در حال ویرایش بازسازی کعبه (ابن زبیر)

بازسازی [[کعبه]] در زمان حکومت [[عبدالله بن زبیر]] از بازسازی‌های مهم کعبه است که تغییراتی در بنای آن را در پی داشت. در این زمان دیوارهای کعبه به دلیل آتش‌سوزی آسیب دیده بود. در این بازسازی، کعبه در تاریخ ۱۵ جمادی الثانی سال ۶۴ تخریب و ساخت دوباره آن در ۱۷ رجب سال ۶۵ به پایان رسید. تخریب کامل کعبه بین صحابه مخالفان و موافقانی داشت. 

ابن زبیر تغییراتی در اندازه‌های بنای کعبه ایجاد کرد که آن را به بنای [[حضرت ابراهیم(ع)]] نزدیک می‌کرد. او بر اساس روایتی از [[پیامبر(ص)]] بخشی از [[حجر اسماعیل]] را به بنای کعبه افزود و بدین ترتیب ده ذراع به مساحت کعبه افزوده شد. در این بازسازی دیوارهای کعبه را بلندتر ساختند و [[حجر الاسود|حجرالاسود]] را که تکه شده بود در قابی نقره‌ای قرار دادند. ابن زبیر تغییراتی در بنای [[مسجد الحرام|مسجدالحرام]] نیز ایجاد کرد. 

این بنای کعبه دیری نپایید و بعد از تخریب کعبه در حمله [[بنی‌امیه|امویان]] به مکه و پایان حکومت ابن زبیر، در سال ۷۳ به فرمان [[حجاج بن یوسف|حجاج بن یوسف ثقفی]] دوباره بازسازی شد و حجر اسماعیل دوباره بیرون از کعبه قرار گرفت. 

== ابن زبیر ==
{{اصلی|ابن زبیر}}
[[عبدالله بن زبیر]] فرزند [[زبیر بن عوام]]، یکی از صحابه پیامبر بود که بعد از وفات [[معاویه بن ابی سفیان|معاویه]] از بیعت با [[یزید بن ابی سفیان|یزید]] خودداری کرد، به [[مکه]] آمد و ادعای [[خلافت]] کرد و دولتی تشکیل داد که تا سال ۷۳ دوام آورد و در نهایت به دست سپاهیان [[عبدالملک بن مروان]] [[بنی‌امیه|اموی]] از میان رفت.

==انگیزه == 
گزارش شده که ابن‌ زبیر با برداشتن روپوش‌های کعبه و اطراف آن، با آسیب جدی بنای کعبه و سیاه و سه تکه شدن [[حجرالاسود]] بر اثر آتش سوزی روبه‌رو شد.<ref>انساب الاشراف، ج۵، ص۳۶۹.</ref> دستیابی به افتخار بازسازی کعبه<ref>سمط النجوم، ج۱، ص۲۱۱.</ref> و زدودن اتهام آتش زدن کعبه را نیز می‌توان در تصمیم او برای بازسازی کعبه دخیل دانست

=== تلاش برای بازسازی بنای ابراهیم ===
گویا ابن‌ زبیر پیشتر در اندیشه بازسازی کعبه بود؛ زیرا از [[عایشه]] شنیده بود که  [[پیامبر]] از شکل موجود [[کعبه]] ناخشنود بود.<ref>احسنالتقاسیم، ص۷۴؛ معجم البلدان، ج۴، ص۴۶۶.</ref> پیامبر تأکید داشت که اگر می‌توانست کعبه را خراب می‌کرد و آن را بر پایه طرح [[حضرت ابراهیم|ابراهیم(ع)]] می‌ساخت و دو دَرِ شرقی و غربی برای ورود و خروج آن قرار می‌داد. پیامبر بخش‌هایی از کعبه را که در حجر مانده بود، برای عایشه معین کرده<ref>اخبار مکه، ازرقی، ج۱، ص۲۰۶؛ السنن الصغری، ج۴، ص۱۷۲؛ البدایة و النهایه، ج۱، ص۱۶۶.</ref> و عایشه نیز آن را به ابن‌ زبیر نشان داده بود.<ref>الطبقات، خامسه۲، ص۷۳؛ البدایة و النهایه، ج۱، ص۱۶۶.</ref>

بر پایه این گزارش‌ها، [[قریش]] در هنگام بازسازی قبلی کعبه، بخشی از کعبه را در [[حجر اسماعیل]] وانهادند و برای آن که ورود و خروج را انحصاری کنند، درِِِ کعبه را بالاتر از سطح حرم قرار دادند.<ref>تاریخ الاسلام، ج۵، ص۳۹؛ البدایة و النهایه، ج۹، ص۲-۳.</ref> 
==مخالفان و موافقان==
ابن زبیر از افراد مختلف درباره بازسازی کامل کعبه نظرخواهی کرد. اما بیشتر مردم، به‌ ویژه ابن‌ عباس، بدان سبب که این کار حاکمان بعدی را در تخریب کعبه گستاخ می‌کند، با آن مخالفت ورزیدند. او پیشنهاد کرد که به تعمیر و ترمیم کعبه بسنده شود<ref>اخبار مکه، ازرقی، ج۱، ص۲۰۴؛ انساب الاشراف، ج۵، ص۳۴۹.</ref>

جابر بن عبدالله انصاری و جمعی از سرشناسان نیز با بازسازی کامل کعبه موافق بودند.<ref>اخبار مکه، ازرقی، ج۱، ص۲۰۵؛ الطبقات، خامسه۲، ص۷۲.</ref>  
==تخریب کعبه==
عبدالله بن زبیر در روز شنبه ۱۵ [[جمادی الثانی]] سال ۶۴ق. تخریب کعبه را به‌ دست خود آغاز کرد.<ref>اخبار مکه، ازرقی، ج۱، ص۲۰۶؛ الطبقات، خامسه۲، ص۷۲؛ محاضرة الابرار، ج۱، ص۱۸۹.</ref>

==== غلامان حبشی ====
بر پایه روایتی از پیامبر، مردانی حبشی با ساق‌های باریک و نحیف تخریب‌گر کعبه قلمداد شده بودند. ابن‌ زبیر برای آن که کارش مصداق این حدیث شناخته شود، چند غلام حبشی را برای این کار به خدمت گرفت<ref>اخبار مکه، ازرقی، ج۱، ص۲۰۵؛ الروض المعطار، ص۹۴؛ سمط النجوم، ج۱، ص۲۱۱.</ref> 

==== ترس مردم از عذاب الهی ====
مردم مکه از ترس نازل شدن عذاب به سمت [[منا]] گریختند.<ref>اخبار مکه، ازرقی، ج۱، ص۱۶۲؛ تاریخ مکه، ابن ضیاء، ج۱، ص۴۷.</ref> او محل کعبه و [[حجر اسماعیل]] و پایه‌های آن را تا رسیدن به سنگ‌های عظیمی که مانند انگشتان دو دست یا گردن‌های شتر در هم تنیده شده بودند، حفر کرد.<ref>الطبقات، خامسه۲، ص۷۲؛ تاریخ طبری، ج۲، ص۶۲۳؛ محاضرة الابرار، ج۱، ص۱۹۰.</ref> گفته شده که با ضربه زدن به این پایه‌ها که تا حجر اسماعیل ادامه داشت، تمام مکه به شدت به حرکت درآمد و مردم به وحشت افتادند.<ref>اخبار مکه، ازرقی، ج۱، ص۲۱۴؛ سبل الهدی، ج۱، ص۱۶۷؛ البدایة و النهایه، ج۸، ص۲۵۱.</ref> 

این حفاری و پایه‌گذاری خانه بر پایه‌های ابراهیمی تحت نظارت شماری از [[بزرگان مکه]] انجام شد.<ref>اخبار مکه، ازرقی، ج۱، ص۲۰۷؛ البدایة و النهایه، ج۸، ص۲۵۱.</ref> بر پایه گزارشی، او در حفاری [[حجر اسماعیل]] به سنگی سبز برخورد که [[عبدالله بن صفوان]] آن را قبر اسماعیل دانست و به حال خود رها کرد.<ref>تاریخ و آثار اسلامی، ص۷۵؛ فرهنگ اعلام جغرافیایی، ص۱۲۶.</ref>
==مصالح بازسازی==
ابن‌ زبیر در این بازسازی با افراد سالخورده و آگاه درباره کعبه مشورت نمود و سنگ‌های مورد نیاز خود را از همان هفت کوه ([[کوه حراء|حَراء]]، [[کوه ثبِیر|ثَبِیر]]، [[کوه مقطع|مَقطع]]، [[کوه خندمه|خَنْدَمه]]، [[کوه حلحله|حلحله]]، [[کوه مفجر مزدلفه|مِفجَر مزدلفه]]، [[مقلع الکعبه|مِقلَع الکعبه]]) استخراج کرد که قریش برای بازسازی پیشین کعبه از آن استفاده کرده بود.<ref>اخبار مکه، ازرقی، ج۱، ص۲۲۲؛ اخبار مکه، فاکهی، ج۲، ص۱۸۰.</ref> نیز ملات کعبه را از گچ با دوام [[یمن|یمنی]] برگزید که به سفارش او از [[صنعا]] وارد می‌شد.<ref>اخبار مکه، ازرقی، ج۱، ص۲۰۵؛ تاریخ ابن خلدون، ج۱، ص۴۳۸.</ref> 

در مدت بازسازی کعبه، حجرالاسود در پارچه‌ای از حریر گرانبهای سفید درون جعبه‌ای همراه دیگر اشیای کعبه، در [[دارالندوه]] نگهداری می‌شد.<ref>انساب الاشراف، ج۵، ص۳۷۰؛ البدایة و النهایه، ج۸، ص۲۵۰.</ref> در مدت تخریب کعبه، ابن زبیر به توصیه ابن‌ عباس حصاری چوبی گرداگرد پایه‌های کعبه قرارداد تا مردم پیرامون آن طواف کنند و به سوی آن [[نماز]] بخوانند.<ref>تاریخ یعقوبی، ج۲، ص۲۶۰؛ محاضرة الابرار، ج۱، ص۱۸۹؛ تاریخ ابن خلدون، ج۱، ص۴۳۸.</ref> 
==ویژگی‌های بنای جدید==
[[پرونده:نقشه تقریبی بنای کعبه در زمان عبدالله بن زبیر.png|بندانگشتی|نقشه تقریبی بنای کعبه در زمان عبدالله بن زبیر]]

* داخل‌کردن بخشی از حجر اسماعیل در کعبه، به استناد حدیث عایشه که باعث شد تا با افزوده شدن ۱۰ ذراع<ref>البدایة و النهایه، ج۸، ص۲۵۱.</ref> به مساحت کعبه، دیوار‌های ۱۸ ذراعی آن کوتاه به نظر آید<ref>محاضرة الابرار، ج۱، ص۱۹۱.</ref> و همین سبب شد تا ابن‌ زبیر دیوارهای کعبه را نیز به ارتفاع ۲۷ ذراع برساند.<ref>اخبار مکه، ازرقی، ج۱، ص۲۰۹؛ کعبه و مسجدالحرام، ص۳۶.</ref>
* جاسازی حجرالاسود که بر اثر آتش سوزی سه تکه شده بود، درون قابی نقره‌ای.<ref>اخبار مکه، فاکهی، ج۱، ص۱۳۴؛ تاریخ یعقوبی، ج۲، ص۲۶۰.</ref>
* نصب دو در دو لنگه‌ای روبه‌روی هم برای کعبه، روی زمین و بدون فاصله با سطح حرم که هریک ۱۱ ذراع ارتفاع داشت. درِ شرقی برای ورود و در غربی برای خروج مشخص شد. پیش از این، در کعبه یک لنگه بود و با سطح زمین حدود دو متر فاصله داشت.<ref>اخبار مکه، ازرقی، ج۱، ص۲۰۹؛ تاریخ یعقوبی، ج۲، ص۲۶۰؛ کعبه و جامه آن، ص۵۸.</ref>
* ساختن راه پله‌ای چوبی، و مزین به طلا در [[رکن شامی]]، برای رفتن بر [[بام کعبه]].<ref>اخبار مکه، ازرقی، ج۱، ص۲۰۹؛ کعبه و مسجدالحرام، ص۳۷.</ref>
* افزایش قطر دیوارهای کعبه به دو ذراع و جاسازی حجرالاسود در آن.<ref>اخبار مکه، ازرقی، ج۱، ص۲۰۹.</ref>
* کاستن ستون‌های درون کعبه از شش به سه ستون.<ref>اخبار مکه، ازرقی، ج۱، ص۲۰۹؛ محاضرة الابرار، ج۱، ص۱۹۱.</ref>
* پرکردن روزنه‌های سقف کعبه با ماده‌ای به نام بَلْق برای تأمین نور داخل کعبه که به سفارش او از صنعا آورده بودند.<ref>اخبار مکه، ازرقی، ج۱، ص۲۰۸؛ محاضرة الابرار، ج۱، ص۱۹۱.</ref> تعداد این روزنه‌ها را چهار عدد گزارش کرده‌اند.<ref>تاریخ و آثار اسلامی، ص۶۷.</ref>
* تزیین کعبه و طلاکاری آن و ستون‌هایش و ساختن کلید طلایی برای آن.<ref>شفاء الغرام، ج۱، ص۲۱۸؛ اعلام العلماء، ص۵۳.</ref>
* مشک اندود‌کردن درون و بیرون دیوارهای کعبه.<ref>تاریخ الکعبه، ص۸۳؛ البدایة و النهایه، ج۸، ص۲۵۱.</ref>
* پوشاندن کعبه با پارچه‌های دیبا.<ref>انساب الاشراف، ج۵، ص۳۷۰؛ معجم البلدان، ج۴، ص۴۶۷؛ البدایة و النهایه، ج۸، ص۲۵۱.</ref>
* نصب ناودانی که آب آن در حجر اسماعیل می‌ریخت.<ref>تاریخ الکعبه، ص۸۳؛ مرآة الحرمین، ص۲۸۰؛ کعبه و جامه آن، ص۵۸.</ref>
* ساختن شاذروان کعبه برای استحکام بیشتر دیوار‌های آن.<ref>اخبار مکه، ازرقی، ج۱، ص۲۰۷؛ تاریخ و آثار اسلامی، ص۶۳.</ref>
==جای‌گزاری حجرالاسود==
پس از بالارفتن دیوارها تا مکان سابق حجرالاسود، در هنگام [[نماز جماعت]]، خود ابن‌ زبیر یا پسرش حمزه یا عباد همراه جبیر بن شیبة بن عثمان<ref>محاضرة الابرار، ج۱، ص۱۹۱؛ تاریخ الکعبه، ص۸۳.</ref> از خاندان [[پرده‌داری کعبه|پرده‌داران کعبه]]، حجرالاسود را در جای خود نصب کردند و این کار اعتراض بسیاری را برانگیخت.<ref>اخبار مکه، ازرقی، ج۱، ص۲۰۸؛ تاریخ یعقوبی، ج۲، ص۲۶۰.</ref> 
==اتمام بازسازی==
این بازسازی در ۱۷ رجب سال ۶۵ق. پایان یافت<ref>تاریخ الکعبه، ص۸۵.</ref> و کعبه با پارچه سفید [[مصر|مصری]] پوشانده شد. ابن‌ زبیر به شکرانه پایان کار، همراه هوادارانش از تنعیم، [[محرم|مُحرم]] شد و از همه خواست به مقدار توانشان [[قربانی]] کنند و خود ۱۰۰ شتر قربانی کرد. ازرقی شمار قربانی‌های این روز را بی‌سابقه دانسته است.<ref>اخبار مکه، ازرقی، ج۱، ص۲۱۰؛ شرف النبی، ص۳۸۸.</ref> بر پایه گزارشی، از آن پس [[عمره]] این روز نزد مکیان [[سنت]] شد.<ref>شفاء الغرام، ج۱، ص۱۹۲؛ تاریخ الکعبه، ص۸۵.</ref> ابن‌ زبیر هر سال در [[روز عاشورا]] جامه‌ای نو بر کعبه می‌پوشاند<ref>اخبار مکه، ازرقی، ج۱، ص۲۵۴؛ مرآة الحرمین، ص۲۸۲.</ref> و هر روز با قرار دادن یک رطل ماده خوشبو‌ کننده و در روز‌های جمعه دو رطل در آتشدان، آن را خوشبو می‌کرد.<ref>اخبار مکه، ازرقی، ج۱، ص۲۵۷؛ شفاء الغرام، ج۱، ص۲۳۸.</ref> 
==سرنوشت بنای کعبه==
بنای جدید کعبه چندان نپایید و پس از مرگ ابن‌ زبیر و سلطه [[حجاج بن یوسف]] بر مکه به سال ۷۳ ق. وی به فرمان [[عبدالملک بن مروان]]، درِ غربی کعبه را بست و حجر اسماعیل را به حالت سابق بیرون از کعبه قرار داد و در کعبه را به ارتفاع پیشین بازگرداند.<ref>اخبار مکه، ازرقی، ج۱، ص۲۱۱؛ البدء و التاریخ، ج۴، ص۸۴.</ref>

== تغییراتی در مسجدالحرام ==
ابن زبیر تغییراتی در مسجد الحرام هم داد که به شرح زیر در منابع گزارش شده است: 
* گسترش [[مسجدالحرام]]. بر پایه روایت ازرقی، ابن‌ زبیر با خریدن خانه‌های پیرامون مسجدالحرام، آن را از سمت شرق و از سوی رکن شامی و نیز از طرف [[رکن یمانی]] گسترش داد. این اقدام، مسجد را تا دره پس از [[صفا]] و [[دارالندوه]] گسترد<ref>اخبار مکه، ازرقی، ج۱، ص۲۱۰-۲۱۱.</ref> و به این ترتیب [[مسعی‌|مسعی‌ٰ]] نیز وسعت یافت<ref>حجاز در صدر اسلام، ص۴۸۳.</ref> و مساحت مسجد به بیش از هفت جریب (تقریبا ۸۴۰۰ متر مربع) رسید.<ref>شفاء الغرام، ج۱، ص۴۲۲؛ تاریخ و آثار اسلامی، ص۸۴.</ref> بنا بر گزارشی، او خانه‌های پیرامون کعبه را ویران کرد؛ زیرا صاحبان آن را متجاوز به حریم کعبه می‌دانست.<ref>انساب الاشراف، ج۷، ص۲۱۳.</ref> بدین ترتیب، بیشتر خانه‌های پیرامون مسجد به آن پیوست.<ref>اعلام العلماء، ص۷۷.</ref>
* مسقف‌کردن مسجدالحرام و افزودن هفت ذراع به دیوارهای آن که از عهد عثمان کوتاه بود.<ref>اخبار مکه، ازرقی، ج۲، ص۷۱؛ اخبار مکه، فاکهی، ج۲، ص۱۵۹.</ref>
* انتقال محل [[سقایت]] از میان رکن و [[زمزم]] به گوشه مسجد نزدیک صفا.<ref>اخبار مکه، ازرقی، ج۲، ص۶۰.</ref>
* سنگ‌فرش‌کردن زمین مسجدالحرام به شعاع ۱۰ ذراع پیرامون کعبه.<ref>اخبار مکه، فاکهی، ج۲، ص۲۲۱؛ مکه و مدینه، ص۸۱.</ref>

== جستارهای وابسته ==
* [[ابن زبیر]]
* [[کعبه]]
* [[بازسازی کعبه]]
* [[حجر الاسود]]
==پانویس==
{{پانویس}}

==منابع==
{{منابع}}
{{دانشنامه
 | آدرس = https://www.noormags.ir/view/fa/articlepage/1716082/%D8%A7%D8%A8%D9%86-%D8%B2%D8%A8%DB%8C%D8%B1?q=%D8%A7%D8%A8%D9%86%20%D8%B2%D8%A8%DB%8C%D8%B1&score=25.0&rownumber=1
 | عنوان = ابن زبیر
 | نویسنده = محمد سعيد نجاتي
}}
* '''احسن التقاسیم''': محمد بن احمد المقدسی (م.۳۸۰ق.)، قاهره، مکتبة مدبولی، ۱۴۱۱ق
* '''اخبار مکه''': الازرقی (م.۲۴۸ق.)، بیروت، دار الاندلس، ۱۴۱۶ق
* '''اخبار مکه''': فاکهی (م.۲۷۵ق.)، به کوشش عبدالملک دهیش، بیروت، دار خضر، ۱۴۱۴ق
* '''انساب الاشراف''': البلاذری (م.۲۷۹ق.)، به کوشش زکار، بیروت، دار الفکر، ۱۴۱۷ق
* '''البدایة و النهایه''': ابن کثیر (م.۷۷۴ق.)، بیروت، مکتبة المعارف
* '''تاریخ ابن خلدون''': ابن خلدون (م.۸۰۸ق.)، به کوشش خلیل شحاده، بیروت، دار الفکر، ۱۴۰۸ق
* '''تاریخ الاسلام و وفیات المشاهیر''': الذهبی (م.۷۴۸ق.)، به کوشش عمر عبدالسلام، بیروت، دار الکتاب العربی، ۱۴۱۰ق
* '''تاریخ الکعبة المعظمه''': حسین عبدالله باسلامه، ۱۳۵۴ق
* '''تاریخ الیعقوبی''': احمد بن یعقوب (م.۲۹۲ق.)، بیروت، دار صادر، ۱۴۱۵ق
* '''تاریخ طبری (تاریخ الامم و الملوک)''': الطبری (م.۳۱۰ق.)، به کوشش محمد ابوالفضل، بیروت، دار احیاء التراث العربی
* '''تاریخ مکة المشرفة و المسجدالحرام''': محمد بن احمد ابن الضیاء (م.۸۵۴ق.)، بیروت، دار الکتب العلمیه، ۱۴۲۴ق
* '''تاریخ مکه (از آغاز تا پایان دولت شرفای مکه)''': احمد السباعی (م.۱۴۰۴ق.)، تهران، مشعر، ۱۳۸۵ش
* '''تاریخ و آثار اسلامی''': اصغر قائدان، مشعر، ۱۳۸۶ش
* '''حجاز در صدر اسلام''': احمد العلی، ترجمه: عبدالمحمد آیتی، مشعر، ۱۳۷۵ش
* '''الروض المعطار''': محمد بن عبدالله المنعم الحمیری (م.۹۰۰ق.)، بیروت، مکتبة لبنان، ۱۹۸۴م
* '''سبل الهدی و الرشاد''': محمد بن یوسف الصالحی (م.۹۴۲ق.)، بیروت، دار الکتب العلمیه، ۱۴۱۴ق
* '''سمط النجوم العوالی''': عبدالملک بن حسین العصامی (م.۱۱۱۱ق.)، بیروت، دار الکتب العلمیه، ۱۴۱۹ق
* '''السنن الصغری''': البیهقی (م.۴۵۱ق.)، ریاض، مکتبة الرشد، ۱۴۲۲ق
* '''السنن الکبری''': البیهقی (م.۴۵۸ق.)، بیروت، دار الفکر
* '''شرف النبی۹''': ابوسعید خرگوشی (م.۴۰۶ق.)، به کوشش روشن، تهران، بابک، ۱۳۶۱ش
* '''شفاء الغرام''': محمد الفأسی (م.۸۳۲ق.)، به کوشش گروهی از علما، بیروت، دار الکتب العلمیه، ۱۴۲۱ق
* '''الطبقات الکبری''': ابن سعد (م.۲۳۰ق.)، به کوشش محمد عبدالقادر، بیروت، دار الکتب العلمیه، ۱۴۱۸ق
* '''عبدالله بن الزبیر العائذ ببیت ‌الله الحرام''': ماجد لحام، دمشق، دار القلم، ۱۴۱۵ق
* '''فرهنگ اعلام جغرافیایی''': محمد محمد حسن شراب، ترجمه: رسول جعفریان، تهران، مشعر، ۱۳۸۶ق
* '''قاموس الحرمین الشریفین''': محمد رضا نعمتی، مشعر، ۱۳۷۷ش
* '''کعبه و مسجدالحرام در گذر تاریخ''': ترجمه: انصاری، قم، مشعر، ۱۳۸۷ش
* '''کعبه و جامه آن از آغاز تا کنون''': محمد الدقن، ترجمه: انصاری، تهران، مشعر، ۱۳۸۳ش
* '''الکامل فی التاریخ''': ابن اثیر علی بن محمد الجزری (م.۶۳۰ق.)، بیروت، دار صادر، ۱۳۸۵ق
* '''محاضرة الابرار و مسامرة الاخیار''': ابن عربی (م.۶۳۸ق.)، بیروت، دار الکتب العلمیه، ۱۴۲۲ق
* '''مرآة الحرمین''': ابراهیم رفعت پاشا، بیروت، دار المعرفه
* '''المسالک و الممال'''ک: ابوعبید البکری (م.۴۸۷ق.)، به کوشش ادریان فان لیوفن و اندری فیری، دار الغرب الاسلامی، ۱۹۹۲م
* '''المعارف''': ابن قتیبه (م.۲۷۶ق.)، به کوشش ثروت عکاشه، قم، رضی، ۱۳۷۳ش
* '''معجم البلدان''': یاقوت الحموی (م.۶۲۶ق.)، بیروت، دار صادر، ۱۹۹۵م
* '''المعرفة و التاریخ''': الفسوی (م.۲۷۷ق.)، به کوشش اکرم الامری، بیروت، الرساله، ۱۴۰۱ق
* '''مکه و مدینه تصویری از توسعه و نوسازی''': عبیدالله محمد امین کردی، ترجمه: صابری، تهران، مشعر، ۱۳۸۰ش
* '''النهایه''': ابن اثیر مبارک بن محمد الجزری (م.۶۰۶ق.)، به کوشش محمود محمد و طاهر احمد، قم، اسماعیلیان، ۱۳۶۷ش
{{پایان}}

[[رده:بازسازی‌های کعبه]]