در حال ویرایش انصاب حرم

[[پرونده:نقشه محدوده حرم.jpg|550px|بندانگشتی|محدوده حرم مکی و مکان علامت‌های (انصاب) حرم]]'''انصاب حرم''' نشانه‌هایی است که مرزهای [[حرم مکی]] را مشخص می‌کنند. محدوده‌ای که شهر [[مکه]] در آن واقع شده و دارای احکام ویژه‌ای است؛ از جمله اینکه شخص هنگام ورود به آن، باید با [[احرام]] باشد. همچنین انجام برخی از اعمال در این محدوده، در حال احرام یا بدون احرام ممنوع است. به همین دلیل مشخص ساختن این محدوده، مهم است و از دوران‌های گذشته تا کنون، علامت‌های مخصوصی در مرزهای این محدوده نصب شده است.

بنابر روایات، نخستین بار [[حضرت ابراهیم(ع)|حضرت ابراهیم]] محدوده حرم مکه را با راهنمایی [[جبرئیل]] علامت‌گذاری کرد. این علامت‌ها در طول تاریخ بارها بازسازی شده است؛ از جمله پیامبر در روز [[فتح مکه]]، برخی را مامور کرد تا انصاب حرم را مرمت کنند.
==واژه‌شناسی==

انصاب جمع نَصْب، به معنای نشانه است. به نشانه‌هایی که مرزهای [[حرم]] را مشخص می‌کنند، انصاب‌الحرم<ref>لسان العرب، ج1، ص759؛ تاج العروس، ج‌2، ص435، «نصب».</ref>، اعلام الحرم<ref>النهایه، ج‏3، ص292؛ لسان العرب، ج12، ص419، «علم.</ref>، منار الحرم<ref>لسان العرب، ج5، ص241، «نور.</ref> و امیال<ref>لسان العرب، ج11، ص639، «میل.</ref> گفته مي‌شود. پیش از [[اسلام]]، انصاب به سنگ‌هایی گفته می‌شد که مشرکانی که قدرت ساخت خانه یا بت برای [[عبادت]] نداشتند، روبه‌روی حرم یا جاهای دیگر قرار می‌دادند و گرد آن‌ها طواف و نزدشان [[قربانی]] می‌کردند.<ref>الاصنام، ص33، 42.</ref> 

==تاریخچه انصاب حرم==

از آن‌جا که محدوده حرم دارای احکام ویژه‌اي است؛ مانند ممنوعیت نبرد و خونریزی، صید و شکار، قطع درختان و گیاهان و ضرورت ورود با [[احرام]]<ref>الاحکام السلطانیه، ص339-341؛ تهذیب الاسماء، ج3، ص83-84؛ معجم البلدان، ج2، ص244.</ref>، مشخص ساختن این محدوده، از اهمیت فراوان برخوردار است. چندین روایت بر تعیین محدوده حرم به‌دستور خداوند تصریح دارند.<ref>اخبار مکه، ازرقی، ج2، ص113؛ اخبار مکه، فاکهی، ج4، ص15؛ العقد الثمین، ج1، ص37.</ref> برپایه برخی روایات، مرزهای حرم با درخشش نوری از [[حجرالاسود]] هنگامی که [[حضرت ابراهیم]] آن را در جای خود قرار داد، مشخص شد.<ref>من لا یحضره الفقیه، ج1، ص272-273؛ التهذیب، ج2، ص44-45؛ المناقب، ج3، ص382.</ref> سپس با راهنمایی [[جبرئیل]]، محدوده حرم را با قرار دادن چند سنگ‌ روي هم علامت‌گذاري و با گل آن‌ها را محکم کرد.<ref>اخبار مکه، فاکهی، ج2، ص273-375؛ المصنف، ج5، ص25؛ المناسک، ص471.</ref> محدوده حرم [[مسجدالحرام]] و بخشي از شهر مکه فعلي را در برمي‌گيرد و چون تعیین حدود حرم توقیفی است و اجتهادی نيست، در موقعیت انصاب حرم از ابتدا تا کنون، تغییری داده نشده؛ بلکه در دوره‌های گوناگون، بازسازی و مرمت شده است. نخستین‌بار [[حضرت اسماعیل]] <ref>اخبار مکه، فاکهی، ج5، ص225؛ شفاء الغرام، ج1، ص106.</ref> و سپس برخي اجداد [[رسول خدا]] همچون [[عدنان بن ادد|عدنان بن اُدَد]]<ref>اخبار مکه، فاکهی، ج2، ص276؛ شفاء الغرام، ج1، ص55.</ref> و [[قصی بن کلاب|قُصی بن کِلاب]]<ref>اخبار مکه، ازرقی، ج2، ص121؛ اخبار مکه، فاکهی، ج5، ص225.</ref>، اين علائم را بازسازی کردند.

==موقعيت انصاب حرم==

برپایه تحقیق میدانی [[ابن دهیش]]، محقق معاصر، اَعلام حرم 934 نشانه بوده است. 110 عدد در حد شرقی حرم، 574 عدد در حد شمالی، 98 عدد در حد غربی، و 152 عدد در حد جنوبی قرار داشتند. از آنجايي که برخي کوه‌ها به عنوان حد و مرز حرم قرار داده شده است، 16 کوه در حد شرقی، 22 کوه در حد شمالی، 5 کوه در حد غربی، و 14 کوه در حد جنوبی، محل تعیین اَعلام بوده‌اند. این انصاب در چهار جهت حرم به صورت توده‌های سنگ‌چین و نیز سنگ‌های پیوسته با گچ یا آهک و در دوره‌های بعد به‌شکل ستون‌های سیمانی و سنگ‌های مرمرین درآمده‌اند.<ref>الحرم المکی، ص61.</ref> اکنون تنها 13 نشانه در  ورودی‌های عمومی [[مکه]] و دو نشانه بر روی کوه‌ها باقی مانده و مابقي از میان رفته‌اند.<ref>الحرم المکی، ص128-129؛ الحرم المکی، ص354.</ref>  

[[پرونده:انصاب حرم مکی.jpg|بندانگشتی|یکی از انصاب حرم مکی که ابتدای محدوده حرم را نشان می‌دهد.]]
تاریخ‌نگاران فاصله بين این نشانه‌ها را متفاوت گزارش کرده‌اند زیرا در مبدا ‌اندازه‌‌گیری آن‌ها، اختلاف داشته‌اند. برخی حد حرم را [[درهای مسجدالحرام]] و برخی ورودی‌های شهر مکه دانسته‌اند. همچنين اندازه‌‌گیری با ابزارهای نه‌چندان دقیق مانند طناب، وجود پستی و بلندی در مسیرها و اختلاف در واحدهای‌اندازه‌‌گیری (میل، ذرع و...) سبب این اختلاف بوده است. نيز برخی فاصله تا کوهي که انصاب بر آن قرار داشته را گزارش کرده‌اند و برخي دیگر فاصله تا خود اعلام را که آمیختگی میان این دو نیز باعث تفاوت در مقدار فاصله، بين حدود حرم شده است.
==حدود و مرزهاي حرم مکي:==
'''شمال مکه در مسیر عراق:''' اعلام در این مسیر در محلی به نام [[مقطع|الْمُقَطَّعَ]]<ref>اخبار مکه، ازرقی، ج2، ص280.</ref> نصب شده بود. بنابر منابع فاصله این نشانه‌ها از مبدا شش<ref>المسالک و الممالک، ص132.</ref>، هفت<ref>اخبار مکه، ازرقی، ج2، ص122؛ اخبار مکه، فاکهی، ج5، ص89.</ref>، هشت<ref>المناسک، ص471؛ شفاء الغرام، ج1، ص110.</ref> و 10 میل<ref>شفاء الغرام، ج1، ص110؛ معالم مکه و المدینه، ص130-131. (هر میل حدود 1700 متر است.)</ref> یاد شده است. 

'''مسیر مدینه از سمت تنعیم:''' محل نصب علامت در این مسیر، [[ثنیه ذات الحنظل|ثنیه ذَاتِ الْحَنْظَلِ]] است.<ref>اخبار مکه، ازرقی، ج2، ص302.</ref> سه،<ref>اخبار مکه، ازرقی، ج2، ص122؛ اخبار مکه، فاکهی، ج5، ص89؛ احسن التقاسیم، ص77.</ref> ‌چهار و پنج<ref>شفاء الغرام، ج1، ص112.</ref> میل، رقم‌هایی هستند که منابع گوناگون در تعیین فاصله این علامت‌ها بیان کرده‌اند. برخی انتهای [[تنعیم]] را حد حرم دانسته<ref>شفاء الغرام، ج1، ص113.</ref> و گروهی حد حرم را تا نزدیکی تنعیم و خود تنعیم را جزء حرم می‌دانند.<ref>اخبار مکه، ازرقی، ج2، ص130؛ شفاء الغرام، ج1، ص113؛ اعلام الساجد، ص63.</ref>

'''مسیر جعرانه:''' این نشانه در [[شعب آل عبدالله بن خالد بن اسید|شعب آل عبدالله بن خالد بن اُسَید]] قرار دارد.<ref>اخبار مکه، ازرقی، ج2، ص122.</ref> فاصله این علائم در منابع نُه<ref>اخبار مکه، ازرقی، ج2، ص122؛ اخبار مکه، فاکهی، ج5، ص89.</ref> و در برخی 12 میل<ref>شفاء الغرام، ج1، ص111؛ منائح الکرم، ج1، ص219.</ref> یاد شده است.

'''جنوب شرقی مکه:''' در مسیر [[طائف]] از سمت [[عرفه]]، علائم در نقطه‌ای به نام الضَّحَاضِح یا [[ذات السلیم|ذاتُ السَّلِیم]] (کوهی میان [[مزدلفه]] و [[ذی مراخ]]) در مکانی مشهور به [[ثنیه ابن کریز|ثنیه ابن کَرِیز]]<ref>اخبار مکه، ازرقی، ج2، ص291-292.</ref> و در [[ذنب السلم]] و نیز در [[ثنیه کردم|ثَنِیَّةُ کَرْدَم]]<ref>اخبار مکه، فاکهی، ج5، ص87.</ref> قرار دارند. منابع گوناگون، علائم حرم در سمت طائف را در هجده،<ref>شفاء الغرام، ج1، ص108.</ref> یازده،<ref>اخبار مکه، ازرقی، ج2، ص122؛ اخبار مکه، فاکهی، ج5، ص89؛ المسالک و الممالک، ص132.</ref> نه<ref>شفاء الغرام، ج1، ص109.</ref> و هفت<ref>الاحکام السلطانیه، ص338؛ تهذیب الاسماء، ج3، ص82.</ref> میلی یاد کرده‌اند.

'''غرب مکه در مسیر جده:''' این علامت در [[منقطع الاعشاش|منقطع الْاَعْشَاشِ]] (منطقه‌ای میان [[حدیبیه]] و سلسله جبال [[مریر]] و [[جوف]]) قرار دارد.<ref>اخبار مکه، ازرقی، ج2، ص122.</ref> فاصله این علامت در منابع 10<ref>اخبار مکه، ازرقی، ج2، ص122؛ اخبار مکه، فاکهی، ج5، ص89؛ احسن التقاسیم، ص77.</ref> یا 18<ref>شفاء الغرام، ج1، ص113.</ref> میل یاد شده است.

'''جنوب مکه در مسیر یمن:''' انصاب حرم در این سمت در فاصله شش<ref>شفاء الغرام، ج1، ص114؛ اعلام الساجد، ص63.</ref> یا هفت میلی در محلی به نام [[اضاءة لبن|اَضَاءَة لَبَن]] نصب شده است.<ref>اخبار مکه، ازرقی، ج2، ص122.</ref> امروزه با توجه به تغییر، گسترش و نیز کوتاه شدن راه‌های ارتباطی، فاصله انصاب در این راه‌ها نیز تغییر کرده است. اعلام راه جدید جده که از [[حنک الغراب|حِنْک الْغُرَابِ]] (اظلم الغربی) می‌گذرد، در فاصله 22 کیلومتری؛ اعلام راه لیث یمن در 17 کیلومتری؛ و اعلام راه طائف که از نزدیکی [[سدة العابدیه]] می‌گذرد، در 5/15 کیلومتری مسجدالحرام قرار دارند.<ref>الحرم المکی، ص122-124.</ref>

==سیر تاریخی بازسازی انصاب در دوره‌های تاریخی==

با توجه به اهمیت ویژه اعلام حرم، [[پیامبر]] در همان روز [[فتح مکه]] (8ق.) و به‌گزارشی، در سال فتح مکه، [[تمیم بن اسد خزاعی]]<ref>المصنف، ج5، ص25؛ اخبار مکه، ازرقی، ج‏2، ص119؛ اخبار مکه، ازرقی، ج‏2، ص121؛، الطبقات، ج2، ص104.</ref> یا [[اسود بن خلف خزاعی]]<ref>المعجم الکبیر، ج1، ص280.</ref> را مامور مرمت انصاب حرم کرد.

===دوران خلفا===

[[عمر بن خطاب]] به سال 17ق. هنگام حضور در مکه<ref>تاریخ طبری، ج4، ص69؛ الکامل، ج2، ص537؛ المنتظم، ج4، ص231.</ref> [[مخرمة بن نوفل زهری|مَخرمة بن نَوفل زُهَری]] (درگذشت 54ق.)، [[ابوهود سعید بن یربوع مخزومی]] (درگذشت 54ق.)، [[حویطب بن عبدالعزی اسدی|حُوَیطب بن عبدالعزی اسدی]] (درگذشت 54ق.)، [[ازهر بن عبد عوف زهری]]،<ref>المغازی، ج2، ص842؛ اخبار مکه، ازرقی، ج2، ص121، تاریخ طبری، ج11، ص516.</ref> [[صبیحة بن حارث تیمی]]،<ref>اخبار مکه، فاکهی، ج2، ص274.</ref> و [[عجیر بن عبدیزید|عُجَیْر]] بن [[عبدیزید بن‌ هاشم|عبدیزید]] بن‌ [[هاشم بن مطلب|هاشم]] بن [[مطلب بن عبدمناف|مطلب]] بن [[عبدمناف|عبدمناف مطّلبی]]<ref>انساب الاشراف، ج9، ص393؛ الاصابه، ج4، ص384.</ref> را مسؤول مرمت نشانه‌های حرم کرد. در سال 26ق. [[عبدالرحمن بن عوف زهری]] (درگذشت 32ق.)  [[امیر الحاج]] منصوب از طرف [[عثمان بن عفان]] (حک: 23-35ق.) به دستور عثمان مامور شد که اعلام را تجديد بنا کند. [[حویطب بن عبدالعزی]] و [[عبدالرحمن بن ازهر]] (درگذشت 67ق.) و فردی دیگر از [[قریش]]  به دستور عبدالرحمن، اين مهم را انجام دادند. اين بازسازي ادامه يافت و [[سعید بن یربوع مخزومی]] و [[مخرمة بن نوفل]] هر سال انصاب حرم را در دوران خلافت عثمان بازسازی می‌کردند.<ref>اخبار مکه، ازرقی، ج2، ص122؛ اتحاف الوری، ج2، ص18؛ شفاء الغرام، ج1، ص127.</ref>

===دوره امويان===
در دوره [[معاویه]]، برخی نشانه‌های حرم از میان رفت. معاویه در نامه‌ای به [[مروان بن حکم]]، حکمران [[مدینه]]، از وی خواست تا در صورت زنده بودن [[کرز بن علقمه خزاعی|کُرز بن علقمه خزاعی]]، وی را مامور تجدید بناي انصاب کند.<ref>اخبار مکه، ازرقی، ج2، ص122؛ الاصابه، ج5، ص436.</ref> با توجه به برکناری مروان از حکمراني مدينه به سال 48ق.<ref>الاستیعاب، ج3، ص1388.</ref> قطعا این تجديد بنا قبل از سال 48ق. انجام گرفته است. [[عبدالملک بن مروان]] (حک: 65-86ق.) نیز به سال 75ق. چند تن از پیران [[خزاعه]]، قریش و [[بنی‌بکر]] را مامور تجدید بناي انصاب حرم کرد.<ref>اخبار مکه، ازرقی، ج2، ص122؛ المغازی، ج2، ص842؛ اتحاف الوری، ج2، ص105.</ref> از آن پس تا پایان [[امویان|دوره اموی]]، از بازسازی انصاب ‌گزارشی در دست نیست.

===دوره عباسیان===

در دوره [[عباسیان]]، [[مهدی عباسی]] (حک: 158-169ق.) دستور مرمت همه اعلام حرم را صادر کرد.<ref>شفاء الغرام، ج1، ص107؛ الارج المسکی، ص51؛ مرآة الحرمین، ج1، ص227.</ref> از آن پس، در بازسازی انصاب، علائمی که بر روی کوه‌ها قرار داشتند، مورد توجه قرار نمی‌گرفتند و تنها اعلامی که بر سر راه‌های منتهی به حرم همچون مسیرهای مدینه، [[یمن]]، [[عراق]]، [[طائف]]، [[جعرانه]] و [[جده]] قرار داشتند، مرمت می‌شدند.<ref>الحرم المکی، ص77-79.</ref> [[مقتدر عباسی]] (حک: 295-320ق.) به سال 306ق. بار دیگر به اصلاح و تجدید انصاب فرمان داد.<ref>موسوعة مرآة الحرمین، ج1، ص149؛ التاریخ القویم، ج2، ص100.</ref> سپس به سال 325ق. به دستور [[راضی عباسی]] (حک: 322-329ق.) دو ستون بزرگ در [[تنعیم]] به‌عنوان جایگزین انصاب قدیمی ساخته و نصب شد.<ref>اخبار مکه، فاکهی، ج2، ص275؛ شفاء الغرام، ج1، ص107؛ اتحاف الوری، ج2، ص386.</ref> 

===دوره ایوبیان===

در دوره [[ایوبیان]] به سال 616ق. [[ملک مظفر بن ابوبکر]] (درگذشت 645ق.) حکمران اربل، دستور مرمت دو عدد از انصاب حرم در سمت [[عرفه]] را که به شکل دو ستون بزرگ بود، صادر کرد.<ref>شفاء الغرام، ج1، ص10؛ العقد الثمین، ج7، ص100.</ref> ملک مظفر (حک: 647-694ق.) حکمران یمن نیز به سال 683ق. به تجديد بناي نشانه‌هاي حرم فرمان داد.<ref>شفاء الغرام، ج1، ص107؛ الارج المسکی، ص51؛ مرآة الحرمین، ج1، ص227.</ref> 

===دوره عثمانی===
‌گزارش‌ها از بازسازی نشانه‌هاي حرم در دوره [[عثمانی]] حکایت دارند. [[سلطان احمد عثمانی]] (حک: 1023-1026ق.) دو علامت را که در مسیر طائف از سمت [[عرفات]] بود، بازسازی کرد.<ref>الارج المسکی، ص51؛ موسوعة مرآة الحرمین، ج1، ص149.</ref> شماری از منابع، از نوسازی علائم در مسیر تنعیم و [[یلملم|یَلَملم]] در همین هنگام خبر داده‌اند.<ref>الحرم المکی، ص83.</ref> امیر مکه شریف [[زید بن محسن]] (حک: 1058-1104ق.) به سال 1073ق. به بازسازی برخی نشانه‌ها پرداخت.<ref>الحرم المکی، ص84.</ref> اعلام حرم نزدیک [[مسجد تنعیم]] نیز به سال 1262ق. به دست [[سلطان عبدالمجید عثمانی]] (حک: 1255-1277ق.) بازسازی شد.<ref>الحرم المکی، ص85.</ref> 

===دوره سعودی===

عبدالعزیز بن عبدالرحمن آل‌سعود (حک: 1293-1373ق.) پس از سال 1343ق. دو نشانه متروک<ref>الحرم المکی، ص86-87.</ref> در مسیر [[جده]] را بازسازی کرد. بر روی این علايم که به‌صورت دیواری قطور با سه گنبد کوچک بر فراز آن ساخته شده بود، این عبارت همراه با ترجمه انگلیسی نوشته شده است: «بسم الله الرحمن الرحیم. الی هنا اول حدود الحرم وضع فی عهد الملک عبدالعزیز». در پی او پسرش ملک سعود (حک: 1373-1384ق.) به سال 1376ق. با توجه به تغییراتی که در مسیر جده رخ داده بود، در 2 کیلومتری جنوب انصاب پیشین، در [[شمیسی|منطقه شُمَیسی]]، دو نشانه جدید احداث کرد که بر آن نوشته شده بود: «الی هنا انتهی الحرم الملک سعود بن عبدالعزیز آل سعود سنة 1376ق.». همچنین به سال 1377ق. بنای دو نشانه در مسیر طائف، به پایان رسید<ref>الحرم المکی، ص89.</ref> نيز به سال 1383ق. نشانه‌هایی در سمت عرفه، بازسازی یا بنا شد.<ref>التاریخ القویم، ج2، ص100-101.</ref> 

خالد بن عبدالعزیز (حک: 1395-1402ق.) دو نشانه در مسیر طائف و دو نشانه در مسیر قدیمی جده ساخت که با انصاب پیشین متفاوت بودند. این نشانه‌ها از نظر ارتفاع از انصاب دیگر بسیار بلندتر بودند و بر خلاف انصاب قديمي که بر رویشان سه گنبد کوچک قرار داشت، يک گنبد بر روي آن‌ها ساخته شد. انصاب جدید مسیر طائف از سمت عرفات به صورت مکعب مستطیل ساخته شد و در دو طرف آن، تابلویی برای معرفی نصب و بالای آن یک سایبان نهاده شد. همچنین نشانه سمت جده به صورت قبه‌ای شکوه‌مند و بلند ساخته شد که تاجی بر بالای آن و تابلویی در هر دو طرفش قرار گرفت و پایین آن با سنگ‌های سیاه و سفید تزیین شد.<ref>الحرم المکی، ص89-91؛ الحرم المکی، ص415؛ الحرم المکی، ص417.</ref> 

فهد بن عبدالعزیز (حک: 1402-1426ق.) به سال 1404ق. دو نشانه جدید در وادی تنعیم، کنار [[مسجد عایشه]] بنا کرد.<ref>الحرم المکی، ص91.</ref> این نشانه‌ها با استفاده از فنون جدید معماری ساخته شدند. اما از آن‌جا که در پی گسترش و بازسازی مسجد، این نشانه‌ها به راحتی قابل مشاهده نبودند، ملک فهد به سال 1407ق. عَلَم‌های قدیمی تنعیم را بازسازی کرد.<ref>الحرم المکی، ص91-92.</ref> 

در مجموع 13 نشانه و نصب در روزگار سعودی ساخته یا بازسازی شد: 6 نشانه در راه جده، 2 نشانه در راه طائف از سمت [[شرایع]]، 2 نشانه در راه طائف از سمت عرفه و 3 نشانه در منطقه تنعیم.<ref>الحرم المکی، ص92.</ref> 
==پیوند به بیرون==
[https://hawzah.net/fa/Magazine/View/4789/4833/43414/تحقیقی-در-علائم-حرم-الهی پایگاه اطلاع‌رسانی حوزه؛ تحقیقی در «علائم حرم الهی».]

[http://miqat.hajj.ir/article_38155.html محدوده حرم از نگاه فریقین (1)؛ فصلنامه علمي - ترويجي ميقات حج.]

[http://miqat.hajj.ir/article_39486.html محدوده حرم از نگاه فریقین (2)؛ فصلنامه علمي - ترويجي ميقات حج.]
==پانویس==
{{پانویس}}

==منابع==

{{منابع}}
{{دانشنامه

 | آدرس = http://hzrc.ac.ir/post/8144

 | عنوان = انصاب حرم

 | نویسنده = گروه جغرافیا

}}

* '''اتحاف الوری''': عمر بن محمد بن فهد (درگذشت 885ق.)، به کوشش شلتوت، جده، مکتبة المدنی، 1372ق.

* '''احسن التقاسیم''': المقدسی البشاری (درگذشت 380ق.)، قاهره، مکتبة مدبولی، 1411ق.

* '''الاحکام السلطانیه''': الماوردی (درگذشت 450ق.)، به کوشش احمد مبارک، کویت، دار ابن قتیبه، 1409ق.

* '''اخبار مکه''': الازرقی (درگذشت 248ق.)، به کوشش علی عمر، مکتبة الثقافة الدینیه.

* '''اخبار مکه''': الفاکهی (درگذشت 279ق.)، به کوشش ابن دهیش، بیروت، دار خضر، 1414ق.

* '''الارج المسکی فی تاریخ المکی''': علی عبدالقادر الطبری (درگذشت 1070ق.)، به کوشش الجمال، مکه، المکتبة التجاریه، 1416ق.

* '''الاستیعاب''': ابن عبدالبر (درگذشت 463ق.)، به کوشش البجاوی، بیروت، دار الجیل، 1412ق.

* '''الاصابه''': ابن حجر العسقلانی (درگذشت 852ق.)، به کوشش علی معوض و عادل عبدالموجود، بیروت، دار الکتب العلمیه، 1415ق.

* '''الاصنام (تنکیس الاصنام)''': هشام بن محمد کلبی (درگذشت 204ق.)، به کوشش احمد زکی، تهران، تابان، 1348ش.

* '''اعلام الساجد باحکام المساجد''': الزرکشی (درگذشت 749ق.)، به کوشش المراغی، قاهره، لجنة احیاء التراث الاسلامی، 1384ق.

* '''انساب الاشراف''': البلاذری (درگذشت 279ق.)، به کوشش زکار و زرکلی، بیروت، دار الفکر، 1417ق.

* '''تاج العروس''': الزبیدی (درگذشت 1205ق.)، به کوشش علی شیری، بیروت، دار الفکر، 1414ق.

* '''التاریخ القویم''': محمد طاهر الکردی، به کوشش ابن دهیش، بیروت، دار خضر، 1420ق.

* '''تاریخ طبری (تاریخ الامم و الملوک)''': الطبری (درگذشت 310ق.)، به کوشش محمد ابوالفضل، بیروت، دار احیاء التراث العربی.

* '''تهذیب الاحکام''': الطوسی (درگذشت 460ق.)، به کوشش موسوی و آخوندی، تهران، دار الکتب الاسلامیه، 1365ش.

* '''تهذیب الاسماء و اللغات''': النووی (درگذشت 676ق.)، بیروت، دار الکتب العلمیه.

* '''الحرم المکی الشریف و الاعلام المحیطة به''': ابن دهیش، مکة المکرمه، مکتبة النهضة الحدیثه، 1418ق.

* '''شفاء الغرام''': محمد الفاسی (درگذشت 832ق.)، به کوشش مصطفی محمد، مکه، النهضة الحدیثه، 1999م.

* '''الطبقات الکبری''': ابن‏ سعد (درگذشت 230ق.)، به کوشش محمد عبدالقادر، بیروت، دار الکتب العلمیه، 1418ق.

* '''العقد الثمین فی تاریخ البلد الامین''': محمد الفاسی (درگذشت 832ق.)، به کوشش فؤاد سیر، مصر، الرساله، 1406ق.

* '''الکامل فی التاریخ''': ابن اثیر (درگذشت 630ق.)، بیروت، دار صادر، 1385ق.

* '''لسان العرب''': ابن منظور (درگذشت 711ق.)، قم، ادب الحوزه، 1405ق.

* '''مرآة الحرمین''': ابراهیم رفعت پاشا (درگذشت 1353ق.)، قاهره، مکتبة الثقافة الدینیه.

* '''المسالک و الممالک''': عبیدالله بن خرداذبه (درگذشت 300ق.)، بیروت، دار صادر، 1988م.

* '''المصنّف''': عبدالرزاق الصنعانی (درگذشت 211ق.)، به کوشش حبیب الرحمن، المجلس العلمی.

* '''معالم مکة و المدینة بین الماضی و الحاضر''': یوسف رغد العاملی، بیروت، دار المرتضی، 1418ق.

* '''معجم البلدان''': یاقوت الحموی (درگذشت 626ق.)، بیروت، دار صادر، 1995م.

* '''المعجم الکبیر''': الطبرانی (درگذشت 360ق.)، به کوشش حمدی عبدالمجید، دار احیاء التراث العربی، 1405ق.

* '''المغازی''': الواقدی (درگذشت 207ق.)، به کوشش مارسدن جونس، بیروت، اعلمی، 1409ق.

* '''المناسک و اماکن طرق الحج''': ابواسحق الحربی (درگذشت 285ق.)، به کوشش حمد الجاسر، ریاض، دار الیمامه، 1401ق.

* '''مناقب آل‏ ابی طالب''': ابن شهرآشوب (درگذشت 588ق.)، به کوشش گروهی از اساتید، نجف، المکتبة الحیدریه، 1376ق.

* '''منائح الکرم''': علی بن تاج الدین السنجاری (درگذشت 1125ق.)، به کوشش المصری، مکه، جامعة‌ام القری، 1419ق.

* '''المنتظم''': ابن الجوزی (درگذشت 597ق.)، به کوشش محمد عبدالقادر و دیگران، بیروت، دار الکتب العلمیه، 1412ق.

* '''من لایحضره الفقیه''': الصدوق (درگذشت 381ق.)، به کوشش غفاری، قم، نشر اسلامی، 1404ق.

* '''موسوعة مرآة الحرمین الشریفین''': ایوب صبری پاشا (درگذشت 1290ق.)، قاهره، دار الآفاق العربیه، 1424ق.

* '''النهایه''': مبارک ابن اثیر (درگذشت 606ق.)، به کوشش الزاوی و الطناحی، قم، اسماعیلیان، 1367ش.

[[ar:انصاب الحرم]]

[[رده:اماکن مکه]]
[[رده:اصطلاحات فقهی]]