در حال ویرایش بلد الامین

{{در دست ویرایش|ماه=[[مرداد]]|روز=[[۱]]|سال=[[۱۳۹۷]]|کاربر=Sajjadd  }}

[[رده:مقاله‌های در دست ویرایش]]
[[پرونده:15821415621793133257910311161961917818995.jpg |بندانگشتی|شهر مکه]]

'''بلد الامین''' از نام‌های قرآنی [[مکه]]، که بیانگر احترام فوق‌العاده و قداست و امنیت این سرزمین مقدس می‌باشد. بلد الامین در [[قرآن کریم]] به همین صورت آمده و خداوند در [[سوره تین]] به آن قسم یاد کرده است. بعضی از مفسرین قسم یادکردن [[قرآن]] به بلد الامین را اشاره به شرافت ویژه مکه و ظهور اسلام در آن دانسته‌اند.

برخی از روایات [[امنیت مکه]] را نتیجه دعای [[حضرت ابراهیم(ع)]] می‌دانند که در دو جای قرآن این دعا بیان شده است، و مقصود دعای ابراهیم(ع) را ایمنی از حوادث طبیعی، یا احیای امنیت مکه که مدتی مهجور مانده بود و یا تأکیدی بر امنیت تکوینی حرم می‌دانند. و برخی از روایات نیز امنیت مکه را از ابتدای آفرینش و خلقت آسمان و زمین تعبیر کرده‌اند.

مفسران در بیان ماهیت امنیت حرم اختلاف‌نظر دارند، عده‌ای امنیت را تکوینی به معنای دور ماندن از بلایای طبیعی و در امان ماندن از قتل و دشمنی، و دلیل آن را بزرگداشت [[مکه]] و اهل آن از طرف دیگران می‌دانند. و بلایا و اتفاقاتی که در طول تاریخ اتفاق افتاده را به سبب گناهان مردم می‌دانند.

عده‌ای دیگر نیز [[امنیت حرم]] را تشریعی، به معنای قداست و [[حرمت مکه]] با وضع بعضی از احکام مخصوص [[حرم]] مثل ممنوعیت آزار حاجیان و حیوانات و بریدن درختان و ... که در نتیجه آن منجر به امنیت گیاهان و حیوانات و انسان‌ها می‌شود می‌دانند.

روایات [[شیعه]] نیز تعبیر بلد الامین را به [[پیامبر(ص)]] و [[اهل‌بیت(ع)]] تأویل کرده‌اند که [[ایمان]] به آنها موجب ایمنی از گمراهی می‌شود.

==واژه‌شناسی==

بلد الامین ترکیبی وصفی و مرکب از دو واژه «بلد» و «امین» است. «بلد» که جمع آن «بُلدان» است،<ref>المصباح، ج2، ص60؛ مجمع البحرین، ج1، ص112، «بلد. </ref> بر شهر و سرزمین به اعتبار محدود بودنش از چند طرف و نیز آباد و مسکونی بودنش اطلاق می‌شود.<ref>التحقیق، ج1، ص328، «بلد». </ref>

«امین» از ریشه «امن» ضد «خوف» و به معنای آرامش<ref>العین، ج8، ص388؛ مفردات، ج1، ص90؛ التحقیق، ج1، ص150، «امن. </ref> و یا آمِن<ref>التبیان، ج10، ص376.</ref> یعنی دارای امنیت<ref>تحصیل المرام، ص562؛ التحریر و التنویر، ج1، ص695.</ref> و «بلد الامین» به معنای شهر دارای امنیت و آرامش و فاقد ترس و وحشت است.<ref>التحقیق، ج1، ص150-151.</ref>

نیز می‌تواند به معنای مفعولی یعنی مامون<ref>تفسیر بیضاوی، ج5، ص323؛ التحریر و التنویر، ج30، ص372.</ref> باشد. در این حال، «بلد الامین» تعبیری مجازی و مقصود از آن، ساکنان دارای امنیت است.<ref>التفسیر الکبیر، ج4، ص49؛ المصباح، ج2، ص24؛ روح البیان، ج4، ص424.</ref>

==نام شهر مکه==

تعبیر یاد شده از نام‌ها و ویژگی‌های شهر مکه است.<ref>اخبار مکه، فاکهی، ج2، ص281؛ مجمع البیان، ج1، ص387؛ العقد الثمین، ج1، ص35.</ref> برخی «البلد» را به سبب «ال» عهد، به تنهایی نام شهر مکه دانسته‌اند.<ref>شفاء الغرام، ج1، ص68؛ العقد الثمین، ج1، ص35.</ref>

==کاربرد بلد الامین==

از کاربرد ترکیب «بلد الامین» پیش از [[اسلام]] آگاهی چندان در دست نیست. تنها از برخی اشعار منسوب به سال‌های آغازین [[بعثت]] [[پیامبر(ص)]]: «اخرَجتَنی مِن بَطنِ مَکَّةَ آمِناً»<ref>السیرة النبویه، ج1، ص221.</ref> می‌توان فهمید دست‌کم در دوره‌ای نزدیک به ظهور اسلام، مردم مکه آن را شهری امن می‌دانستند.

نخستین آگاهی ما از کاربرد تعبیر «بلد الامین» به آیه 3 [[سوره تین]] برمی‌گردد که در سال‌های آغازین بعثت نازل شده<ref>نک: مجمع البیان، ج10، ص612-613؛ درآمدی بر تاریخ‌گذاری قرآن، ص303-307.</ref> و خداوند به آن قسم خورده است: {{قلم رنگ|سبز|وَهذَا البَلَدِ الامینِ}}.

در آیاتی دیگر که پس از این نازل شده‌اند،<ref>نک: مجمع البیان، ج10، ص612-613؛ درآمدی بر تاریخ‌گذاری قرآن، ص303-307.</ref> عباراتی به همین مفاد اشاره دارند: {{قلم رنگ|سبز|وَاِذْ قالَ اِبْراهِیمُ رَبِّ اجْعَلْ هذا بَلَداً آمِناً وَارْزُقْ اَهْلَهُ مِنَ الثَّمَراتِ مَنْ آمَنَ مِنْهُمْ بِاللَّهِ وَالْیَوْمِ الْآخِر}} ([[سوره بقره]]، آیه126)؛ {{قلم رنگ|سبز|وَاِذْ قالَ اِبْراهِیمُ رَبِّ اجْعَلْ هَذَا الْبَلَدَ آمِناً}} ([[سوره ابراهیم]]، آیه35)؛ {{قلم رنگ|سبز|اَوَلَمْ نُمَکِّنْ لَهُمْ حَرَماً آمِناً یُجْبی اِلَیْهِ ثَمَراتُ کُلِّ شَیْ‏ءٍ رِزْقاً مِنْ لَدُنَّا}} ([[سوره قصص]]، آیه 57)؛ {{قلم رنگ|سبز|اَوَلَمْ یَرَوْا اَنَّا جَعَلْنا حَرَماً آمِناً وَ یُتَخَطَّفُ النَّاسُ مِنْ حَوْلِهِم‏}} ([[سوره عنکبوت]]، آیه67).

مکی بودن بیشتر آیات یاد شده، جز آیه 126 سوره بقره که در سال‌های آغازین [[هجرت]] نازل شد،<ref>مجمع البیان، ج10، ص612-613.</ref> گویای آن است که در دوره پیش از هجرت، بلد الامین تعبیری رایج درباره مکه بوده است.

==شرافت ویژه مکه==

برخی قسم یادکردن [[قرآن]] به بلد الامین در آیه 3 سوره تین {{قلم رنگ|سبز|وَهذَا الْبَلَدِ الْاَمِین}} را اشاره به شرافت ویژه مکه و ظهور اسلام در آن دانسته‌اند.<ref>البحر المحیط، ج10، ص503؛ التحریر و التنویر، ج30، ص373.</ref>

==امنیت مکه در دعای ابراهیم==

به گزارش قرآن، [[ابراهیم(ع)]] در زمره دعاهای خویش، از خداوند خواست مکه را شهری امن قرار دهد که در دو آیه با‌اندکی تفاوت در تعبیر به آن اشاره شده است. در یک مورد، «بلد» به صورت نکره {{قلم رنگ|سبز|... اجْعَلْ هذا بَلَداً آمِناً}} (سوره بقره، آیه126) و در جای دیگر، به شکل معرفه {{قلم رنگ|سبز|... اجْعَلْ هَذَا الْبَلَدَ آمِناً}} (سوره ابراهیم، آیه35) به کار رفته است.

بسیاری از مفسران در تبیین اختلاف یاد شده، دعای نخست ابراهیم(ع) را دعا برای شهر شدن آن سرزمین و دومی را دعا برای برقراری [[امنیت]] در آن دانسته‌اند.<ref>التفسیر الکبیر، ج4، ص49؛ التحریر و التنویر، ج1، ص696؛ تسنیم، ج6، ص584-585.</ref>

برخی روایت‌ها هماهنگ با آیات قرآن، [[امنیت مکه]] را نتیجه دعای ابراهیم(ع) دانسته‌اند<ref>تفسیر ابن ابی حاتم، ج1، ص229؛ تفسیر ابن کثیر، ج1، ص297-299؛ الدر المنثور، ج1، ص121.</ref> و برخی دیگر، امنیت آن را از آغاز آفرینش آسمان‌ها و زمین شمرده‌اند.<ref>صحیح البخاری، ج5، ص98؛ الکافی، ج4، ص225-226؛ التفسیر الکبیر، ج4، ص49.</ref>

===دیدگاه‌ها درباره دعای ابراهیم===
در جمع‌بندی این دو دسته روایت‌، دیدگاه‌های گوناگون بیان شده است:

ا. امنیت مکه پیش از دعای ابراهیم(ع) تکوینی و به معنای ایمنی از بلایای طبیعی بود و امنیت حاصل از دعای وی تشریعی است که از طریق [[پیامبران]] اعلام شده است.<ref>مجمع البیان، ج1، ص387؛ التفسیر الکبیر، ج4، ص49.</ref>

ب. مقصود از دعای ابراهیم(ع) در امان بودن مکه از حوادثی مانند خشکسالی، قحطی و زلزله بود و پیش از آن، تنها مقدس و محترم شمرده می‌شد.<ref>جامع البیان، ج1، ص542؛ التبیان، ج1، ص456؛ مجمع البیان، ج1، ص387.</ref>

ج. با دعای ابراهیم(ع) امنیت مکه پس از مدتی مهجور بودن، احیا شد.<ref>جامع البیان، ج1، ص542؛ شفاء الغرام، ج1، ص139.</ref>

د. دعای ابراهیم(ع) تنها تاکیدی بر امنیت پیشین مکه بود.<ref>مجمع البیان، ج1، ص387؛ التفسیر الکبیر، ج4، ص49.</ref>

===تأثیر دعای ابراهیم در جذب نعمات===

در دعای ابراهیم(ع)، درخواست امنیت با طلب روزی و جلب انواع محصولات به سوی مکه همراه شده است. (سوره بقره، آیه126؛ سوره قصص، آیه 57) این می‌تواند به سبب تاثیر امنیت در جذب مردم مناطق گوناگون و انواع نعمت‌های دنیوی به سوی مکه باشد؛ گرچه این سرزمین غیر قابل کشت بوده است.<ref>التفسیر الکبیر، ج4، ص48؛ پرتوی از قرآن، ج1، ص302؛ التفسیر الکاشف، ج1، ص201-202.</ref>

هماهنگ با عبارت {{قلم رنگ|سبز|قریةً آمِنَةً مُطمَئِنَّةً یَاتیهَا رِزقُهَا رَغَداً}} ([[سوره نحل]]، آیه 112) [[ابن عاشور]] در تحلیلی از دعای ابراهیم(ع) برای امنیت ساکنان مکه، آن را سخنی جامع شمرده و گفته است: امنیت شهرها از یک سو در گرو همه ویژگی‌های زندگی سعادتمند و همراه با عدالت، عزت و رفاه است و از سوی دیگر، به آبادانی و روی آوردن به امور سودبخش و ثروت می‌انجامد.<ref>التحریر و التنویر، ج1، ص696.</ref>

===پاسخ به یک شبهه===

در پاسخ به کسانی که درخواست امنیت و رفاه مادی را با مقام معنوی ابراهیم(ع) ناسازگار می‌دانند، گاه بر این نکته تاکید شده است که هدف خداوند برای قرار دادن مکه به‌عنوان محل اجتماع مردم (سوره بقره، آیه125) جز با امنیت و فراوانی نعمت تامین نمی‌شود. برخی نیز برآنند که وجود امنیت، زمینه‌ساز [[عبادت]] مردم است و در نتیجه، درخواست آن امری ستوده شمرده شده است.<ref>التفسیر الکبیر، ج4، ص48.</ref>

===زمان درخواست امنیت ابراهیم===

[[قرآن کریم]] درباره زمان این درخواست سخنی نمی‌گوید. احتمال دارد که این دعا پیش از ساختن [[کعبه]] یا پس از آن انجام شده باشد.<ref>التحریر و التنویر، ج1، ص695.</ref> خداوند خواسته ابراهیم(ع) را اجابت کرد<ref>التفسیر الکاشف، ج1، ص201؛ تسنیم، ج6، ص544.</ref> و از این‌رو، خطاب به مشرکان زمان پیامبر(ص) یادآور می‌شود: ما مکه را حرمی امن قرار دادیم؛ولی دیگر شهرها در معرض ناآرامی قرار دارند. (سوره عنکبوت، آیه67)

==ماهیت امنیت حرم==

مفسران در بیان ماهیت این امنیت اختلاف‌نظر دارند. دسته‌ای آن را تکوینی و گروهی تشریعی می‌دانند:

===امنیت تکوینی===

درباره معنای امنیت تکوینی سه‌ وجه بیان شده است: دور ماندن از زمین‌لرزه و ویرانی؛ دوری از قحطی؛ و در امان بودن از قتل و دشمنی<ref>مجمع البیان، ج1، ص388؛ زاد المسیر، ج1، ص111؛ التفسیر الکبیر، ج4، ص49.</ref> همچون در امان ماندن از حمله [[اصحاب فیل]].<ref>التفسیر الکبیر، ج32، ص212.</ref>

قرآن کریم امنیت [[قریش]] از هر‌گونه ترس به‌ویژه در سفرهای تابستانی و زمستانی را موهبتی خدادادی برای آن‌ها برشمرده است: {{قلم رنگ|سبز|... وَءامَنَهُم مِن خَوفٍ}}. ([[سوره قریش]]، آیه 4) شمار‌ اندک ساکنان مکه، شهرنشین بودن و جنگجو نبودن آنان می‌توانست سبب گردد تا قریش در معرض یورش قبیله‌های پیرامون قرار گیرد؛ ولی خداوند امنیت را برای آن‌ها برقرار ساخت.<ref>التحریر و التنویر، ج30، ص492-493.</ref>

====دلیل و باور مردم مکه====

از نگاه تاریخی، بزرگداشت مکه و ساکنانش از سوی قبیله‌های عرب، دلیل این امنیت دانسته شده است.<ref>مجمع البیان، ج10، ص830-831.</ref>

افزون بر این، نقش ساکنان مناطق مرتفع در پاسداری از مردم مکه و نیز راهبرد [[قصی بن کلاب]] درباره رفتار [[مکیان]] با بیگانگان و مهمانان، دوری از نبرد و حل مشکلات به بهترین شکل را از عوامل ایجاد امنیت در مکه از زمان وی و در نتیجه فراوانی انواع روزی‌ها و نیاز نداشتنش به دیوار و دژ شمرده‌اند.<ref>المفصل، ج7، ص7، 19؛ نک: مجمع البحرین، ج1، ص112، «بلد». </ref>

نامیده شدن مکه به «صِلاح» (محل امن)،<ref>المفصل، ج7، ص11؛ نک: لسان العرب، ج2، ص517، «صلح. </ref> «بکّه» (جایی که گردن ستمگران را می‌شکند) و «بسّاسه» (جایی که فاسقان و کافران را از خود می‌راند و نابود می‌کند)<ref>من لا یحضره الفقیه، ج2، ص257؛ الکافی، ج4، ص211؛ وسائل الشیعه، ج13، ص244.</ref> را نیز می‌توان در مسیر باور مردم مکه به امنیت تکوینی آن به‌شمار آورد.

روایاتی که از محافظت شدن [[آدم(ع)]] به دست فرشتگان پیرامون [[حرم]] یاد می‌کنند،<ref>اخبار مکه، ازرقی، ص74-75.</ref> همین باور را دامن می‌زنند.

====توجیه وقوع بیماری‌ها و بلایای طبیعی====

هواداران نظریه امنیت تکوینی در توجیه وقوع بیماری‌ها و بلایای طبیعی فراوان همچون سیل و زلزله و حمله به کعبه و آسیب دیدن آن در طول تاریخ، گناهان مردم را سبب ناامنی‌های یاد شده دانسته<ref>اخبار مکه، فاکهی، ج2، ص268؛ اتحاف الوری، ج2، ص569-570؛ نک: صهبای حج، ص155.</ref> و از این ماجرا یاد کرده‌اند که ربودن یکی از متعلقات کعبه، سبب بروز بیماری گشته است.<ref>اتحاف الوری، ج2، ص460؛ شفاء الغرام، ج1، ص352؛ افادة الانام، ج2، ص455.</ref>

آن‌ها همچنین حمله [[حجاج|حَجّاج]] به [[مکه]] در روزگار خلافت [[ابن زبیر]] را ناشی از نیت و هدف او برای سرکوبی ابن زبیر و نه آسیب رساندن به کعبه توجیه کرده<ref>من لا یحضره الفقیه، ج2، ص249؛ التفسیر الکبیر، ج4، ص48؛ قس: البحر المحیط، ج1، ص613.</ref> و بازسازی آن به دست خود حجاج را شاهدی بر این توجیه گرفته‌اند.<ref>لباب التاویل، ج1، ص79.</ref>

اینان به این نکته توجه نکرده‌اند که امنیت مکه امری واقعی است و فارغ از نیت افراد سنجیده می‌شود.

به سبب همین اشکال است که برخی محققان امنیت تکوینی مکه را امری مطلق و نقض‌ناپذیر ندانسته و نمونه‌هایی مانند گرفتاری مسلمانان محروم در مکه پس از [[هجرت پیامبر]] به [[مدینه]] و درخواست آن‌ها از خداوند برای رهایی از ستمگران ([[سوره نساء]]، آیه 75) و جواز رویارویی با کسانی که [[حرمت مکه]] را پاس نداشته و به فتنه‌گری و نبرد با مسلمانان پرداختند ([[سوره بقره]]، آیه191- 194) را شاهد نسبی بودن آن دانسته‌اند.<ref>تسنیم، ج6، ص597-598.</ref>

===امنیت تشریعی===

قداست و حرمت مکه به وضع احکام و مقرراتی انجامیده و برخی کارها مانند بریدن درختان، تعرّض به حیوانات<ref>الکافی، ج4، ص226؛ المجموع، ج7، ص441؛ جواهر الکلام، ج18، ص414-415.</ref> جز جانوران موذی،<ref>اخبار مکه، ازرقی، ص720-724.</ref> آزار [[حاجی]] و [[معتمر]] و [[قربانی]] ([[سوره مائده]]، آیه 2) و اجرای حد یا قصاص برای مجرمان پناهنده به آن تا هنگام بیرون آمدن از [[حرم]]، ممنوع شده است.<ref>اخبار مکه، فاکهی، ج3، ص360؛ المحلی، ج7، ص262؛ التفسیر الکبیر، ج32، ص212.</ref> نتیجه طبیعی این احکام، امنیت گیاهان و حیوانات و انسان‌ها در منطقه حرم است.

بیشتر منابع تفسیری میان حرمت و امنیت مکه تفاوتی ننهاده و آن دو را با یکدیگر درآمیخته‌اند<ref>نک: جامع البیان، ج1، ص425؛ مجمع البیان، ج1، ص387؛ فتح الباری، ج3، ص349.</ref> که خود می‌تواند نشانگر تلقی یکسان آن‌ها از دو مفهوم یاد شده در زمینه امنیت تشریعی باشد.

====باور به امنیت تشریعی در فرهنگ اسلامی====

باور به امنیت تشریعی مکه در فرهنگ اسلامی گاه به‌اندازه‌ای پیش رفته که به نکوهش کسی انجامیده که مسلمانی را در حرم خدا از زیر سایه‌اش بیرون کند.<ref>اخبار مکه، ازرقی، ص697.</ref> در برخی از نقل‌ها، به پیامد وضعی تعرض به حیوانات حرم اشاره شده است.<ref>اخبار مکه، ازرقی، ص715-716.</ref>

====تلاش برای حفظ امنیت تشریعی====

اهتمام به نشانه‌گذاری [[حدود حرم]] از زمان [[ابراهیم(ع)]] و استمرار آن در دوره اسلامی<ref>اخبار مکه، فاکهی، ج5، ص89؛ الکافی، ج4، ص211.</ref> و [[پیمان حلف الفضول]] و تعهد بزرگان قریش برای دفاع از حق مظلومان در مکه<ref>تاریخ یعقوبی، ج2، ص17-18؛ المفصل، ج4، ص118.</ref> نمونه‌هایی تاریخی از کوشش برای حفظ امنیت تشریعی مکه به شمار می‌روند.

====نمونه‌ قرآنی امنیت تشریعی====

به نمونه‌ای از امنیت تشریعی مکه در آیه 27 [[سوره فتح]] در اشاره به رویداد [[صلح حدیبیه]] پرداخته شده است. خداوند این صلح را زمینه‌ساز تعبیر رؤیای صادق پیامبر(ص) درباره ورود مسلمانان به مکه با امنیت و بدون ترس از شر مشرکان برشمرده است: {{قلم رنگ|سبز|لَقَدْ صَدَقَ اللهُ رَسُولَهُ الرُّؤْیا بِالْحَقِّ لَتَدْخُلُنَّ الْمسجدالحرام اِنْ شاءَ اللهُ آمِنِینَ مُحَلِّقِینَ رُؤُسَکُمْ وَمُقَصّـِرِینَ لا تَخافُون‏}}. <ref>المیزان، ج18، ص290-291.</ref>

==تأویل امنیت مکه به ایمنی از عذاب==

برخی [[امنیت مکه]] برای کسانی که بدان وارد می‌شوند: {{قلم رنگ|سبز|وَمَن دَخَلَهُ کانَ آمِناً) ([[سوره آل‌عمران]]، آیه 97) را به ایمنی یافتن آن‌ها از آتش دوزخ و ورود به بهشت تاویل کرده‌اند.<ref>فضائل مکه، ص23-24؛ نک: الدر المنثور، ج2، ص55.</ref>

در آداب ورود به [[کعبه]] نیز آمده است که فرد از خداوند بخواهد همان‌‌گونه که ورود به آن را سبب امنیت قرار داده است، او را نیز از کیفر دوزخ ایمنی بخشد.<ref>الکافی، ج4، ص528-530؛ من لا یحضره الفقیه، ج2، ص205.</ref>

برخی روایت‌ها کسانی را که در [[مکه]] بمیرند، ایمن از عذاب آخرت دانسته‌اند.<ref>اخبار مکه، فاکهی، ج3، ص68-69؛ الدر المنثور، ج1، ص133.</ref>

==تأویل بلد الامین به پیامبر و اهل‌بیت==

روایت‌های شیعی «بلد الامین» را به [[پیامبر اسلام(ص)]]<ref>البرهان، ج5، ص693؛ کنز الدقائق، ج14، ص341؛ بیان السعاده، ج4، ص264.</ref> و [[اهل بیت(ع)]]<ref>تفسیر قمی، ج2، ص430؛ بحار الانوار، ج24، ص105-108.</ref> تاویل کرده‌اند که ایمان به آن‌ها سبب ایمنی از گمراهی دنیا و کیفر آخرت می‌شود.<ref>بحار الانوار، ج24، ص107.</ref>

در برخی روایت‌ها نیز ورود به مکه همراه با معرفت به اهل بیت(ع) سبب امنیت در دنیا و آخرت دانسته شده است.<ref>الکافی، ج4، ص545.</ref>

==بلد الامین در بیان عارفان==

بلد الامین در بیان عارفان به حرم قلب انسان تاویل گشته که از چیرگی صفات نفسانی و نابودی پنهانی به‌دست دشمن ملعون و ربوده شدن ساکنان آن از سوی نیروهای بدنی، در امان است.<ref>تفسیر ابن عربی، ج1، ص53؛ نک: بیان السعاده، ج1، ص144-145.</ref>

==مهم‌ترین کتاب به‌نام بلدالامین==

مهم‌ترین کتاب درباره تاریخ مکه که «بلد الامین» بخشی از نام آن است، [[العقد الثمین فی تاریخ البلد الامین]] نام دارد که [[تقی‌الدین فاسی]] (درگذشت 832ق.) آن را نگاشته است.

==پیوند به بیرون==

[https://www.noormags.ir/view/fa/articlepage/860212/نام-های-شهر-مکه نام‌های شهر مکه، نویسنده: جعفری، یعقوب، مجله میقات حج، زمستان 1371 - شماره 2 (16 صفحه - از 205 تا 220).]

==پانویس==

{{پانویس}}

==منابع ==

{{منابع}}

{{دانشنامه

 | آدرس = http://phz.hajj.ir/422/7891

 | عنوان = بلد الامین

 | نویسنده = مهدی ملک‌محمدی. حسین خانی

}}

* '''اتحاف الوری''': عمر بن محمد بن فهد (درگذشت 885ق.)، به کوشش عبدالکریم، مکه، جامعة‌ام القری، 1408ق.

* '''اخبار مکه''': الازرقی (درگذشت 248ق.)، به کوشش ابن دهیش، مکتبة الاسدی، 1424ق.

* '''اخبار مکه''': الفاکهی (درگذشت 279ق.)، به کوشش ابن دهیش، بیروت، دار خضر، 1414ق.

* '''افادة الانام''': عبدالله بن محمد الغازی (درگذشت 1365ق.)، به کوشش ابن دهیش، مکه، مکتبة الاسدی، 1430ق.

* '''بحار الانوار''': المجلسی (درگذشت 1110ق.)، بیروت، دار احیاء التراث العربی، 1403ق.

* '''البحر المحیط''': ابوحیان الاندلسی (درگذشت 754ق.)، بیروت، دار الفکر، 1412ق.

* '''البرهان فی تفسیر القرآن''': البحرانی (درگذشت 1107ق.)، قم، البعثه، 1415ق.

* '''بیان السعاده''': الجنابذی (درگذشت 1327ق.)، ترجمه: رضاخانی و ریاضی، تهران، پیام نور، 1372ش.

* '''پرتوی از قرآن''': طالقانی، تهران، شرکت سهامی انتشار، 1350ش.

* '''تاریخ الیعقوبی''': احمد بن یعقوب (درگذشت 292ق.)، بیروت، دار صادر، 1415ق.

* '''التبیان''': الطوسی (درگذشت 460ق.)، به کوشش العاملی، بیروت، دار احیاء التراث العربی.

* '''التحریر و التنویر''': ابن‏عاشور (درگذشت 1393ق.)، مؤسسة التاریخ.

* '''تحصیل المرام''': محمد بن احمد الصباغ (درگذشت 1321ق.)، به کوشش ابن دهیش، 1424ق.

* '''التحقیق''': المصطفوی، تهران، وزارت ارشاد، 1374ش.

* '''تسنیم''': جوادی آملی، قم، اسراء، 1378ش.

* '''تفسیر ابن ابی‌حاتم (تفسیر القرآن العظیم)''': ابن ابی‌حاتم (درگذشت 327ق.)، به کوشش اسعد محمد، بیروت، المکتبة العصریه، 1419ق.

* '''تفسیر ابن عربی (تفسیر القرآن الکریم)''': محیی الدین بن عربی (درگذشت 638ق.)، به کوشش سمیر مصطفی، بیروت، دار احیاء التراث العربی، 1422ق.

* '''تفسیر ابن کثیر (تفسیر القرآن العظیم)''': ابن کثیر (درگذشت 774ق.)، به کوشش شمس الدین، بیروت، دار الکتب العلمیه، 1419ق.

* '''تفسیر بیضاوی (انوار التنزیل)''': البیضاوی (درگذشت 685ق.)، به کوشش مرعشلی، بیروت، دار احیاء التراث العربی، 1418ق.

* '''تفسیر القمی''': القمی (درگذشت 307ق.)، به کوشش الجزائری، قم، دار الکتاب، 1404ق.

* '''التفسیر الکاشف''': المغنیه، بیروت، دار العلم للملایین، 1981م.

* '''التفسیر الکبیر''': الفخر الرازی (درگذشت 606ق.)، بیروت، دار احیاء التراث العربی، 1415ق.

* '''جامع البیان''': الطبری (درگذشت 310ق.)، بیروت، دار المعرفه، 1412ق.

* '''جواهر الکلام''': النجفی (درگذشت 1266ق.)، به کوشش قوچانی و دیگران، بیروت، دار احیاء التراث العربی.

* '''الدر المنثور''': السیوطی (درگذشت 911ق.)، بیروت، دار المعرفه، 1365ق.

* '''درآمدی بر تاریخ‌گذاری قرآن''': جعفر نکونام، تهران، هستی‌نما، 1380ش.

* '''روح البیان''': بروسوی (درگذشت 1137ق.)، بیروت، دار الفکر.

* '''زاد المسیر''': ابن جوزی (درگذشت 597ق.)، به کوشش عبدالرزاق، بیروت، دار الکتاب العربی، 1422ق.

* '''السیرة النبویه''': ابن هشام (درگذشت 213/218ق.)، به کوشش محمد محیی الدین، مصر، مکتبة محمد علی صبیح و اولاده، 1383ق.

* '''شفاء الغرام''': محمد الفاسی (درگذشت 832ق.)، به کوشش گروهی از علما، بیروت، دار الکتب العلمیه، 1421ق.

* '''صحیح البخاری''': البخاری (درگذشت 256ق.)، بیروت، دار الفکر، 1401ق.

* '''صهبای حج''': جوادی آملی، قم، اسراء، 1377ش.

* '''العقد الثمین فی تاریخ البلد الامین''': محمد الفاسی (درگذشت 832ق.)، به کوشش محمد عبدالقادر، بیروت، دار الکتب العلمیه، 1419ق.

* '''العین''': خلیل (درگذشت 175ق.)، به کوشش المخزومی و السامرائی، دار الهجره، 1409ق.

* '''فتح الباری''': ابن حجر العسقلانی (درگذشت 852ق.)، بیروت، دار المعرفه.

* '''فضائل المکه''': الحسن البصری (درگذشت 110ق.)، به کوشش العانی، کویت، مکتبة الفلاح، 1400ق.

* '''الکافی''': الکلینی (درگذشت 329ق.)، به کوشش غفاری، تهران، دار الکتب الاسلامیه، 1375ش.

* '''کنز الدقائق''': المشهدی (درگذشت 1125ق.)، به کوشش درگاهی، تهران، وزارت ارشاد، 1411ق.

* '''لباب التاویل فی معانی التنزیل (تفسیر خازن)''': علی بن محمد البغدادی (درگذشت 741ق.)، بیروت، دار الکتب العلمیه، 1415ق.

* '''لسان العرب''': ابن منظور (درگذشت 711ق.)، قم، ادب الحوزه، 1405ق.

* '''مجمع البحرین''': الطریحی (درگذشت 1085ق.)، به کوشش حسینی، بیروت، الوفاء، 1403ق.

* '''مجمع البیان''': الطبرسی (درگذشت 548ق.)، بیروت، دار المعرفه، 1406ق.

* '''المجموع شرح المهذب''': النووی (درگذشت 676ق.)، دار الفکر.

* '''المحلی بالآثار''': ابن حزم الاندلسی (درگذشت 456ق.)، به کوشش احمد شاکر، بیروت، دار الفکر.

* '''مفردات''': الراغب (درگذشت 425ق.)، به کوشش صفوان داودی، دمشق، دار القلم، 1412ق.

* '''المفصل''': جواد علی، دار الساقی، 1422ق.

* '''من لا یحضره الفقیه''': الصدوق (درگذشت 381ق.)، به کوشش غفاری، قم، نشر اسلامی، 1404ق.

* '''المیزان''': الطباطبائی (درگذشت 1402ق.)، بیروت، اعلمی، 1393ق.

* '''وسائل الشیعه''': الحر العاملی (درگذشت 1104ق.)، قم، آل البیت:، 1412ق.

{{پایان}}

{{نام‌های مکه}}