418ق.

* '''الطرائف''': ابن‌ طاوس (م. 664ق.) ، قم، مطبعة الخیام، 1399ق.

* '''عقیل ابن ابی طالب''': احمدی میانجی، به کوشش مجتبی فرجی، دار الحدیث، 1425ق.

* '''الغدیر''': الامینی (م. 1390ق.) ، تهران، دار الکتب الاسلامیه، 1366ش.

* '''فتوح البلدان''': البلاذری (م. 279ق.) ، به کوشش صلاح الدین، قاهره، النهضة المصریه، 1956م.

* '''الکافی''': الکلینی (م. 329ق.) ، به کوشش غفاری، تهران، دار الکتب الاسلامیه، 1375ش.

* '''الکامل فی التاریخ''': ابن اثیر (م. 630ق.) ، بیروت، دار صادر، 1385ق.

* '''کفایة الاثر''': علی بن محمد خزاز قمی (م. 400ق.) ، به کوشش کوه‌کمری، قم، بیدار، 1401ق.

* '''کنز الفوائد''': الکراجکی (م. 449ق.) ، قم، مکتبة المصطفوی، 1410ق.

* '''مجمع الزوائد''': الهیثمی (م. 807ق.) ، بیروت، دار الکتاب العربی، 1402ق.

* '''المجموع شرح المهذب''': النووی (م. 676ق.) ، دار الفکر.

* '''المحاسن''': ابن‌ خالد البرقی (م. 274ق.) ، به کوشش حسینی، تهران، دار الکتب الاسلامیه، 1326ش.

* '''المحبّر''': ابن ‌حبیب (م. 245ق.) ، به کوشش ایلزه لیختن شتیتر، بیروت، دار الآفاق الجدیده.

* '''مستدرکات علم رجال الحدیث''': علی النمازی (م. 1405ق.) ، تهران، حیدری، 1414ق.

* '''المستدرک علی الصحیحین''': الحاکم النیشابوری (م. 405ق.) ، به کوشش مرعشلی، بیروت، دار المعرفه، 1406ق.

* '''مسند احمد''': احمد بن حنبل (م. 241ق.) ، بیروت، دار صادر.

* '''مسند الرضا(ع)''': داود بن سلیمان الغازی (م. 203ق.) ، به کوشش حسینی، قم، دفتر تبلیغات، 1418ق.

* '''المصنّف''': ابن ابی شیبه (م. 235ق.) ، به کوشش سعید محمد، دار الفکر، 1409ق.

* '''المعارف''': ابن قتیبه (م. 276ق.) ، به کوشش ثروت عکاشه، قم، الرضی، 1373ش.

* '''معجم البلدان''': یاقوت الحموی (م. 626ق.) ، بیروت، دار صادر، 1995م.

* '''المعجم الکبیر''': الطبرانی (م. 360ق.) ، به کوشش حمدی عبدالمجید، دار احیاء التراث العربی، 1405ق.

* '''معجم رجال الحدیث''': الخوئی (م. 1413ق.) ، بیروت، 1409ق.

* '''المغازی''': الواقدی (م. 207ق.) ، به کوشش مارسدن جونس، بیروت، اعلمی، 1409ق.

* '''مناقب آل‌ ابی‌ طالب''': ابن شهرآشوب (م. 588ق.) ، به کوشش گروهی از اساتید، نجف، المکتبة الحیدریه، 1376ق.

* '''المناقب''': الخوارزمی (م. 568ق.) ، به کوشش مالک محمودی، قم، نشر اسلامی، 1411ق.

* '''موسوعة کلمات الامام الحسین(ع)''':  به کوشش جمعی از محققان، دار المعروف، 1416ق.

* '''المیزان''': الطباطبائی (م. 1402ق.) ، بیروت، اعلمی، 1393ق.

* '''نهایة الارب''': احمد بن عبدالوهاب النویری (م. 733ق.) ، قاهره، دار الکتب و الوثائق، 1423ق.

* '''وسائل الشیعه''': الحر العاملی (م. 1104ق.) ، قم، آل البیت:، 1412ق.

* '''وقعة صفین''': ابن مزاحم المنقری (م. 212ق.) ، به کوشش عبدالسلام، قم، مکتبة النجفی، 1404ق.
{{پایان}}
{{صحابه}}
{{زنان صحابی}}

[[رده:زنان صحابی]]
[[رده:صحابه]]
[[رده:زنان مهم در اسلام]]
[[رده:مدفونان در بقیع]]
[[رده:مدفونان در مدینه]]
[[رده:راویان زن]]
[[رده:راویان حدیث از پیامبر(ص)]]