در حال ویرایش بنی هاشم


{{جعبه اطلاعات قبایل
| نام             = بنی‌هاشم
| تصویر           =
| اندازه تصویر    =
| نام کامل        = بنی‌هاشم
| نسب             =
| محل حکومت       =
| مدت حکومت       =
| مکان قبیله      = بخش‌های مرکزی [[شهر مکه]] و پیرامون [[کعبه]]
| سرسلسله         = عمرو ملقب به هاشم
| اشخاص مهم       = هاشم، [[پیامبر اسلام(ص)]]، [[امام علی(ع)]]، [[جعفر بن ابی‌طالب]]، [[عقیل بن ابی‌طالب]]، [[طالب بن ابی‌طالب]]، [[عبدالمطلب]]، [[حمزه بن عبدالمطلب]]، [[عباس  بن عبدالمطلب]]، [[ابولهب]]، [[ابوجهل]]،
| جمعیت           =
| جنگ‌ها           =
| شاخه‌ای از       = [[قریش]]
| زیرشاخه‌ها       = [[آل علی(ع)]]، [[آل جعفر]]، [[آل عقیل]]، [[آل عباس]]، [[آل ابی‌طالب]]، [[آل حارث بن عبدالمطلب]]، [[آل ابی‌لهب]]،
| مهم‌ترین اقدامات = [[پیمان حلف المطیبین]]، [[پیمان حلف الفضول]]، حمایت از پیامبر در دعوت به[[اسلام]]
| مناصب مهم       = [[سقایت]]، [[رفادت]]
| مذهب            = [[بت‌پرستی]]، اسلام
}}

'''بنی‌هاشم''' تیره‌ای شریف از [[قریش]] منسوب به [[هاشم بن عبدمناف]] است. پیامبر(ص) از همین تیره است. بنی هاشم جایگاهی بالا و اثرگذار هم پیش از [[اسلام]] و هم بعد از اسلام داشتند. آنها قبل از اسلام مناصبی از جمله [[سقایت]] و [[رفادت]] را عهده‌دار بودند.

بنی‌هاشم از زمان [[بعثت]] [[پیامبر(ص)]] بیشترین نقش را در حمایت پیامبر(ص) داشتند به گونه‌ای که بیشتر طوایف قریش از بیم خون‌خواهی بنی‌هاشم از آسیب رساندن به پیامبر (ص) هراس داشتند. در دوره بعد از [[هجرت]] پیامبر (ص) به[[مدینه]]، برخی از بنی هاشم همچون [[علی(ع)]] و [[حمزة بن عبدالمطلب|حمزه]] همراه رسول خدا (ص) به مدینه مهاجرت کردند و بخشی دیگر مانند [[ابولهب]]، [[عباس بن عبدالمطلب]] و [[ابوسفیان بن حارث]] از مشهورترین ایشان بودند، همچنان در [[مکه]] و در صف [[مشرکان]] ماندند؛ در این دوران نیز گرایش مشرکان بنی‌هاشم به اسلام به موازات گسترش این آیین افزایش یافت و حمایت بیشتر افراد این طایفه از پیامبر(ص) همچون گذشته ادامه داشت.

اخباری در باب فضیلت بنی‌هاشم، و این که آن‌ها سادات اهل بهشت هستند، روایت شده است.

== تاریخچه ==
سرسلسله طایفه بنی هاشم، [[هاشم بن عبدمناف|هاشم بن عبدمَناف]] (۴۵۸–۴۸۳م) (نیای دوم پیامبر) نام داشته<ref>تاریخ طبری، ج۱، ص۵۰۴؛ الطبقات، ج۱، ص۷۵ و ص۷۶.</ref> که چهارمین پسر [[عبدمناف]] بوده است.<ref>الآحاد و المثانی، ج۱، ص۱۳۵؛ السیرة النبویه، ج۱، ص۹۴ و ص۲۳۳؛ الطبقات، ج۱، ص۶۲ و ص۶۴.</ref> هاشم در میان قریش شخصیتی با نفوذ بوده و حتی ریاست بر قریش را نیز به او نسبت داده‌اند.<ref>الطبقات، ج۱، ص ۷۵ تا ص۷۸؛ الاکتفاء، ج۱، ص۱۹.</ref> وی چهار پسر به نام‌های شَیبه (عبدالمطّلب)، أسد، عَمرو (ابوصَیفی)، نَضْله و همچنین پنج دختر داشت.<ref>الاغانی، ج۲۲، ص۶۷؛ السیرة النبویه، ج۱، ص۲۳۵؛ الطبقات، ج۱، ص۸۹.</ref>

هاشم بن عبدمَناف دو منصب مهم در میان قریش یعنی [[سقایت]] و [[رفادت]] را برعهده داشت.<ref>اخبار مکه، ج۱، ص۱۱۱؛ المنمق، ص۴۲.</ref> بنی‌هاشم با بهره‌گیری از چاه‌های مکه و همچنین [[زمزم]]، در برطرف کردن کمبود آب در مکه به ویژه در [[موسم حج]] می‌کوشیدند.<ref>اخبار مکه، ص۱۱۱ تا ص۱۱۳.</ref> پس از مرگ هاشم، منصب سقایت و رفادت پس از کش و قوس‌هایی در اقوام به عبدالمطلب رسید.<ref>تاریخ طبری، ج۱، ص۵۰۳؛ السیرة الحلبیه، ج۱، ص۲۳.</ref> کوچک‌ترین فرزند هاشم، عبدالمطلب، بعدها به بزرگ‌ترین و اثرگذارترین فرد قریش تبدیل شد.<ref>الطبقات، ج۱، ص۸۶ تا ص۸۷؛ تاریخ یعقوبی، ج۲، ص۱۰، الکامل، ج۲، ص۱۵.</ref> 

بنی هاشم پیش از اسلام با دیگر قبایل پیمان‌هایی بستند. از جمله پیمان حِلْفُ الْفُضول که در آن بنی‌هاشم، بنی‌مطلب، [[بنی‌زهره]]، [[بنی‌اسد]] و [[بنی‌تیم|بنی‌تَیم]] تعهد سپردند که نگذارند در مکه به کسی ستم شود.<ref>الطبقات، ج۱، ص۱۲۸.</ref> پیش از اسلام، بنی‌هاشم و بنی‌امیه و دیگر سادات قریش در بخش‌های مرکزی شهر مکه و پیرامون [[کعبه]] که به [[بطحاء]]<ref>معجم البلدان، ج1، ص444.</ref> معروف بود، سکونت داشتند.

== دعوت پیامبر از بنی هاشم ==
بعد از عبدالمطلب (پدربزرگ پیامبر)، فرزندان او با عنوان بنی‌هاشم و بنی‌عبدالمطلب شناخته می‌شدند. بعد از نزول آیة «وَاَنْذِر عَشیرَتَکَ الاقرَبینَ» (شعراء: ۲۱۴) که آغاز دعوت آشکار پیامبر بود، حضرت محمد(ص)، بنی‌عبدالمطلب را گرد آورد و رسماً آنان را به پذیرش دینش فراخواند.<ref>طبری، ج ۱، ص ۵۴۲.</ref> اگرچه همه افراد بنی‌هاشم و بنی‌عبدالمطلب در قبول دعوت پیامبر یکسان نبودند و حتی بسیاری از آنان تا بعد از فتح مکه ایمان نیاوردند، ولی همه (به استثنای ابولهب) در برابر واکنش‌های منفی سران قریش و در مقابله با آزارهای مشرکان به پیامبر و مسلمانان، به حمایت از رسول اکرم برخاستند.<ref>«بنی هاشم»، ج۴، ذیل مدخل.</ref>

در سال هفتم [[بعثت]]، تیره‌های گوناگون قریش عهدنامه‌ای درباره قطع کامل ارتباط با بنی‌هاشم منعقد کردند.<ref>السیرة الحلبیه، ج۳، ص۴۹۸؛ اخبار مکه، ج۳، ص۲۵۳.</ref> قریش تعهد سپردند که هرگز با بنی‌هاشم و بنی‌مطلب<ref>سیره ابن‌اسحق، ص۱۵۶.</ref> داد و ستد نکنند و به تحریم اقتصادی و اجتماعی بنی‌هاشم دست زدند.<ref>سیره ابن‌اسحق، ص۱۵۶؛ التحفة اللطیفه، ج۱، ص۱۱.</ref> بنی‌هاشم، جز ابولهب،<ref>السیرة النبویه، ج۲، ص۱۹۶؛ تاریخ طبری، ج۲، ص۳۳۶.</ref> در پاسخ به این تحریم، راهیِ [[شعب ابی‌طالب]] شدند و سه سال در تنگنای شدید مالی و اجتماعی زیستند،<ref>سیره ابن‌اسحق، ص۱۵۹.</ref> تا آنکه میان بزرگان قریش در ادامة تحریم اختلاف افتاد و تحریم شکست‌.<ref>البدایة و النهایه، ج۳، ص۸۴ و ص۸۵؛ التحفة اللطیفه، ج۱، ص۱۱.</ref> بعد از هجرت، گذشته از فداکاری‌های افراد بنی‌هاشم برای استقرار اسلام و پیشتاز بودن آنان در دفاع از اسلام و شرکت در غزوه‌ها، آن تعداد از بنی‌هاشم که در مکه بودند، نیز غالباً از همراهی با نقشه‌های مشرکان مکه برای جنگ با مسلمانان امتناع داشتند.<ref>«بنی هاشم»، ج۴، ذیل مدخل.</ref>

== پس از رحلت پیامبر<small>(ص)</small> ==
پس از رحلت پیامبر(ص)، [[علی بن ابی‌طالب(ع)]] سید بنی هاشم تلقی می‌شد<ref>الریاض النضره، ج۱، ص۳۰۵؛ السیرة الحلبیه، ج۲، ص۳۳۹.</ref> و [[عباس بن عبدالمطلب]] عموی پیامبر(ص) نیز در نظام قبیله‌ای عرب منزلت داشت.<ref>السیرة النبویه، ج۲، ص۲۸۸؛ اسد الغابه، ج۳، ص۶۰ و ص۶۱.</ref> بنی‌هاشم پس از رویداد [[سقیفه]] در زمره کسانی بودند که حدود شش ماه از بیعت با [[ابوبکر بن ابی‌قحافه|ابوبکر]] سر باز زدند. سپس ابوبکر به رغم میل [[عمر بن خطاب]]، به میان جمع بنی‌هاشم شتافت<ref>الریاض النضره، ج۲، ص۱۹۵، ص۲۱۴، ص۲۱۷ و ص۲۱۸.</ref> و گویا همین را نشانه بیعت بنی‌هاشم با خلیفه شمرد.<ref>الطبقات، ج۱، ص۹۴.</ref>

بزرگ‌ترین دشمنان بنی‌هاشم درون قبیله [[قریش]]، تیره دیگر بنی‌عبدمناف یعنی [[بنی‌امیه]] بودند که از نسل بن امیّةبن عبدشمس، برادرزاده هاشم بن عبدمناف بودند.<ref>تاریخ طبری، ج۱، ص۵۰۵.</ref> با انتخاب عثمان برای خلافت، افرادی از بنی‌امیه قدرت یافتند و زمینه‌های احیای عصبیّت قومی و انتقام‌جویی پدید آمد.<ref>«بنی هاشم»، ج۴، ذیل مدخل.</ref>

[[بنی‌عباس|عباسیان]] که فرزندان عباس، عموی پیامبر، بودند با توجه به‌حرمت اجتماعی بنی‌هاشم و با استناد به برخی احادیث که از پیامبر در تکریم بنی‌هاشم روایت شده بود،<ref>الطبقات، ج۱، ص۲۰.</ref> در بزرگنمایی انتسابشان به هاشم کوشیدند و تحت لوای «دعوت هاشمی» فعالیت کردند.<ref>یعقوبی، ج ۲، ص ۳۱۹.</ref> زمینه‌های اجتماعی نزاع بنی‌امیه و بنی‌هاشم نیز که امویان به آن دامن زده بودند، در مطرح کردن این عنوان مؤثر بود.<ref>«بنی هاشم»، ج۴، ذیل مدخل؛ طبری، ج ۴، ص ۱۱۱.</ref> روی‌هم‌رفته، تا پایان دوره عباسی، اصطلاح بنی‌هاشم بیشتر برای افراد بنی‌عباس به کار می‌رفت، به‌طوری که مراد از بنی‌هاشم، افراد بنی‌عباس در برابر آل‌ابی‌طالب و آل‌علی بود. امروزه در ایران، اصطلاح بنی‌هاشم به معنای آل‌علی به کار می‌رود.<ref>«بنی هاشم»، ج۴، ذیل مدخل.</ref>

== فضایل بنی‌ هاشم ==
بنی‌ هاشم دست‌کم پس از فراگیر شدن دین اسلام به سبب آن‌که رسول خدا (ص) از آن‌ها بود، از جایگاهی والا میان مسلمانان برخوردار بوده‌اند. بر پایه روایتی منسوب به پیغمبر (ص) طایفه بنی‌هاشم به سبب رسالت او برگزیده از میان قریش است.<ref>وسیلة الاسلام، ص۳۵.</ref> احادیثی در باب فضیلت بنی‌هاشم،<ref>ذخائر العقبی، ص۱۴.</ref> استحباب عیادت بیماران خاندان هاشم<ref>ذخائر العقبی، ص۱۵.</ref> و این‌که آن‌ها سادات اهل بهشت هستند،<ref>ذخائر العقبی، ص۱۵.</ref> هاشمیان در میان عرب به داشتن برخی صفات شناخته بوده‌اند كه از آن جمله، عفت ایشان است (ابن اعثم، ۳ / ۴۸). صفت دیگر، استغناست كه در سخت‌ترین شرایط، با وجود همۀ مشكلات، خود را صاحب جاه می‌دانستند و شأن اجتماعی خویش را از یاد نبرده بودند (بلاذری، همان، ۴(۱) / ۱۱۱-۱۱۲، ۱۴۳).دوستی وزیدن با خاندان بنی‌هاشم به‌عنوان خانواده پیامبر (ص)، در جهان اسلام، فرهنگی رایج بوده است (ذیل، آل محمد؛ نیز كتاب ''سلیم''، ۲ / ۵۷۱؛ هجویری، ۸۶).<ref>«بنی هاشم»، ج۱۲، ذیل مدخل.</ref> 

بنی‌هاشم در فقه نیز موضوع برخی از احکام‌اند. بخشی از خمس به فرزندان هاشم، از طریق عبدالمطلب، تعلق دارد و در برابر، جز در موارد خاص، زکات به آنان نمی‌رسد.<ref>جواهر الکلام، ج۱۵، ص۴۰۶ و ص۴۱۵.</ref> از دیدگاه فقهی، [[خداوند]] صدقه را بر بنی‌هاشم به‌طور کلی حرام کرده است.<ref>السرائر، ج۱، ص۴۵۷.</ref> آن‌ها شامل آل‌علی(ع)، [[آل جعفر]]، [[آل عقیل]] و [[آل عباس]] هستند.<ref>ذخائر العقبی، ص۱۶.</ref> پیامبر(ص) سهم ذوی‌القربی را به بنی‌هاشم و بنی‌مطلب می‌داد.<ref>زادالمعاد، ج۳، ص۱۰۴؛ ج۵، ص۸۱.</ref>

== باب بنی‌هاشم در مسجدالنبی ==
یکی از درهای مسجدالحرام [[باب بنی‌هاشم]] نام داشت و پرچمی سبز بر آن افراشته بودند.<ref>اخبار مکه، ج۲، ص۱۷۳.</ref> این دروازه در برابر بطحاء و وادی بکّه قرار داشته است. به سال ۱۶۷ق. مهدی خلیفه عباسی (حک: ۱۵۸–۱۶۹ق) کار نوسازی و افزایش فضای مسجدالحرام را انجام داد. او فرمان داد که معماران ساختمان مسجد را به گونه‌ای طراحی کنند که خانه کعبه در وسط قرار گیرد. در نتیجه این کار، بر وسعت باب بنی‌هاشم افزوده شد.<ref>اخبار مکه، ج۲، ص۱۷۳.</ref> این در را «باب عباس بن عبدالمطلب» نیز می‌گفتند؛ زیرا از یک سوی در برابر خانه عباس بن عبدالمطلب قرار داشته است.<ref>اخبار مکه، ج۲، ص۲۰۲.</ref>

== اماکن منسوب به بنی هاشم ==
افراد زیادی از بنی هاشم، مانند [[عبدالمطلب]]، [[ابوطالب]] و [[خدیجه]] در [[جنة المعلاة|قبرستان ابوطالب]] دفن شده‌اند.<ref>انساب الاشراف، ج۲، ص۲۸۹؛ الطبقات، ج۸، ص۱۵.</ref>

=== شعب ابی‌طالب ===
{{اصلی|شعب ابی‌طالب}}
یکی از مکان‌های منسوب به خاندان بنی هاشم و بنی عبدالمطلب [[شعب ابی‌طالب]] است که محل سکونت آنان در دوره‌های مختلف بوده است. این شِعب در اختیار خاندان بنی‌هاشم بوده و در دوره‌های مختلف به نام‌های متفاوتی چون شعب بنی‌هاشم، شعب ابی‌طالب، شعب علی بن ابی‌طالب و شعب ابی‌یوسف نامیده می‌‌‌‌شده است. چهره‌های برجسته این خاندان در این شعب به دنیا آمده و در آنجا زندگی کرده‌اند. شعب ابی‌طالب، محل تولد رسول خدا(ص) بوده و خانه [[خدیجه]] که محل زندگی حضرت با وی بوده و [[حضرت فاطمه|فاطمه زهرا(س)]] نیز در آن متولّد شده، همین جا بوده است.<ref>حج در اندیشه اسلامی، ص۳۰۵ تا ۳۱۰.</ref>

== پانویس ==
{{پانویس}}

== منابع ==
{{منابع}}
{{دانشنامه
 | آدرس = http://hzrc.ac.ir/post/7684
 | عنوان = بنی‌هاشم
 | نویسنده = رضا کردی
}}
* '''اخبار الدولة العباسیه''': ناشناخته (م. قرن۳ق)، به کوشش الدوری و المطلبی، بیروت، دار الطلیعه، ۱۳۹۱ق.
* '''اخبار مکه''': الازرقی (م. ۲۴۸ق)، به کوشش رشدی الصالح، مکه، مکتبة الثقافه، ۱۴۱۵ق.
* '''اخبار مکه''': الفاکهی (م. ۲۷۹ق)، به کوشش ابن‌دهیش، بیروت، دار خضر، ۱۴۱۴ق.
* '''اسد الغابه''': ابن‌اثیر (م. ۶۳۰ق)، بیروت، دار الفکر، ۱۴۰۹ق.
* '''الاصابه''': ابن‌حجر العسقلانی (م. ۸۵۲ق)، به کوشش البجاوی، بیروت، دار الجیل، ۱۴۱۲ق.
* '''اعلام النبوه''': الماوردی (م. ۴۵۰ق)، بیروت، مکتبة الهلال، ۱۴۰۹ق.
* '''الاغانی''': ابوالفرج الاصفهانی (م. ۳۵۶ق)، به کوشش علی مهنّا و سمیر جابر، بیروت، دار الفکر.
* '''الاکتفاء بما تضمنه من مغازی رسول الله (ص)''': سلیمان بن موسی الحمیری (م. ۶۳۴ق)، به کوشش محمد عزالدین، بیروت، عالم الکتب، ۱۴۱۷ق.
* '''انساب الاشراف'''، احمد بن یحیی البلاذری (۲۷۹ق)، به کوشش محمد باقر محمودی، بیروت، مؤسسه الاعلمی، ۱۳۹۴ق.
* '''انساب الاشراف''': البلاذری (م. ۲۷۹ق)، به کوشش زکار و زرکلی، بیروت، دار الفکر، ۱۴۱۷ق.
* '''الآحاد و المثانی''': ابن‌ابی‌عاصم (م. ۲۸۷ق)، به کوشش باسم فیصل، ریاض، دار الدرایه، ۱۴۱۱ق.
* '''البحر المحیط''': ابوحیان الاندلسی (م. ۷۵۴ق)، به کوشش عادل احمد و دیگران، بیروت، دار الکتب العلمیه، ۱۴۲۲ق.
* '''البدایة و النهایه''': ابن‌کثیر (م. ۷۷۴ق)، بیروت، مکتبة المعارف، بی‌تا.
* '''«بنی هاشم»'''، مهروش، فرهنگ، دائرة المعارف بزرگ اسلامی، تهران، مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی، بی‌تا.
* '''تاریخ طبری (تاریخ الامم و الملوک)''': الطبری (م. ۳۱۰ق)، بیروت، دار الکتب العلمیه، ۱۴۰۷ق.
* '''تاریخ مدینة دمشق''': ابن‌عساکر (م. ۵۷۱ق)، به کوشش علی شیری، بیروت، دار الفکر، ۱۴۱۵ق.
* '''تاریخ الیعقوبی''': احمد بن یعقوب (م. ۲۹۲ق)، بیروت، دار صادر، ۱۴۱۵ق.
* '''التحفة اللطیفه''': شمس الدین السخاوی (م. ۹۰۲ق)، بیروت، دار الکتب العلمیه، ۱۴۱۴ق.
* '''التراتیب الاداریه''': محمد عبدالحی الکتانی (م. ۱۳۸۲ق)، بیروت، دار الکتاب العربی.
* '''التنبیه و الاشراف''': المسعودی (م. ۳۴۵ق)، بیروت، دار صعب.
* '''جامع البیان''': الطبری (م. ۳۱۰ق)، به کوشش صدقی جمیل، بیروت، دار الفکر، ۱۴۱۵ق.
* '''جمهرة انساب العرب''': ابن‌حزم (م. ۴۵۶ق)، به کوشش گروهی از علما، بیروت، دار الکتب العلمیه، ۱۴۱۸ق.
* '''جواهر الکلام في شرح شرائع الإسلام'''، صاحب جواهر، محمدحسن، بیروت، دار إحياء التراث العربی، ۱۳۹۳ش.
* '''حج در اندیشه اسلامی'''، قاضی عسکر، علی، مشعر، تهران، ۱۳۸۴ش.
* '''الدرر فی اختصار المغازی والسیر''': ابن‌عبدالبر (م. ۴۶۳ق).
* '''ذخائر العقبی''': احمد بن عبدالله الطبری (م. ۶۹۴ق)، قاهره، دار الکتاب المصریه، ۱۳۵۶ق.
* '''الروض الانف''': السهیلی (م. ۵۸۱ق)، به کوشش عبدالرحمن، بیروت، دار احیاء التراث العربی، ۱۴۱۲ق.
* '''الریاض النضره''': احمد بن عبدالله الطبری (م. ۶۹۴ق)، به کوشش حمیری، بیروت، دار الغرب الاسلامی، ۱۹۹۶م.
* '''زاد المعاد''': ابن‌قیم الجوزیه (م. ۷۵۱ق)، بیروت، الرساله.
* '''سبل الهدی''': محمد بن یوسف الصالحی (م. ۹۴۲ق)، به کوشش عادل احمد و علی محمد، بیروت، دار الکتب العلمیه، ۱۴۱۴ق.
* '''السرائر''': ابن‌ادریس (م. ۵۹۸ق)، قم، نشر اسلامی، ۱۴۱۱ق.
* '''السیرة الحلبیه''': الحلبی (م. ۱۰۴۴ق)، بیروت، دار المعرفه، ۱۴۰۰ق.
* '''السیرة النبویه''': ابن‌هشام (م. ۲۱۳/۲۱۸ق)، به کوشش طه عبدالرؤوف، بیروت، دار الجیل، ۱۴۱۱ق.
* '''سیره ابن‌اسحق (السیر و المغازی)''': ابن‌اسحق (م. ۱۵۱ق)، به کوشش زکار، قم، دفتر مطالعات تاریخ و معارف اسلامی، ۱۳۶۸ش.
* '''الطبقات الکبری''': ابن‌سعد (م. ۲۳۰ق)، بیروت، دار صادر.
* '''الطبقات الکبری (الطبقه الخامسه من الصحابه)'''، محمد بن سعد (۲۳۰ق)، به کوشش محمد عبدالقادر عطا، بیروت، دارالکتب العلمیه، ۱۴۱۰ق.
* '''الطبقات''': خلیفة بن خیاط (م. ۲۴۰ق)، به کوشش زکار، بیروت، دار الفکر، ۱۴۱۴ق.
* '''عمدة الطالب''': ابن‌عنبه (م. ۸۲۸ق)، به کوشش آل الطالقانی، نجف، المطبعة الحیدریه، ۱۳۸۰ق.
* '''الفائق فی غریب الحدیث''': الزمخشری (م. ۵۳۸ق)، به کوشش البجاوی و ابوالفضل ابراهیم، لبنان، دار المعرفه.
* '''فتوح البلدان''': البلاذری (م. ۲۷۹ق)، بیروت، دار الهلال، ۱۹۸۸م.
* '''الکامل فی التاریخ''': ابن‌اثیر (م. ۶۳۰ق)، بیروت، دار صادر، ۱۳۸۵ق.
* '''لسان العرب''': ابن‌منظور (م. ۷۱۱ق)، قم، ادب الحوزه، ۱۴۰۵ق.
* '''مراصد الاطلاع''': صفی الدین عبدالمؤمن بغدادی (م. ۷۳۹ق)، بیروت، دار الجیل، ۱۴۱۲ق.
* '''مروج الذهب''': المسعودی (م. ۳۴۶ق)، به کوشش مفید محمد، بیروت، دار الکتب العلمیه.
* '''مسالک الابصار''': احمد بن یحیی (م. ۷۴۹ق)، ابوظبی، المجمع الثقافی، ۱۴۲۳ق.
* '''المعالم الاثیره''': محمد محمد حسن شراب، بیروت، دار القلم، ۱۴۱۱ق.
* '''معجم البلدان''': یاقوت الحموی (م. ۶۲۶ق)، بیروت، دار صادر، ۱۹۹۵م.
* '''معجم قبائل العرب''': عمر کحّاله، بیروت، الرساله، ۱۴۰۵ق.
* '''معجم ما استعجم''': عبدالله البکری (م. ۴۸۷ق)، به کوشش السقاء، بیروت، عالم الکتب، ۱۴۰۳ق.
* '''مقاتل الطالبیین''': ابوالفرج الاصفهانی (م. ۳۵۶ق)، به کوشش سید احمد صقر، بیروت، دار المعرفه.
* '''مناقب آل ابی‌طالب''': ابن‌شهرآشوب (م. ۵۸۸ق)، به کوشش گروهی از اساتید، نجف، المکتبة الحیدریه، ۱۳۷۶ق.
* '''المنمق''': ابن‌حبیب (م. ۲۴۵ق)، به کوشش احمد فاروق، بیروت، عالم الکتب، ۱۴۰۵ق.
* '''وسیلة الاسلام بالنبی''': احمد بن الخطیب ابن‌قنفذ (م. ۸۱۰ق)، به کوشش المحامی، بیروت، دار الغرب الاسلامی، ۱۴۰۴ق.
{{پایان}}

{{قبایل عربستان}}

[[رده:قبایل عرب]]
[[رده:قبایل عربستان]]
[[رده:قبایل مکه]]
[[رده:قبایل صاحب منصب]]
[[رده:قبیله قریش]]