در حال ویرایش بنای بر قبور

{{در دست ویرایش|ماه=[[مرداد]]|روز=[[۷]]|سال=[[۱۳۹۷]]|کاربر=Sajjadd  }}


[[بنای بر قبور]] به معنای باقی نهادن ساختمان‌های موجود یا ایجاد سازه جدید بر قبور از جمله: قبّه، ضریح، مسجد و حتی به باور برخی، قرار دادن چند سنگ در پیرامون قبر می‌باشد.

بنای بر قبور از زمان [[پیامبر اسلام(ص)]] در چند مورد اتفاق افتاده و بعد از رحلت پیامبر(ص) نیز با ساخت بنا بر قبر ایشان گسترش یافته و با بنا بر قبور [[صحابه]] و امامان [[اهل‌سنت]] ادامه پیدا کرده است. به گزارش سفرنامه‌نویسان امامان مدفون در [[بقیع]] نیز صاحب بقعه و بارگاه بوده‌اند و گزارشاتی نیز از بقعه دیگر ائمه(ع) و امام‌زادگان نیز مستند تاریخی دارد.

حکم شرعی ساختن بنا بر قبور از اختلافات [[شیعیان]] و [[اهل‌سنت]] با [[وهابیت]] است، وهابیان معتقد به وجوب تخریب و از بین بردن بناها‌ و آرام‌گاه‌ها و حرمت ساخت ضریح و بقعه و ... بر روی قبور هستند، آنها این چیز‌ها را نوعی [[شرک]] در [[عبادت]] و زمینه‌ساز عبادت مردگان می‌دانند، و با همین اعتقاد باطل اقدام به تخریب قبور [[ائمه بقیع]] و قبر [[امام حسین(ع)]] و دیگر ائمه و بزرگان دین کرده‌اند.

در مقابل وهابیت دیگر مسلمانان قائل به حرمت بنای بر قبور نیستند، [[شیعه]] اعتقاد به استحباب بنای بر قبور اولیای دین دارد و این‌کار را مطابق سیره پیامبر و مسلمانان می‌دانند و بنای بر قبور را از مصادیق تعظیم شعائر دین که مطلوب خداوند است و پیشگیری از بی‌احترامی بر قبور می‌داند.

==واژه‌شناسی==

بنا، مصدر ریشه «ب ـ ن ـ ی» به معنای ساختن و نیز ساختمان و جمع آن «ابنیه» است.<ref>لسان العرب، ج14، ص94، «قبر. </ref>

قبر نیز به مکانی گفته می‌شود که میت در آن قرار می‌گیرد.<ref>لسان العرب، ج5، ص68.</ref>

==تعریف بنای بر قبور==

«بنای بر قبور» به دلیل اشتمال بر مباحث فراوان فقهی، کلامی و تاریخی به یک اصطلاح بدل شده است. این اصطلاح شامل هر‌گونه ساخت و ساز بر قبور از جمله قبّه، ضریح، مسجد<ref>اعانة الطالبین، ج2، ص137؛ تحفة الحبیب، ج4، ص65.</ref> و حتی به باور برخی، قراردادن چند سنگ در پیرامون قبر می‌شود.<ref>اعانة الطالبین، ج2، ص137.</ref>

نیز با توجه به حکمت مورد نظر مخالفان جواز آن، شامل ابقای بنای موجود پیش از دفن و نیز ساخت بنای جدید بر قبور می‌گردد.<ref>احیاء المقبور، ص35-37.</ref> در این فرض، مسئله «بنای بر قبور» شامل بحث از حکم شرعی ابقای بنای موجود بر قبور و نیز ساخت بنای جدید است.

==تاریخچه==

بنای بر قبور به مفهوم گسترش یافته آن در روزگار [[پیامبر(ص)]] در چند مورد اتفاق افتاده است. او پس از دفن [[فاطمه بنت اسد]] در بخشی از بنای مسجد، بنای آن بخش را باقی نهاد.<ref>وفاء الوفاء، ج3، ص87.</ref> هم‌زمان با [[صلح حدیبیه]] نیز بنا یا مسجدی بر قبر [[ابوبصیر]] به دست [[ابوجندل]] ساخته شد و پیامبر از این کار نهی ننمود.<ref>الاستیعاب، ج4، ص1614.</ref>

==بنای قبر پیامبر==

[[پرونده:The-Rawdah-Mubarak.jpg|بندانگشتی|تصویری از مرقد پیامبر اکرم(ص)]]

بعد از وفات رسول خدا(ص) نیز ساخت بنای جدید بر قبور، با ساختن بناهایی بر قبر ایشان گسترش یافت. او در خانه خویش دفن شد و پس از دفن، به درخواست [[عایشه]]، برای نخستین بار دیواری به دست [[خلیفه دوم]] میان خانه عایشه و مدفن پیامبر(ص) ساخته شد.<ref>وفاء الوفاء، ج2، ص111؛ کشف الارتیاب، ص314.</ref>

از آن زمان، ساخت بنای [[مرقد نبوی]] و گسترش آن روز به روز سرعتی بیشتر یافت. در [[بازسازی مسجدالنبی (ولیدبن عبدالملک)|توسعه مسجدالنبی در زمان ولید بن عبدالملک]] (حک: 86-96ق.) خانه‌های چسبیده به مسجد تخریب و به مسجد اضافه شد. محوطه پیرامون قبر به [[حجره رسول‌الله|حجره پیامبر]] افزوده شد و دیواری پنج ضلعی دور حجره کشیده شد و حجره با رخام تزیین شد.<ref>وفاء الوفاء، ج2، ص111؛ کشف الارتیاب، ص315، 317.</ref><ref>[https://wikihaj.com/index.php?title=%D9%BE%D8%B1%D9%88%D9%86%D8%AF%D9%87%3A%D8%B9%D9%85%D8%A7%D8%B1%D8%A9_%D9%88_%D8%AA%D9%88%D8%B3%D8%B9%D8%A9_%D8%A7%D9%84%D9%85%D8%B3%D8%AC%D8%AF_%D8%A7%D9%84%D9%86%D8%A8%D9%88%DB%8C_%D8%A7%D9%84%D8%B4%D8%B1%DB%8C%D9%81_%D8%B9%D8%A8%D8%B1_%D8%A7%D9%84%D8%AA%D8%A7%D8%B1%DB%8C%D8%AE.pdf&page=66 عمارة و توسعه المسجد النبوی، ص 66]</ref>

در دوران [[متوکل]]<ref>کشف الارتیاب، ص316.</ref> (حک: 232-247ق.) و [[مستعصم عباسی]]<ref>کشف الارتیاب، ص318.</ref> (حک: 640-659ق.) نیز این حجره بازسازی شد. به سال 678 قمری برای اولین بار بر مقبره نبوی [[گنبد]] قرار گرفت<ref>عماره المسجد النبوی، ص 237</ref> و  پس از آن گنبد و مقبره پیامبر بارها بازسازی شد.<ref>کشف الارتیاب، ص320، 325.</ref>

==بنا بر قبور صحابه==

ساخت بنا بر قبور صحابه نیز از همان سده نخستین آغاز گشت و گسترش یافت. قبر عمه رسول خدا(ص) مادر [[زبیر بن عوام]] درون خانه بازسازی شده [[مغیرة بن شعبه]] قرار گرفت و بنایی جدید بر آن ساخته شد.<ref>صیانة الآثار، ص49.</ref>

ساختن آرامگاه [[بنی‌هاشم]] که [[دار عقیل]] خوانده می‌شد و در [[قبرستان بقیع]]، محل دفن اموات بنی‌هاشم بود، <ref>الطبقات، ج4، ص53-54؛ المستدرک، ج3، ص255.</ref> نشان دهنده دفن اموات درون بناهای ساخته شده در همان سده‌های آغازین ظهور اسلام است.

قبور‌ [[ام سلمه]] و‌ [[ام حبیبه]] [[همسران پیامبر]]، [[عقیل بن ابوطالب]]، [[عبدالله بن جعفر طیار]]، [[ابراهیم بن محمد|ابراهیم]] و چند تن دیگر از فرزندان پیامبر در قبرستان بقیع دارای [[قبه]] بوده است. شواهدی نیز از وجود قبه بر قبر [[ابن عباس]] پیش از سال 94ق. حکایت دارد.<ref>نور الابصار، ص286.</ref>

سنت ساخت آرامگاه و قبه از سده دوم ق. در سرزمین‌های اسلامی رو به گسترش نهاد.<ref>مقابر، ص27.</ref> قبه قبر [[جعفر بن منصور عباسی|جعفر]] پسر [[منصور عباسی]] (حک: 136-158ق.) در میانه سده دوم ق. ساخته شد.<ref>موسوعة العتبات المقدسه، ج9، ص97، 208.</ref>

[[پرونده:بارگاه محمد بن ادریس شافعی.png|بندانگشتی|بارگاه محمد بن ادریس شافعی در مصر]]
==ساخت بنا بر امامان اهل‌سنت==
قبور پیشوایان مذاهب فقهی اهل سنت دارای قبه و بارگاه بوده است. قبر [[ابوحنیفه]] (درگذشت 150ق.) پیشوای [[حنفیان]] در [[بغداد]] دارای قبه‌ای بزرگ بوده است.<ref>المنتظم، ج16، ص100؛ رحلة ابن بطوطه، ج2، ص65.</ref>

قبر [[مالک بن انس]] (درگذشت 197ق.) پیشوای [[مالکیان]] در بقیع گنبدی کوچک داشت.<ref>رحلة ابن جبیر، ص173؛ رحلة ابن بطوطه، ج1، ص360.</ref> قبر [[محمد بن ادریس]] (درگذشت 150ق.) پیشوای [[شافعیان|شافعی‌ها]] در [[مصر]]<ref>رحلة ابن بطوطه، ج1، ص206.</ref> و گنبد قبر [[احمد بن حنبل]](درگذشت 241ق.) پیشوای [[حنبلیان|حنبلی‌ها]] در بغداد نیز چندین بار بازسازی شده است<ref>رحلة ابن بطوطه، ج1، ص65.</ref> که از اهتمام پیروان آن دو در این امر نشان دارد؛

اوج رونق احداث مقابر گنبددار در سده سوم ق. بوده<ref>اثر، ش26-27، ص21، «اولین بناهای یادبود اسلامی. </ref> و از سده چهارم ق. به بعد، زیارت آن‌ها مرسوم شد.<ref>زندگی مسلمانان در قرون وسطا، ص47؛ اثر، ش26-27، ص21.</ref> آرامگاه [[حکیم ترمذی]] (درگذشت 296ق.) در ترمذ که گویا متعلق به اواخر سده سوم و اوایل سده چهارم ق. است، از این جمله به‌شمار می‌رود.<ref>اثر، ش26-27، ص24-27.</ref>

[[پرونده:56109.jpg|بندانگشتی|بارگاه ملکوتی امام علی(ع)]]

==ساخت بارگاه امام علی==
سنت ساخت بارگاه و قبه بر قبور [[امامان شیعه]]، از دیگر موارد مستند تاریخی در این زمینه است. قبر [[امام علی(ع)]] دارای قبه و بنایی شکوهمند بوده که به دست‌ [[هارون الرشید]] (حک: 170-193ق.) ساخته شده است.<ref>کامل البهایی فی السقیفه، ج2، ص172؛ کشف الارتیاب، ص308؛ موسوعة العتبات المقدسه، ج7، ص20.</ref>

این گنبد که در قصیده [[ابن حجاج بغدادی]] (درگذشت 391ق.) از شاعران سده سوم و چهارم ق. به آن اشاره شده و از بناهای کهن بر قبور به‌شمار می‌رود، <ref>اثر، ش26-27، ص24-27، «اولین بناهای یادبود اسلامی. </ref> به سال 287ق. به دست [[محمد بن زید]]، حاکم شیعی [[طبرستان]]، بازسازی شده است.<ref>تاریخ طبرستان، ص104، 228.</ref>

[[پرونده:Ctun قبرستان بقیع.png|بندانگشتی|قبر ائمه بقیع(ع) قبل و بعد از تخریب]]

==ساخت بنا بر قبور امامان بقیع==

نیز از دیگر موارد مستند تاریخی است. بر پایه کتیبه‌هایی که در این حرم‌ها وجود داشته، نخستین بازسازی به سال 519ق. به دست [[مسترشد بالله]] خلیفه عباسی رخ داده است.<ref>وفاء الوفاء، ج3، ص100.</ref> در آغاز سده هفتم ق. به دست [[مستنصر بالله|منصور مستنصر بالله]] (حک: 623-640ق.) تعمیراتی دیگر در حرم انجام شد.<ref>وفاء الوفاء، ج3، ص100.</ref>

===گزارش سفرنامه‌نویسان===

سفرنامه‌نویسان معتبر نیز از وجود برخی از این مقبره‌ها گزارش داده‌اند. [[ابن اثیر]] از ارسال معماری از سوی [[مجدالملک براوستانی]]<ref>الکامل، ج9، ص60.</ref> (درگذشت 492ق.) برای تعمیر و مرمت قبه مزار چهار تن از امامان(ع) و [[عباس بن عبدالمطلب]] خبر می‌دهد.<ref>الکامل، ج9، ص60.</ref>

[[ابن جبیر]] (درگذشت 614ق.)،<ref>رحلة ابن جبیر، ص173-174.</ref> [[ابن نجار]] (درگذشت 643ق.)، <ref>الدرة الثمینه، ج1، ص166.</ref> [[ابن بطوطه]] (درگذشت 779ق.) <ref>رحلة ابن بطوطه، ج2، ص65.</ref> و [[اولیای چلپی]]<ref>الرحلة الحجازیه، ص149-150.</ref> از وجود بقعه‌هایی بر قبور امامان گزارش داده‌اند.

==ساخت بنا بر قبر امام حسین==

نخستین بنا بر قبر [[امام حسین(ع)]] در اواخر حکومت [[بنی‌امیه]] ساخته شده است.<ref>اعیان الشیعه، ج1، ص627.</ref> پس از ویرانی آن به دست‌ هارون الرشید، دیگر بار در روزگار [[مامون عباسی|مامون]] بازسازی شد و سپس بارها به دست [[منتصر عباسی]] و [[عمر بن زید]]<ref>اعیان الشیعه، ج1، ص628.</ref> بازسازی گشت.

در371ق. ضریحی از چوب ساج به دست [[عضدالدوله]] (حک: 366-372) بر قبر آن امام قرار گرفت.<ref>موسوعة العتبات المقدسه، ج8، ص182.</ref>

[[پرونده:6dc28da2-9a77-4440-bc2c-e7d8f2af9917.jpg|بندانگشتی|حرم امام رضا(ع)]]

==بنای قبور دیگر ائمه==

[[خطیب بغدادی]] (درگذشت 263ق.) از قبر امام کاظم(ع) (183ق.) در [[مقابر قریش]] نام می‌برد که مورد [[زیارت]] و [[توسل]] برخی بزرگان [[اهل‌سنت]] بوده است.<ref>تاریخ بغداد، ج1، ص120.</ref>

مرقد [[امام رضا(ع)]] در مشهد نیز از این قبیل است<ref>تربت پاکان، ج1، ص18؛ تاریخ قم، ص560-570.</ref> که [[محمد بن مومل]] (درگذشت 373ق.) از دانشوران حنفی در گزارشی به بقعه‌ای بر قبر او و تواضع بزرگان اهل سنت در برابر آن خبر می‌دهد.<ref>تهذیب التهذیب، ج7، ص339.</ref>

[[ابن حبان]] (درگذشت 354ق.) نیز آن‌جا را مکان برآورده شدن حاجات معرفی نموده است.<ref>الثقات، ج8، ص457.</ref>

[[ناصرالدوله حمدانی]] در 333ق. قبه‌ای بر قبور [[امام هادی(ع)]] و [[امام عسکری(ع)]] بنا نموده است.<ref>جولة فی الاماکن المقدسه، ص125.</ref>

==بنای قبور برخی امامزاده‌ها==

قبور برخی امامزاده‌ها نیز دارای گنبد و حرم بوده است.

قبر [[حضرت معصومه(س)]] (درگذشت 201ق.) دختر امام کاظم(ع) در قم که تا نیمه سده دوم ق. تنها سایبانی بر آن بود،<ref>تربت پاکان، ج1، ص18؛ تاریخ قم، ص560-570.</ref> در نیمه دوم سده سوم ق. به دست [[محمد بن زید]] داعی [[علویان]] (درگذشت 287ق.) دارای بقعه‌ای گشت.<ref>دائرة المعارف بزرگ اسلامی، ج1، ص202، «آستانه حضرت عبدالعظیم.</ref>

قبر [[سیده نفیسه]] از نوادگان [[امام حسن(ع)]] در قاهره نیز دارای گنبد و بارگاه بوده است.<ref>المواعظ و الاعتبار، ج4، ص324؛ نور الابصار، ص388.</ref>

سردر آجری درگاه حرم [[حضرت عبدالعظیم(ع)]] در شهر ری به دست مجدالدین براوستانی، وزیر [[برکیارق سلجوقی]]، در سده پنجم ق.<ref>آثار تاریخی تهران، ج1، ص146.</ref> ساخته شد که نشان دهنده وجود بنا پیش از سده پنجم ق. است؛

==انواع آرامگاه‌ها در سده ششم==

از سده ششم ق. به بعد، در سراسر جهان اسلام، انواع آرامگاه‌ها به فراوانی یافت می‌شوند.<ref>اثر، ش26-27، ص21، «اولین بناهای یادبود اسلامی. </ref>

در این قرن، با گسترش نفوذ [[تصوف]] میان مسلمانان، ساخت مقبره‌های  صوفیان افزایش یافت.<ref>هنر اسلامی زبان و بیان، ص105.</ref> آرامگاه شیخ احمد جام (441-536ق.) در تربت جام که گویا در سده ششم ق. ساخته شده و نیز آرامگاه [[بایزید بسطامی]] در حدود سده هشتم ق. از این جمله هستند.<ref>دانشنامه جهان اسلام، ج3، ص620-632، «بقعه». </ref>

[[پرونده:331394 703.jpg|بندانگشتی|بارگاه سلمان فارسی صحابی رسول خدا(ص)]]

==ساخت آرامگاه بر قبور صحابه و تابعان==

نمونه‌های بسیار از ساخت آرامگاه بر قبور [[صحابه]] و [[تابعان]] پیامبر(ص) گزارش شده است. برخی از آن‌ها عبارتند از:

بارگاه و مسجدی بر مزار [[طلحه]]،<ref>رحلة ابن بطوطه، ج2، ص14.</ref> مسجدی در محل قبر [[زبیر]]،<ref>رحلة ابن بطوطه، ج2، ص14.</ref> قبه و بارگاه بر قبر [[سلمان فارسی]] در [[مدائن]]<ref>تاریخ بغداد، ج1، ص163.</ref> و [[اویس قرنی]] در [[شام]]،<ref>رحلة ابن جبیر، ص254.</ref> مسجدی بر قبر [[سعد بن عباده]] رئیس [[قبیله خزرج]]،<ref>رحلة ابن جبیر، ص253.</ref> گنبدی روی قبور [[معاذ بن جبل]] و [[عقبة بن عامر]] حامل پرچم رسول خدا(ص)، ابوالحسن صائغ رسول الله، [[محمد بن ابی‌بکر]] و خواهرش اسماء، [[عبدالله بن زبیر]] (73ق.) <ref>رحلة ابن جبیر، ص22.</ref> و [[انس بن مالک]] خادم پیامبر و [[سهل بن عبدالله تستری]].<ref>رحلة ابن بطوطه، ج2، ص14-15.</ref>

==اهتمام بر حفظ و زیارت قبور==

افزون بر اهتمام مسلمانان در ساخت این بناها، حفظ و زیارت آن‌ها نیز در طول تاریخ به‌عنوان یک سیره پیوسته به چشم می‌خورد.<ref>تاریخ الخلفاء، ص406.</ref>

از این رو است که ویرانی برخی بناها به دست خلفا همانند ویرانی قبر امام حسین(ع) در 236ق. به دست [[متوکل عباسی|متوکل]]<ref>تاریخ الخلفاء، ص374.</ref> موجب هجو آنان شد.<ref>تاریخ طبری، ج7، ص365؛ تاریخ الاسلام، ج17، ص19؛ تاریخ الخلفاء، ص374.</ref>

==حکم شرعی بنای بر قبور==

بنای بر قبور از مسائل مورد اختلاف شیعه و اهل سنت با وهابیت می‌باشد که دیدگاه هر یک را بیان می‌کنیم:
===دیدگاه وهابیت===

در دو سده اخیر، گروهی از مسلمانان که به [[وهابیان]] مشهور شده‌اند، به تحریم دفن اموات در مساجد و ساخت بنا و بارگاه بر قبور و نیز وجوب ویرانی بناهای ساخته شده بر قبور<ref>اغاثة اللهفان، ج1، ص209؛ مجموع الفتاوی، ج17، ص463.</ref> و بیرون آوردن جسد امواتی که در مساجد دفن شده‌اند،<ref>مطالب اولی النهی، ج1، ص915.</ref> حکم نموده‌اند.

====پیشینه دیدگاه وهابیت====

پیشینه این دیدگاه، به سده هفتم ق. و آرای فقهی و اعتقادی [[ابن تیمیه]] (درگذشت 728ق.)<ref>اقتضاء الصراط المستقیم، ص330.</ref> و شاگردش [[ابن قیم]] (درگذشت 751ق.)<ref>زاد المعاد، ص504.</ref> بازمی‌گردد که بر پایه آن، ویرانی این مشاهد و بناهای ساخته شده بر قبور واجب است.

====تخریب قبور====
نخستین اقدام آنان، ویرانی مرقد امام حسین(ع) در 1216ق.<ref>تاریخ المملکة العربیة السعودیه، ج3، ص73؛ عنوان المجد، ج1، ص217.</ref> و سپس تخریب قبه و گنبدهای حرم امامان بقیع در 1221ق. بود.<ref>وصف المدینة المنوره، ص5-6؛ کشف الارتیاب، ص32.</ref>

دیگر بار در 1344ق. آن‌ها با گردآوری فتاوای [[دانشوران مدینه]]، به ویرانی بقعه‌های صحابه و امامان بقیع مبادرت نمودند.<ref>کشف الارتیاب، ص287-288.</ref>

====دیدگاه وهابیت مخالف عملکرد مسلمانان====

به دلیل مخالفت دیدگاه این گروه با عملکرد مسلمانان در طول تاریخ، موضوع بنای بر قبور به یکی از موضوعات چالش‌انگیز در جهان اسلام بدل شده است؛ برخلاف باور این گروه، دیگر مسلمانان بنای بر قبور، اعم از بیت، قبه، مسجد و مدرسه را جایز می‌دانند.<ref>الفقه علی المذاهب الاربعه، ج1، ص487.</ref>

===دیدگاه شافعی===

برخی اهل سنت<ref>الفتاوی الفقهیة الکبری، ج2، ص16.</ref> آن را مطابق سیره پیوسته مسلمانان می‌دانند. براساس نظر [[شافعی]]، بنای بر قبر اگر در ملک خود بنا کننده باشد، مکروه است<ref>اعانة الطالبین، ج2، ص120.</ref> و اگر در ملک موقوفه باشد، حرام است.<ref>اعانة الطالبین، ج2، ص120؛ الفتاوی الفقهیة الکبری، ج2، ص16.</ref>

روشن است که این حرمت به سبب موقوفه بودن آن ملک و منافات آن با غرض [[وقف]] است، نه حرمت نفس بنا؛ وگرنه بنای نوع اول نیز حرام بود. به‌همین جهت، برخی بنای بر قبور در غیر ملک موقوفه را مکروه دانسته‌اند.<ref>اعانة الطالبین، ج2، ص120.</ref> از این‌رو، برخی فقیهان شافعی جواز بنای بر قبور را مختص به غیر ملک موقوفه یا موات می‌دانند.<ref>الفتاوی الفقهیة الکبری، ج2، ص16.</ref>

البته برخی از آن‌ها مانند [[شرف‌الدین انصاری]] بنای بر قبور را به سبب سیره پیوسته دانشوران و عدم نهی آن‌ها، جایز می‌دانند. برخی دیگر نیز بنای بر قبور حتی در ملک موقوفه را جایز می‌دانند.<ref>الفتاوی الفقهیة الکبری، ج2، ص16.</ref>

شماری از آنان هم بنای بر قبور انبیا، شهدا، صالحین<ref>تحفة الحبیب، ج2، ص566.</ref> و علما<ref>الفتاوی الفقهیة الکبری، ج2، ص17.</ref> و بزرگان دین و نیز موردی را که از بیم نبش قبر<ref>نهایة المحتاج، ج3، ص34.</ref> یا سیلاب ساخته شود، به سبب احیای زیارت و [[تبرک]]، از موارد نهی تنزیهی و حکم کراهت بیرون دانسته‌اند.<ref>اعانة الطالبین، ج2، ص120؛ تحفة الحبیب، ج2، ص566.</ref>

از سخن برخی دانشوران شافعی نیز مطلوبیت و استحباب بنای بر قبور استنباط شده است.<ref>نک: الفتاوی الفقهیة الکبری، ج2، ص16.</ref>

===دیدگاه حنفیان===
[[ابوحنیفه]]<ref>نک: حاشیة رد المحتار، ج2، ص237.</ref> و حنفی‌ها به کراهت بنای بر قبور باور دارند.<ref>الجوهرة النیره، ج1، ص110؛ اللباب فی شرح الکتاب، ج1، ص65.</ref> برخی فقیهان حنفی بنای بر قبور مشایخ، دانشوران و سادات در غیر زمین موقوفه و مسبله و یا برای حفظ از ویرانی را جایز می‌دانند.<ref>حاشیة رد المحتار، ج2، ص237.</ref>

===دیدگاه مالکیان===

[[مالک بن انس|مالک]]، پیشوای [[مالکیان]]، بنای بر قبور را مکروه می‌داند.<ref>منح الجلیل، ج1، ص517.</ref> [[قرطبی]] از دانشوران مالکی مذهب، «اتخاذ قبور به عنوان مسجد» در روایت نبوی(ص) را به معنای قبله قرار دادن قبور و خواندن نماز به سوی آن دانسته است.<ref>تفسیر قرطبی، ج11، ص380.</ref>

حکم این مسئله میان فقیهان مالکی مورد اختلاف است. برخی بر این باورند که بنای بر قبور اگر به قصد زینت باشد، حرام و در غیر این صورت مکروه است.<ref>القوانین الفقهیه، ج1، ص66؛ فقه العبادات، ج1، ص264.</ref>

برخی دیگر مانند [[ابن رشد]] بنا در ملک بنا کننده را درصورتی که بر قبر باشد، مکروه و اگر در پیرامون قبر و از ملک خود شخص باشد، مجاز و غیر مکروه می‌دانند.<ref>نک: منح الجلیل، ج1، ص517؛ مواهب الجلیل، ج3، ص59.</ref> برخی نیز حتی بنای مسجد بر قبور را مکروه نمی‌دانند.<ref>فتح العلی المالک، ج1، ص159.</ref>

===دیدگاه حنبلیان===

[[احمد بن حنبل]] پیشوای [[حنبلیان]] از بنای بر قبور کراهت داشت.<ref>الکافی فی فقه الامام احمد، ج1، ص372.</ref> این می‌تواند دلالت بر کراهت یا حرمت داشته باشد. بر پایه دیدگاه دانشوران حنبلی، بنای بر قبور مکروه است.<ref>مطالب اولی النهی، ج1، ص912.</ref>

برخی منع تحریمی را مختص به ملک موقوفه به وقف عام،<ref>الفروع و معه تصحیح الفروع، ج3، ص381؛ مطالب اولی النهی، ج1، ص913.</ref> مسبله یا در صحرا می‌دانند.

البته وجه منع در کلام این افراد به سبب منافات ایجاد بنا در این مکان‌ها با اجازه استفاده همه مسلمانان از مناطق مسبله و صحرا<ref>مطالب اولی النهی، ج1، ص912.</ref> و نیز مشابهت این مکان‌ها به بناهای اهل دنیا است،<ref>الانصاف، ج2، ص386.</ref> نه این‌که کاری شرک‌آلود و بت‌پرستانه باشد.

===دیدگاه برخی از محققان اهل‌سنت===

شماری از محققان اهل سنت با تحلیل دقیق‌تر روایت‌های نهی از اتخاذ قبور به عنوان مسجد و دیگر احادیث مورد استناد در این زمینه، بر این باورند که نهی در این روایت‌ها عام نیست، بلکه ویژه موارد خاص و معلل به مواردی از جمله تماس مصالح به‌کار رفته در بنای بر قبور با آتش و یا سنگینی آن‌ها بر میت یا تمییز آن از قبور دیگر مسلمانان یا ممانعت از دفن دیگر مسلمانان کنار آن قبر است و حکم معلل نیز مقید به‌همان موارد تعلیل به‌شمار می‌رود.<ref>احیاء المقبور، ص14.</ref>

افزون بر این، ادله قوی‌تری بر جواز این کار دلالت دارد<ref>احیاء المقبور، ص12.</ref> که نشان دهنده جواز بنا در پیرامون قبور است.<ref>احیاء المقبور، ص14-15.</ref>

===دیدگاه امامیه===

در فقه [[امامیه]] بنای بر قبور اولیای دین نه تنها مکروه نیست،<ref>الدروس، ج1، ص116.</ref> بلکه مستحب<ref>مصباح الفقیه، ج5، ص428.</ref> و مطابق سیره سلف و خلف مسلمانان<ref>مفتاح الکرامه، ج4، ص281؛ جامع المقاصد، ج1، ص450؛ مدارک الاحکام، ج2، ص150.</ref> به‌شمار می‌رود.

دستور ندادن پیامبر به ویرانی آرامگاه [[حضرت ابراهیم(ع)]] زمانی که خبر از فتح [[فلسطین]] داد<ref>احیاء المقبور، ص43.</ref> و عدم ویرانی آن بنا به دست مسلمانان در زمان فتح آن سرزمین و نیز ویران نکردن بناهای قبور پیامبران بنی‌اسرائیل به دست خلیفه دوم و دیگر مسلمانان،<ref>کشف الارتیاب، ص306-307.</ref> نشان دهنده استمرار این سیره است؛

روایات نهی کننده از این کار نیز حمل بر کراهت می‌شود. درست است که بر پایه حکم عقل، اطاعت از نهی واجب است، مگر در مواردی که قرینه بر جواز ترک وجود دارد<ref>اصول الفقه، ج1، ص148.</ref>؛ اما از آن جا که صیغه نهی برای حرمت یا کراهت وضع نشده و در هر دو مورد به‌کار رفته است، مفاد آن به مقتضای قرائن مشخص می‌شود.

====تعظیم شعائر====

در این مورد، شواهد و قرائن تاریخی و سیره پیوسته مسلمانان نیز ظهور نهی را در کراهت تعیین می‌کند. البته قبور بزرگان دین و اولیا و اوصیای الهی و صالحان و شهیدان از قلمرو این کراهت بیرون است؛ زیرا ساخت این قبور از شعائر دین به شمار می‌رود و بنای مسجد و قبه بر قبور ایشان چون موجب مشخص بودن قبور آن‌ها و زیارت آن می‌گردد،<ref>احیاء المقبور، ص42-43.</ref> تعظیم آنان<ref>کشف الارتیاب، ص305-306؛ احیاء المقبور، ص6، 20.</ref> و از مصداق‌های تعظیم شعائر دین قلمداد می‌گردد.

 

تعظیم شعائر که از تقوای قلوب شمرده شده: {{قلم رنگ|سبز|﴿وَ مَنْ یُعَظِّمْ شَعائِرَ اللهِ فَاِنَّها مِنْ تَقْوَی الْقُلُوبِ﴾}} ([[سوره حج]]، آیه 32)، مطلوب خداوند است و چیزی که مطلوب مولا باشد، دست کم استحباب دارد، نه کراهت.

====پیشگیری از بی‌احترامی====

افزون بر این، هرگاه کاری نزد مولا ناپسند باشد، ضد آن مطلوب وی خواهد بود. بنابراین، همان‌گونه که بی‌احترامی به اموات و نیز نشستن بر قبور و راه رفتن بر آن که موجب بی‌احترامی به آن‌ها است، نزد شارع نامطلوب شمرده می‌شود، احترام به اموات و هر کاری که موجب احترام به آن‌ها می‌گردد، مطلوب او خواهد بود. پس ساخت بنا بر قبور که موجب پیشگیری از بی‌احترامی به آن‌ها می‌شود، می‌تواند مطلوب شارع باشد.<ref>نک: احیاء المقبور، ص42-43.</ref>

===دیدگاه قرآن===

[[قرآن کریم]] در چند آیه به مسئله بنای بر قبور پرداخته است. در آیه 21 [[سوره کهف]]، همراه بیان داستان ستیز [[مسیحیان]] و [[مشرکان]] با نحوه برخورد با اجساد [[اصحاب کهف]]،<ref>التفسیر الکبیر، ج21، ص447.</ref> نظر هر دو گروه را بیان نموده است.

گروهی که به نقلی مشرک بوده‌اند، باور داشتند که دیواری جلو در غار ساخته شود: {{قلم رنگ|سبز|﴿فَقَالُوا ابْنُوا عَلَیْهِمْ بُنْیَانًا﴾}} تا از دید مردم پنهان بمانند.<ref>المیزان، ج13، ص265.</ref>

گروه دیگر که موحدان شهر شمرده می‌شدند، پیشنهاد دادند تا مسجد<ref>جامع البیان، ج15، ص149؛ زاد المسیر، ج3، ص74؛ الدر المنثور، ج4، ص217.</ref> یا معبدی<ref>مجمع البیان، ج6، ص710؛ المنیر، ج15، ص213؛ البلاغ فی تفسیر القرآن، ص296.</ref> بر قبور آن‌ها ساخته شود: {{قلم رنگ|سبز|﴿لَنَتَّخِذَنَّ عَلَیْهِمْ مَسْجِدًا﴾}} با پذیرش نظر این گروه، مسجدی در آن مکان ساخته شد تا هم در آن‌جا خدا را [[عبادت]] کنند<ref>مجمع البیان، ج6، ص710.</ref> و هم آثار اصحاب کهف باقی بماند<ref>التفسیر الکبیر، ج21، ص447.</ref> و مردم از قبور آنان [[تبرک]] یابند.<ref>الکشاف، ج2، ص711؛ تفسیر ابن عربی، ج1، ص402.</ref>

این آیات به شرک‌آمیز بودن این کار اشاره نکرده‌اند و از این حیث اطلاق دارند. به پاس اهمیت ویژه [[توحید]]، اگر این کار شرک‌آمیز بود، حتماً در قرآن کریم بیان می‌شد. پس اطلاق این آیه، در مقام بیان و قابل تمسک و دلیل بر جواز بنای بر قبور است.<ref>احیاء المقبور، ج1، ص24.</ref>

==ادله مخالفان بنای بر قبور==

به باور [[وهابیان]]، دفن میت در حجره، بیت مسقف و آرامگاه و باقی نهادن بنای سابق، به‌سبب کار صحابه در دفن پیامبر در حجره وی جایز است. اما ساخت بنای جدید، خصوصاً مسجد بر قبر اموات که کاری بدعت‌آمیز و مربوط به سده پنجم ق. به بعد است،<ref>روزنامه‌ام القری، جمادی الثانی، 1345ق.</ref> نامشروع و حرام شمرده می‌شود. بنابراین، باید مساجدی که بر قبور ساخته شده‌اند، ویران گردند.<ref>جامع المسائل، ج3، ص41؛ زاد المعاد، ص504.</ref>

به باور آنان، بنای بر [[قبر نبوی]] نیز مورد رضایت پیامبر نبوده و ساخت آن با معصیت و نافرمانی پیامبر صورت پذیرفته است.<ref>اغاثة اللهفان، ج1، ص210؛ تحذیر الساجد، ج1، ص43.</ref>

مستند آن‌ها برای حکم به حرمت، افزون بر بدعت‌آمیز بودن آن، چند روایت است که بر پایه آن‌ها، پیامبر از اتخاذ قبور به‌عنوان مسجد نهی نموده و این کار را تشبّه به یهود دانسته است.<ref>صحیح البخاری، ج1، ص447؛ صحیح مسلم، ج1، ص376؛ تفسیر قرطبی، ج11، ص380.</ref> این روایات عبارتند از:

===حدیث جابر===

بر پایه روایت جابر، پیامبر از تجصیص قبور، بنای بر آن‌ها و نشستن بر آن‌ها نهی نموده است.<ref>صحیح مسلم، ج2، ص667.</ref>

آورده‌اند که این روایت به واسطه ضعف [[ابن جریح]]<ref>میزان الاعتدال، ج4، ص368.</ref> و [[ابوزبیر]]، سندی ضعیف دارد.<ref>کشف الارتیاب، ص299.</ref>متن حدیث نیز مضطرب است.<ref>صیانة الآثار، ص79.</ref>

در گزارش [[مسلم بن حجاج قشیری|مسلم]]، [[نسائی]] و [[ترمذی]]، با وجود اشتراک سند، اختلاف متنی فراوان دیده می‌شود. در گزارش ترمذی، افزون بر نهی از بنای بر قبور، به تقصیص (تجصیص) قبور و نشستن و کتابت بر آن اشاره شده<ref>سنن الترمذی، ج3، ص368.</ref> و در روایت نسائی، از جلوس و تجصیص و بنا نهی شده است.<ref>سنن النسائی، ج1، ص653.</ref> در [[مسند احمد]]، همراه بنای بر قبور، تنها به تجصیص آن اشاره شده است.<ref>مسند احمد، ج3، ص399.</ref>

از دیدگاه دلالی، مفاد این روایت با سیره پیوسته مسلمانان مخالفت دارد و عمل برپایه این روایت، مستلزم کنار نهادن سیره متشرعه است. سیره متشرعه حتی با این احتمال که بر پایه مقتضای طبع و سیره عقلایی آن‌ها باشد،<ref>بحوث فی علم الاصول، ج4، ص248.</ref> به تنهایی مستند حکم شرعی شمرده می‌شود.<ref>دروس فی علم الاصول، ج2، ص125.</ref>

به نظر می‌رسد که بنای سابق و لاحق تفاوتی در حکمت این حکم ندارد.<ref>احیاء المقبور، ج1، ص36-37.</ref> دفن پیامبر(ص) در منزل خویش و نیز [[خلیفه اول]] و [[خلیفه دوم|دوم]] کنار او و سکوت مسلمانان و صحابه خاص پیامبر، دلالت بر جواز دفن در بنای سابق دارد. پس بنای لاحق نیز مستلزم تبدیل قبر به بت نمی‌گردد.

نیز از آن‌جا که کاربرد نهی در کلمات پیامبر بیشتر تنزیهی بوده، نهی در این روایت‌ها نیز بر کراهت حمل می‌گردد.<ref>صیانة الآثار، ص79-80.</ref>

===حدیث لعن یهودیان و مسیحیان===

روایتی به سیره [[یهودیان]] و [[مسیحیان]] اشاره دارد که قبور پیامبران خویش را مسجد قرار می‌دادند و پیامبر(ص) مسلمانان را از این کار نهی نمود.<ref>صحیح البخاری، ج1، ص437؛ صحیح مسلم، ج1، ص376؛ سنن النسائی، ج1، ص658.</ref>

در برابر، موافقان جواز بنای بر قبور بر این باورند که این روایت به واسطه ضعف ابن جریح<ref>میزان الاعتدال، ج4، ص368.</ref> و ابوزبیر<ref>کشف الارتیاب، ص299.</ref> ضعف سندی دارد. از جهت محتوا و دلالت نیز با واقعیت تاریخی و سیره یهودیان سازگار نیست.

یهودیان که به گواهی قرآن، به قتل و آزار و تکذیب پیامبران خود شهرت دارند ([[سوره بقره]]، آیه 87)، چگونه چنین تعظیمی در حق پیامبران خود روا داشته‌اند؟<ref>اعلام الراکع الساجد، ج1، ص5-14.</ref> مسیحیان نیز تنها پیامبرشان [[حضرت عیسی]] بوده و قبری برای او نداشته‌اند تا آن را عبادتگاه خود قرار دهند.<ref>اعلام الراکع الساجد، ج1، ص7.</ref>

بنابراین، بر فرض صحت اسناد این روایت به پیامبر(ص)، به‌نظر می‌رسد این‌کار به‌دست برخی یهودیان و برای سجده نمودن یا عبادت قبور و یا نماز خواندن به سوی آن انجام گرفته است.<ref>احیاء المقبور، ص23؛ اعلام الراکع الساجد، ج1، ص3-5.</ref> از این‌رو، [[قرطبی]] نهی در روایت را بدین سبب دانسته که این کار، پرستش مدفونان در قبر به شمار می‌رود.<ref>تفسیر قرطبی، ج11، ص381.</ref>

روایتی دیگر از پیامبر که از خداوند می‌خواهد تا قبر او بت قرار نگیرد<ref>مسند احمد، ج2، ص246؛ اعلام الراکع الساجد، ج1، ص3.</ref> و تفسیر مسجد در این روایت به مسجود شدن قبر،<ref>وسائل الشیعه، ج5، ص160.</ref> شاهدی بر این توجیه است.

===حدیث شرار خلق===

بر پایه این حدیث، کنیسه‌ها و معابد [[حبشه]] در حقیقت مدفن افراد صالح اقوام پیشین بوده که پس از وفاتشان، مسجدی بر قبورشان ساختند و تصاویری از آن‌ها بر دیوارهای مسجد کشیدند. از این‌رو، آن‌ها بدترین مردم نزد خدا به شمار رفته‌اند.<ref>صحیح البخاری، ج1، ص437؛ سنن النسائی، ج1، ص260.</ref>

به این استدلال پاسخ داده‌اند که ساختن مسجد بر قبور و نماز خواندن در آن یا تنها نماز خواندن کنار قبر موجب نمی‌شود که کننده این‌کار بدترین خلق خدا گردد؛ بلکه شرارت آن‌ها دلالت بر شرک‌آلود بودن کارشان دارد؛ از جمله سجده بر قبر یا صاحب آن و یا قبله قرار دادن آن و کارهای شرک‌آلود دیگر. [[پیامبر(ص)]] نیز از بیم آن که توجه به صاحب قبر منجر به [[شرک]] گردد، از این کار نهی نمود.<ref>احیاء المقبور، ص23-24.</ref>

===حدیث ابن عباس===

حدیث ابن عباس<ref>تفسیر قرطبی، ج19، ص308.</ref> بر پایه روایت‌ دیگر مورد استناد [[ابن تیمیه]]، [[بت‌پرستی]] نخست به صورت بزرگداشت بزرگان و بعدها با کشیدن تصویر آن‌ها بر دیوار انجام پذیرفته که به دست اعراب تبدیل به بت شده است.<ref>الفتاوی الکبری، ج2، ص432؛ مجموع الفتاوی، ج1، ص167.</ref>

بر این اساس، انسان‌ها در فاصله زمانی میان [[آدم]] و [[نوح]]، در طول 10 سده همگی بر آیین [[توحید]] و [[اسلام]] بودند و نسل‌های بعد به‌سبب بزرگداشت قبور افراد صالح خود، به شرک گراییدند.<ref>مجموع الفتاوی، ج1، ص167.</ref> پس برای پیشگیری از مشرک شدن مسلمانان، از بنای بر قبور نهی شده است.

در پاسخ این استدلال آورده‌اند که [[عبادت]] کاری است که هم نشانه خضوع و خشوع و هم با باور به [[الوهیت]] یا [[ربوبیت]] آن فرد یا شیء همراه باشد. اما هیچ‌یک از این دو عنصر در بنای بر قبور و عبادت کنار قبور اولیای دین وجود ندارد.<ref>احیاء المقبور، ص23.</ref>

نیز اگر بنای بر قبور که نوعی تعظیم صاحبان قبور شمرده می‌شود، شرک باشد، پس تعظیم [[کعبه]] و [[طواف]] آن و بوسیدن و [[استلام حجرالاسود]] نیز شرک خواهد بود؛ اما بر پایه نصوص دینی، تعظیم این امور عبادت خدا و تعظیم او است.<ref>کشف الارتیاب، ص312.</ref>

===حدیث تسویه قبور===

بر پایه روایتی، [[حضرت علی(ع)]] مطابق ماموریتی که پیامبر به او داده بود، به [[ابوالهیاج]] دستور داد تا قبرها را تسویه نماید.<ref>صحیح مسلم، ج2، ص666؛ سنن النسائی، ج1، ص653.</ref>

در برابر، موافقان بنای بر قبور بر این باورند که سند این روایت به سبب وجود [[وکیع بن جراح]]<ref>تاریخ بغداد، ج12، ص352؛ تهذیب التهذیب، ج11، ص110.</ref> و [[حبیب بن ابی‌ثابت]] ضعیف است.<ref>تهذیب التهذیب، ج2، ص156-157.</ref> نیز این حدیث از مفردات ابوالهیاج است و او روایتی دیگر در هیچ‌یک از کتاب‌های اهل سنت ندارد.<ref>حاشیة السندی علی سنن النسائی، ج4، ص88؛ شرح السیوطی لسنن النسائی، ج4، ص88.</ref>

از دیدگاه دلالی نیز این حدیث الفاظی مبهم دارد. احتمال دارد منظور از «تمثال»، تصاویر بت‌ها و منظور از «قبر» قبور مشرکان باشد.<ref>احیاء المقبور، ص47-48.</ref> واژه تسویه نیز اگر دو مفعولی به‌کار رود، به برابر نهادن چیزی با چیز دیگر گفته می‌شود<ref>نک: العین، ج7، ص326، «سوی. </ref> و اگر یک مفعولی باشد، به معنای از میان بردن ناهمواری‌ها و زدودن کجی‌ها به‌کار می‌رود.<ref>نک: التحقیق، ج5، ص281، «سوی. </ref>

از آن‌جا که تسویه در این حدیث، یک مفعولی است، مفاد حدیث، دستور هموار کردنذقبرها<ref>صحیح مسلم، ج2، ص666.</ref> و از میان بردن ناهمواری‌ها است، نه تساوی آن با زمین.<ref>ارشاد الساری، ج2، ص477؛ احیاء المقبور، ص47-48؛ الوهابیة فی المیزان، ص56.</ref>

شواهدی نیز بر این برداشت وجود دارد: سنت بودن هموار کردن قبور،<ref>صحیح مسلم، نووی، ج7، ص36؛ منتهی المطلب، ج7، ص395؛ بحار الانوار، ج79، ص41.</ref> استحباب بلندی قبر به‌اندازه یک وجب<ref>احیاء المقبور، ص47-48.</ref> یا چهار انگشت باز<ref>بحار الانوار، ج79، ص41.</ref> و سیره پیامبر و صحابه بر این کار<ref>احیاء المقبور، ص47-48.</ref> و نیز آوردن واژه تسویه در حدیث پیش از این روایت به معنای هموار کردن.<ref>صحیح مسلم، ج2، ص266.</ref>

===حدیث نهی از زیاده بر قبور===

در برخی از روایت‌های نهی از بنای بر قبور، عبارت «یُزاد علیه» دیده می‌شود. بر این اساس، زیاده کردن بر قبور جایز نیست.<ref>السنن الکبری، ج3، ص410؛ سنن ابی داود، ج3، ص210.</ref>

درباره زیاده کردن بر قبر، دیدگاه‌های گوناگون بیان شده است. بلند کردن قبر بیش از‌ اندازه،<ref>شرح السیوطی لسنن النسائی، ج4، ص86.</ref> افزودن بر خاک آن از خاکی جز خود قبر،<ref>حاشیه السندی علی سنن النسائی، ج4، ص86.</ref> افزون کردن چیزهای دیگر جز خاک بر قبر مانند تابوت و کلوخ و سنگ روی قبور<ref>الفواکه العذاب، ص93.</ref> و ساختن بنا،<ref>شرح سنن ابی داود، ج6، ص183.</ref> طولانی‌تر و عریض‌تر کردن قبر بیش از‌ اندازه جسد.<ref>حاشیة السندی علی سنن النسائی، ج4، ص86.</ref>

شماری از پژوهشگران بر این باورند که زیاده بر بنا، عرفاً درباره چیزی به‌کار می‌رود که از جنس همان چیز باشد. پس در این‌جا، روایت ظهور در افزودن خاک آن دارد<ref>عون المعبود، ج9، ص33؛ نیل الاوطار، ج4، ص105.</ref> و ساخت قبه و بارگاه، زیاده بر قبر نیست. نهی از زیاده، آشکارا به معنای نهی از زیاده با خاک ندارد؛ چه رسد به نهی از قرار دادن چیزهایی دیگر بر قبر.<ref>کشف الارتیاب، ص302.</ref>
==پانویس==

{{پانویس}}

==منابع ==

{{منابع}}

{{دانشنامه

 | آدرس = http://phz.hajj.ir/422/7866

 | عنوان = بنای بر قبور

 | نویسنده = طاهره کریمی محلی

}}

* '''آثار تاریخی تهران''': محمد تقی مصطفوی، تهران، انجمن آثار ملی، 1361ش.

* '''اثر (فصلنامه)''': تهران، پژوهشگاه میراث فرهنگی.

* '''احیاء المقبور من ادلة جواز بناء المساجد''': عبدالله الصدیق الغماری، قاهره، مکتبة قاهره، 1429ق.

* '''اخبار الدولة العباسیه''': (قرن3ق.) ، به کوشش الدوری و المطلبی، بیروت، دار الطلیعه، 1391ق.

* '''ارشاد الساری''': القسطلانی (درگذشت 923ق.) ، مصر، المطبعة الکبری الامیریه.

* '''الاستیعاب''': ابن عبدالبر (درگذشت 463ق.) ، به کوشش البجاوی، بیروت، دار الجیل، 1412ق.

* '''اصول الفقه''': محمد رضا مظفر (درگذشت 1388ق.) ، قم، النشر الاسلامی.

* '''اعانة الطالبین''': السید البکری الدمیاطی (درگذشت 1310ق.) ، بیروت، دار الفکر، 1418ق.

* '''اعلام الراکع الساجد''': ابوالفضل عبدالله بن محمد الغماری.

* '''اعیان الشیعه''': سید محسن الامین (درگذشت 1371ق.) ، به کوشش حسن الامین، بیروت، دار التعارف.

* '''اغاثة اللهفان''': ابن قیم الجوزیه (درگذشت 751ق.) ، به کوشش الفقی، بیروت، دار المعرفه، 1395ش.

* '''اقتضاء الصراط المستقیم''': ابن تیمیه (درگذشت 728ق.) ، به کوشش ناصر عبدالکریم، بیروت، دار عالم الکتب، 1419ق.

* '''الانصاف فی معرفة الراجح من الخلاف''': المرداوی (درگذشت 885ق.) ، به کوشش محمد حامد، بیروت، دار احیاء التراث العربی، 1377ق.

* '''بحار الانوار''': المجلسی (درگذشت 1110ق.) ، بیروت، دار احیاء التراث العربی، 1403ق.

* '''بحوث فی علم الاصول''': تقریر ابحاث سید محمد باقر الصدر، سید محمود‌هاشمی شاهرودی، 1405ق.

* '''البلاغ فی تفسیر القرآن''': محمد صادقی، قم، اسماعیلیان، 1419ق.

* '''تاریخ الاسلام و وفیات المشاهیر''': الذهبی (درگذشت 748ق.) ، به کوشش عمر عبدالسلام، بیروت، دار الکتاب العربی، 1410ق.

* '''تاریخ الخلفاء''': السیوطی (درگذشت 911ق.) ، به کوشش جمعی از ادبا، بیروت.

* '''تاریخ بغداد''': الخطیب البغدادی (درگذشت 463ق.) ، به کوشش عبدالقادر، بیروت، دار الکتب العلمیه، 1417ق.

* '''تاریخ طبرستان''': محمد بن حسن بن اسفندیار (درگذشت قرن7ق.) ، ترجمه: احمد محمد ناری، قاهره، المجلس الاعلی للثقافه، 2002م.

* '''تاریخ طبری (تاریخ الامم و الملوک)''': الطبری (درگذشت 310ق.) ، بیروت، دار الکتب العلمیه، 1407ق.

* '''تاریخ قم''': حسن بن محمد قمی (درگذشت 378ق.) ، به کوشش انصاری، قم، کتابخانه نجفی، 1385ش.

* '''تاریخ المملکة العربیة السعودیه''': گروهی از مؤلفان، عربستان، وزارة التربیة و التعلیم، 1429ق.

* '''تحذیر الساجد''': محمد ناصر الدین البانی، بیروت، المکتب الاسلامی، 1422ق.

* '''تحفة الحبیب علی شرح الخطیب''': سلیمان بن محمد البجیری، بیروت، دار الکتب العلمیه، 1417ق.

* '''تربت پاکان''': حسین مدرسی طباطبایی، قم، مهر، 1335ش.

* '''تفسیر ابن عربی (تفسیر القرآن الکریم)''': محیی الدین بن عربی (درگذشت 638ق.) ، به کوشش سمیر مصطفی، بیروت، دار احیاء التراث العربی، 1422ق.

* '''تفسیر قرطبی (الجامع لاحکام القرآن)''': القرطبی (درگذشت 671ق.) ، بیروت، دار احیاء التراث العربی، 1405ق.

* '''التفسیر الکبیر''': الفخر الرازی (درگذشت 606ق.) ، بیروت، دار احیاء التراث العربی، 1415ق.

* '''تهذیب التهذیب''': ابن حجر العسقلانی (درگذشت 852ق.) ، بیروت، دار الفکر، 1404ق.

* '''جامع الاحکام الفقهیه''': القرطبی (درگذشت 671ق.) ، به کوشش فرید عبدالعزیز، بیروت، دار الکتب العلمیه، 1414ق.

* '''جامع البیان''': الطبری (درگذشت 310ق.) ، بیروت، دار المعرفه، 1412ق.

* '''جامع المسائل''': ابن تیمیه (درگذشت 728ق.) ، به کوشش محمد عزیز، دار عالم الفوائد.

* '''جامع المقاصد''': الکرکی (درگذشت 940ق.) ، قم، آل البیت:، 1411ق.

* '''جواهر البلاغه''': سید احمد‌هاشمی، به کوشش یوسف صهیلی، بیروت، المکتبة العصریه، 1421ق.

* '''جولة فی الاماکن المقدسه''': ابراهیم موسی زنجانی، بیروت، الاعلمی، 1405ق.

* '''الجوهرة النیره''': ابوبکر بن علی الزبیدی (درگذشت 800ق.) ، المطبعة الخیریه، 1322ق.

* '''حاشیة السندی علی سنن النسائی''': محمد بن الهادی السندی (درگذشت 1138ق.) ، به کوشش عبدالفتاح، حلب، مکتب المطبوعات الاسلامیه.

* '''حاشیة رد المحتار''': ابن عابدین (درگذشت 1252ق.) ، بیروت، دار الفکر، 1415ق.

* '''دانشنامه جهان اسلام''': زیر نظر حداد عادل و دیگران، تهران، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، 1378ش.

* '''دائرة المعارف بزرگ اسلامی''': زیر نظر بجنوردی، تهران، مرکز دائرة المعارف بزرگ، 1372ش.

* '''الدر المنثور''': السیوطی (درگذشت 911ق.) ، بیروت، دار المعرفه، 1365ق.

* '''الدرة الثمینة فی اخبار المدینه''': محمد بن النجار (درگذشت 643ق.) ، به کوشش شکری، دار الارقم بن ابی‌ارقم.

* '''الدروس الشرعیة فی فقه الامامیه''': محمد بن مکی عاملی (درگذشت 786ق.) ، قم، نشر اسلامی، 1417ق.

* '''دروس فی علم الاصول''': سید محمد باقر صدر (درگذشت 1400ق.) ، بیروت، دار الکتاب اللبنانی، 1406ق.

* '''رحلة ابن بطوطه''': ابن بطوطه (درگذشت 779ق.) ، به کوشش التازی، الرباط، المملکة المغربیه، 1417ق.

* '''رحلة ابن جبیر''': محمد بن احمد (درگذشت 614ق.) ، بیروت، دار مکتبة الهلال، 1986م.

* '''الرحلة الحجازیه''': اولیا چلپی، قاهره، دار الآفاق، 1999م.

* '''زاد المسیر''': ابن جوزی (درگذشت 597ق.) ، به کوشش عبدالرزاق، بیروت، دار الکتاب العربی، 1422ق.

* '''زاد المعاد''': ابن قیم الجوزیة (درگذشت 751ق.) ، بیروت، الرساله، 1412ق.

* '''زندگی مسلمانان در قرون وسطا''': علی مظاهری، ترجمه: راوندی، تهران، صدای معاصر، 1378ش.

* '''سنن ابی‌داود''': السجستانی (درگذشت 275ق.) ، به کوشش محمد محیی الدین، دار الفکر.

* '''سنن الترمذی''': الترمذی (درگذشت 279ق.) ، به کوشش بشار عواد، بیروت، دار الغرب الاسلامی.

* '''السنن الکبری (سنن النسائی)''': النسائی (درگذشت 303ق.) ، به کوشش عبدالغفار و سید کسروی، بیروت، دار الکتب العلمیه، 1411ق.

* '''السنن الکبری''': البیهقی (درگذشت 458ق.) ، به کوشش محمد، مکه، دار الباز، 1414ق.

* '''شرح السیوطی لسنن النسائی''': السیوطی (درگذشت 911ق.) ، به کوشش عبدالفتاح، حلب، مکتبة المطبوعات الاسلامیه، 1406ق.

* '''شرح سنن ابی‌داود''': محمود بن احمد العینی (درگذشت 855ق.) ، به کوشش المصری، الریاض، مکتبة الرشد، 1420ق.

* '''صحیح البخاری''': البخاری (درگذشت 256ق.) ، به کوشش مصطفی دیب البغا، بیروت، دار ابن کثیر، الیمامه، 1407ق.

* '''صحیح مسلم بشرح النووی''': النووی (درگذشت 676ق.) ، بیروت، دار احیاء التراث العربی.

* '''صحیح مسلم''': مسلم (درگذشت 261ق.) ، به کوشش محمد فؤاد، بیروت، دار احیاء التراث العربی.

* '''صیانة الآثار الاسلامیه''': جعفر سبحانی.

* '''الطبقات الکبری''': ابن سعد (درگذشت 230ق.) ، بیروت، دار صادر.

* '''عنوان المجد فی تاریخ نجد''': عثمان بن بشر النجدی، به کوشش الستری، ریاض، دار الحبیب، 1420ق.

* '''عون المعبود''': العظیم آبادی (درگذشت 1329ق.) ، بیروت، دار الکتب العلمیه، 1415ق.

* '''العین''': خلیل (درگذشت 175ق.) ، به کوشش المخزومی و السامرائی، دار الهجره، 1409ق.

* '''الفتاوی الفقهیة الکبری''': ابن حجر هیتمی، بیروت، دار الفکر، 1424ق.

* '''الفتاوی الکبری''': ابن تیمیه (درگذشت 728ق.) ، به کوشش عبدالقادر، دار الکتب العلمیه.

* '''فتح العلی المالک''': محمد بن احمد علیش (درگذشت 1299ق.) ، دار المعرفه، 1412ق.

* '''الفروع و معه تصحیح الفروع''': محمد بن مفلح بن مفرج (درگذشت 763ق.) ، به کوشش عبدالله الترکی، الرساله، 1424ق.

* '''فقه العبادات علی المذهب المالکی''': الحاجة کوکب عبید، دمشق، مطبعة الانشاء، 1406ق.

* '''الفقه علی المذاهب الاربعه''': عبدالرحمن الجزیری (درگذشت 1360ق.) ، بیروت، دار الکتب العلمیه، 1424ق.

* '''الفواکه العذاب''': حمد بن ناصر النجدی (درگذشت 1225ق.) ، به کوشش عبدالسلام، دار العاصمه.

* '''القوانین الفقهیه''': ابن جزی الغرناطی (درگذشت 741ق.) ، به کوشش محمد امین، بیروت، دار الکتب العلمیه، 1418ق.

* '''کامل البهائی فی السقیفه''': الحسن عماد الدین الطبری، المکتبة الحیدریه، 1426ق.

* '''الکافی فی فقه الامام احمد''': عبدالله بن قدامه (درگذشت 620ق.) ، بیروت، دار الکتب العلمیه، 1414ق.

* '''الکامل فی التاریخ''': ابن اثیر (درگذشت 630ق.) ، به کوشش القاضی، بیروت، دار الکتب العلمیه، 1407ق.

* '''الکشاف''': الزمخشری (درگذشت 538ق.) ، قم، بلاغت، 1415ق.

* '''کشف الارتیاب''': سید محسن الامین (درگذشت 1371ق.) ، به کوشش امین، مکتبة الحریس، 1382ق.

* '''اللباب فی شرح الکتاب''': عبدالغنی الغنیمی المیدانی (درگذشت 1298ق.) ، به کوشش النواوی، دار الکتاب العربی، 1322ق.

* '''لسان العرب''': ابن منظور (درگذشت 711ق.) ، قم، ادب الحوزه، 1405ق.

* '''مجمع البیان''': الطبرسی (درگذشت 548ق.) ، بیروت، دار المعرفه، 1406ق.

* '''مجموع الفتاوی''': ابن تیمیه (درگذشت 728ق.) ، به کوشش انور الباز، دار العرفاء، 1426ق.

* '''مدارک الاحکام''': سید محمد بن علی الموسوی العاملی (درگذشت 1009ق.) ، قم، آل البیت:، 1410ق.

* '''المستدرک علی الصحیحین''': الحاکم النیشابوری (درگذشت 405ق.) ، به کوشش مرعشلی، بیروت، دار المعرفه، 1406ق.

* '''مسند احمد''': احمد بن حنبل، قاهره، قرطبه.

* '''مصباح الفقیه''': رضا الهمدانی (درگذشت 1322ق.) ، به کوشش باقری و دیگران، قم، مهدی موعود، 1421ق.

* '''مطالب اولی النهی فی شرح غایة المنتهی''': مصطفی بن سعد السیوطی (درگذشت 1243ق.) ، المکتب الاسلامی، 1415ق.

* '''منح الجلیل شرح مختصر خلیل''': محمد بن احمد علیش (درگذشت 1299ق.) ، بیروت، دار الفکر، 1409ق.

* '''مفتاح الکرامه''': سید محمد جواد العاملی (درگذشت 1226ق.) ، به کوشش خالصی، قم، نشر اسلامی، 1419ق.

* '''مقابر در معماری ایران''': رابرت هیلن برند، ترجمه: افسر، تهران، کیاهنی، 1366ش.

* '''المنتظم''': ابن جوزی (درگذشت 597ق.) ، به کوشش محمد عبدالقادر و دیگران، بیروت، دار الکتب العلمیه، 1412ق.

* '''المنیر''': وهبة الزحیلی، بیروت، دار الفکر المعاصر، 1411ق.

* '''المواعظ و الاعتبار''': المقریزی (درگذشت 845ق.) ، به کوشش خلیل المنصور، بیروت، دار الکتب العلمیه، 1418ق.

* '''مواهب الجلیل''': الحطاب الرعینی (درگذشت 954ق.) ، بیروت، دار الفکر، 1412ق.

* '''میزان الاعتدال فی نقد الرجال''': الذهبی (درگذشت 748ق.) ، به کوشش البجاوی، بیروت، دار المعرفه، 1382ق.

* '''المیزان''': الطباطبائی (درگذشت 1402ق.) ، بیروت، اعلمی، 1393ق.

* '''الثقات''': ابن حبان (درگذشت 354ق.) ، به کوشش شرف‌ الدین، دار الفکر.

* '''نور الابصار فی مناقب آل بیت النبی المختار''': مؤمن الشبلنجی، الرضی.

* '''نهایة المحتاج''': محمد بن ابی‌العباس الشافعی (درگذشت 1004ق.) ، بیروت، دار الفکر، 1404ق.

* '''نیل الاوطار''': الشوکانی (درگذشت 1255ق.) ، به کوشش عصام الدین، مصر، دار الحدیث، 1413ق.

* '''وسائل الشیعه''': الحر العاملی (درگذشت 1104ق.) ، قم، آل البیت:، 1412ق.

* '''وصف المدینة المنوره''': علی بن موسی، به کوشش حمد الجاسر، ریاض، دار الیمامه.

* '''وفاء الوفاء''': السمهودی (درگذشت 911ق.) ، به کوشش محمد عبدالحمید، بیروت، دار الکتب العلمیه، 2006م.

* '''الوهابیة فی المیزان''': جعفر سبحانی، قم، مؤسسه امام صادق(ع)، 1427ق.

* '''هنر اسلامی زبان و بیان''': تیتوس بورکهارت، ترجمه: رجب‌نیا، تهران، سروش، 1365ش.

{{پایان}}
{{بقیع}}

[[رده:اصطلاحات فقهی]]
[[رده:اصطلاحات کلامی]]