در حال ویرایش بهجة النفوس و الاسرار فی تاریخ دار هجرة المختار

{{جعبه اطلاعات کتاب
| عنوان           =بهجة النفوس و الاسرار فی تاریخ دار هجرة المختار
| عنوان اصلی      =
| تصویر           =تصویر کتاب بهجة النفوس و الاسرار.jpg
| اندازه تصویر    =
| توضیح_تصویر     =
| نویسنده         =[[عبدالله بن عبدالملک مرجانی]]
| برگرداننده      =
| ویراستار        =
| به تصحیح        =محمد شوقی بن ابراهیم مکی، محمد بن عبدالوهاب فضل
| تحقیق           =
| به کوشش         =
| تاریخ نگارش     =
| تصویرگر         =
| طراح جلد        =
| موضوع           =تاریخ محلی [[مدینه]]
| سبک             =
| زبان            =زبان عربی
| تعداد جلد       =2جلد
| صفحه            =613 صفحه
| قطع             =وزیری
| ناشر            =انتشارات دارالغرب الاسلامی
| وبسایت ناشر     =
| محل انتشارات    =[[بیروت]]، [[ریاض]]
| تاریخ نشر       =سال 2002م.، سال 1425ق.
| ترجمه به        =
| مجموعه          =
| شابک            =
}}

'''بهجة النفوس و الاسرار فی تاریخ دار هجرة المختار''' کتابی در تاریخ محلی [[مدینه]]، نوشته [[عبدالله بن عبدالملک مرجانی]] (زنده تا 770ق.) به زبان عربی می‌باشد.

محتوای کتاب در رابطه با فضائل [[مدینه]] و [[مسجد نبوی]] و بعضی از مکان‌های مذهبی آن شهر، پاسخ به شبهاتی درباره حرمت [[زیارت]] [[قبر پیامبر(ص)]] و [[توسل]] و [[شفاعت‌طلبی]] و مباحثی در [[سیره نبوی]] و خلفا است. 

کتاب دارای اهمیت و اعتبار زیادی نزد تاریخ‌نگاران [[حجاز]] است و بسیاری از منابع و آثار دیگر به کتاب بهجة النفوس ارجاع داده‌اند. 

کتاب به روش ترتیب موضوعی، از یک مقدمه و ۱۰ باب متناسب با موضوع تنظیم شده و در ذیل هر باب نیز فصولی ذکر شده است. از جای جای کتاب می‌توان دریافت که نویسنده دشمنی خاصی با [[شیعیان]] دارد و می‌کوشد با‌اندک ارتباطی از شیعیان به بدی یاد کند.
==معرفی نویسنده==

[[عبدالله بن عبدالملک مرجانی|عبدالله بن عبدالملک بن عبدالله بن مروان بکری قرشی]] ملقب به عفیف‌الدین از خاندان مرجانی است که به [[تونس]] نسب می‌برند. مرجانی در اسکندریه زاده شد و پس از مهاجرت به شبه جزیره در [[مکه]] ساکن گشت. وی به سال 770ق. به تونس و سپس [[مغرب]] سفر کرد و از آن پس گزارشی از او در دست نیست. مرجانی در علوم گوناگون تبحر داشت و زندگی خود را وقف اصلاح امور دینی و معنوی مردم، از جمله آموزش قرآن به ایتام در [[مسجدالحرام]]، کرد.<ref>العقد الثمین، ج4، ص381؛ التحفة اللطیفه، ج2، ص56؛ بهجة النفوس، تحقیق فضل، ص130.</ref>شرح‌حال‌نگاران به مذهب او اشاره نکرده‌اند؛ اما می‌دانیم که جدش [[مالکی]] بوده است.<ref>بهجة النفوس، تحقیق فضل، ص30.</ref>

از استادان عبدالله مرجانی می‌توان از [[محمد بن محمد الیعمری]] (درگذشت 734ق.) صاحب کتاب [[عیون الاثر فی فنون المغازی و السیر]] نام برد.<ref>بهجة النفوس، تحقیق فضل، ص31.</ref>او را تاریخ‌نگار و صاحب آثاری در [[تصوف]] دانسته‌اند.<ref>کشف الظنون، ج1، ص259؛ ج2، ص1237؛ هدیة العارفین، ج1، ص463؛ ج2، ص14؛ معجم المؤلفین، ج6، ص130.</ref>

=== اختلاف نظر در تاریخ وفات او ===
برخی درگذشت او را به سال 699ق. می‌دانند.<ref>هدیة العارفین، ج1، ص463؛ معجم المؤلفین، ج6، ص130.</ref>اما به ظاهر او را با جدّش به اشتباه یکی شمرده‌اند. خود وی در بهجة النفوس تاریخ وفات جد خویش را همین سال می‌داند و به مدفن او در کوه‌های معروف به زلاج در تونس اشاره می‌کند.<ref>بهجة النفوس والاسرار، ص392-393.</ref>

بعضی از معاصران، عبدالله مرجانی را زاده 724ق. و درگذشته به سال781ق. دانسته‌اند.<ref>بهجة النفوس والاسرار، مقدمه، ص ه‍.</ref> آنان عبدالله مرجانی را با برادرش [[محمد بن عبدالملک مرجانی]] (724-781ق.) که او نیز در زمره دانشوران بوده، به اشتباه یکی دانسته‌اند و تاریخ تولد و وفات او را بر عبدالله مرجانی تطبیق داده‌اند.<ref>العقد الثمین، ج2، ص253.</ref> 

==اهمیت کتاب و برخی ویژگی‌هایش==

كتاب بهجة النفوس و الاسرار في تاريخ دار هجرة المختار در تاريخ و  فضائل [[مدینه]] و [[مسجد نبوی]] و بعضی از مکان‌های مذهبی آن شهر و در ضمن، مباحثی در [[سیره نبوی]] و خلفا است. برخی با عنوان «تاریخ مدینه» از آن یاد کرده‌اند.<ref>کشف الظنون، ج1، ص302.</ref>[[تقی‌الدین فاسی]] در فصل یازدهم [[شفاء الغرام]] از این کتاب اقتباس کرده است.<ref>شفاء الغرام، ج1، ص72، 375.</ref>کتابی با نام تاریخ المدینه به‌عنوان ذیلی بر بهجة النفوس به قلم [[عبدالله بن حسین سیونی حضرمی]] (درگذشت 1091ق.) در یک مجلد نگاشته شد.<ref>ایضاح المکنون، ج1، ص217.</ref>

==== جُنگ‌وارگی ====
مؤلف در بعضی از فصول مطالب پیرامونی را در پایان فصل و با عناوینی همچون فائده، تنبیه، اشاره، تلویح، تفسیر، غمض و تحذیره آورده است.<ref>بهجة النفوس والاسرار، ص85-200.</ref> مرجانی به تمرکز بر عنوان فصل پایبندی ندارد و گاهی در معرفی یک مکان، همه مکان‌های مرتبط و همانند آن را برمی‌شمرد و آگاهی‌های گوناگون درباره آن‌ها را بازگو می‌کند. 

==== گزارش دیده‌ها و خاطرات ====
او همچنین به بیان دیده‌ها و خاطرات خود می‌پردازد. برای نمونه، هنگامی که از [[کوه حرا]] سخن می‌گوید، به‌خاطره شخصی خود اشاره می‌کند که سنگ‌های کوه حرا در دستانش به صدا درآمدند و ذکر گفتند.<ref>بهجة النفوس والاسرار، ص136.</ref> میان این گزارش‌ها، آگاهی‌هایی به چشم می‌خورد که از دانش نویسنده به علومی مانند حساب جمل<ref>بهجة النفوس والاسرار، ص25.</ref> و نجوم و اسطرلاب حکایت دارد.<ref>بهجة النفوس والاسرار، ص136.</ref>

==== مخالفت با شیعیان ====
نویسنده دشمنی خاصی با [[شیعیان]] دارد و می‌کوشد با‌اندک ارتباطی از شیعیان به بدی یاد کند. برای نمونه، در گزارش آتش‌سوزی مسجدالنبی(ص) در [[محرم]] سال 651ق. شعری می‌آورد بدین مضمون که مسجدالنبی با لمس شیعیان نجس شده بود و خداوند با این آتش مسجد را از لوث نجاست پاک کرد.<ref>بهجة النفوس والاسرار، ص241.</ref>

==== گزارش‌های بدون سند ====
اعتماد به خواب و رویا، یکی از ویژگی‌های تالیف مرجانی است.<ref>بهجة النفوس والاسرار، ص481.</ref>مرجانی بدون توجه به جنبه تاریخی یا جغرافیایی مدینه، برای اثبات نظریه خود، به داستان‌هایی باورناپذیر و بی‌سند تمسک می‌جوید.<ref>بهجة النفوس والاسرار، ص461-463.</ref> 

==منابع تاریخی کتاب==

مرجانی همراه با استفاده از منابع تاریخی مانند [[اخبار مدینه]] [[ابن زباله]] (درگذشت 199ق.)<ref>ایضاح المکنون، ص20، 22.</ref>، [[الدرة الثمینة فی اخبار المدینه]] [[ابن نجار]] (درگذشت 643ق.)<ref>بهجة النفوس والاسرار، ص138، 215.</ref>، [[التعریف بما آنست]] [[مطری]] (درگذشت 741ق.)<ref>بهجة النفوس والاسرار، ص20، 127.</ref>، [[مثیر العزم الساکن]] [[ابن جوزی]] (درگذشت 597ق.)<ref>بهجة النفوس والاسرار، ص22.</ref>، [[معجم ما استعجم]] [[بکری]] (درگذشت 487ق.) و [[المسالک و الممالک]] [[ابن خرداذبه]] (درگذشت 280ق.) <ref>بهجة النفوس والاسرار،مقدمه: ص، ع.</ref> دیده‌های خود را نیز نگاشته است. او با یادکرد سخنان دیگران گاه به نقد آن‌ها پرداخته و با عباراتی همچون «الاول اصح» نظر خود را بازگفته است.<ref>بهجة النفوس والاسرار، ص24.</ref>

==محتوای کتاب==

کتاب پس از خطبه شامل ده باب است و هر باب چند فصل دارد. مجموع فصول ده باب به 88 می‌رسد. مهم‌ترین موضوعات و مباحث کتاب بدین قرار است:

===باب اول و دوم: تاریخ مدینه===

باب اول: محدوده<ref>بهجة النفوس والاسرار، ص11-18.</ref> و نام‌ها و منشا نام‌گذاری مدینه<ref>بهجة النفوس والاسرار، ص19-25.</ref>، نخستین ساکنان شهر<ref>بهجة النفوس والاسرار، ص26-31.</ref>، چگونگی هجرت [[قبیله اوس]] و [[خزرج]] به این سرزمین<ref>بهجة النفوس والاسرار، ص34.</ref> و غلبه بر [[یهودیان]] و شکل‌گیری قبیله‌های متفاوت.<ref>بهجة النفوس والاسرار، ص36-38.</ref>

باب دوم: [[هجرت پیامبر]] و اصحاب به مدینه.<ref>بهجة النفوس والاسرار، ص42-61.</ref>.

===باب سوم تا پنجم: فضایل مدینه و شناخت مکان‌های آن===

باب سوم در دوازده فصل: فضیلت و حرمت شهر مدینه<ref>بهجة النفوس والاسرار، ص63-67.</ref>، محصولات کشاورزی آن<ref>بهجة النفوس والاسرار، ص70.</ref>، دعای پیامبر(ص) برای برکت این شهر<ref>بهجة النفوس والاسرار، ص76.</ref> و فضیلت صبر در مشکلات و سختی‌های مدینه<ref>بهجة النفوس والاسرار، ص78.</ref>، نکوهش کسانی که مردم مدینه را بیازارند<ref>بهجة النفوس والاسرار، ص82.</ref> یا از این شهر روی برگردانند<ref>بهجة النفوس والاسرار، ص80.</ref>، [[امنیت مدینه]] در برابر طاعون و دخول [[دجال|دجّال]]<ref>بهجة النفوس والاسرار، ص84.</ref>، [[حدود حرم مدینه]]<ref>بهجة النفوس والاسرار، ص94.</ref> و برخی احکام فقهی.<ref>بهجة النفوس والاسرار، ص101.</ref>

باب چهارم در پنج فصل: [[وادی عقیق]]<ref>بهجة النفوس والاسرار، ص104-118.</ref>، چشمه و چاه‌های منسوب به [[رسول خدا(ص)]]<ref>بهجة النفوس والاسرار، ص130.</ref>، فضیلت کوه و [[شهدای احد|شهدای اُحد]]<ref>بهجة النفوس والاسرار، ص132-138.</ref> و 25 غزوه مشهور پیامبر(ص).<ref>بهجة النفوس والاسرار، ص162.</ref>

باب پنجم در سه فصل: دشمنی‌های [[بنی‌نضیر]]<ref>بهجة النفوس والاسرار، ص170.</ref>، دستور پیامبر پس از [[نبرد خندق]] به کندن چاه‌هایی در [[بازار مدینه]] و گردن زدن مردان [[بنی‌قریظه]] و‌ انداختن اجساد آن‌ها به درون چاه‌ها.<ref>بهجة النفوس والاسرار، ص175.</ref>

===باب ششم: توصیف مسجدالنبی===

باب ششم: [[مسجد رسول خدا(ص)]] و فضیلت و ویژگی‌های آن، آغاز ساخت مسجد<ref>بهجة النفوس والاسرار، ص179.</ref>، [[قبله]] و تغییر آن به سوی [[کعبه]]<ref>بهجة النفوس والاسرار، ص183.</ref> و این که بر پایه [[تقوا]] بنیان نهاده شده<ref>بهجة النفوس والاسرار، ص192.</ref>، [[حجره پیامبر(ص)]]<ref>بهجة النفوس والاسرار، ص200.</ref>، قرار گرفتن [[خانه حضرت زهرا(س)]] در سمت راست [[مصلی|مصلّی]] تا پیامبر(ص) هر روز بتواند از حال او آگاه شود، همراه این روایت که پیامبر(ص) هر صبح به در خانه وی رفته، [[آیه تطهیر]] می‌خواند.<ref>بهجة النفوس والاسرار، ص201.</ref>

معرفی برخی [[ستون‌های مسجدالنبی]]<ref>بهجة النفوس والاسرار، ص204، 207.</ref>، روضه‌ها<ref>بهجة النفوس والاسرار، ص214.</ref>، رویداد [[سد ابواب|سدّ ابواب]] جز باب [[خانه علی(ع)]]<ref>بهجة النفوس والاسرار، ص216.</ref>، سنگچین کردن [[مسجد شریف]]<ref>بهجة النفوس والاسرار، ص218.</ref>، برخی آداب مسجد<ref>بهجة النفوس والاسرار، ص218-219.</ref>، مکان [[اصحاب صفه]]، اضافات دوره [[عمر]]<ref>بهجة النفوس والاسرار، ص228.</ref> و [[عثمان]]<ref>بهجة النفوس والاسرار، ص233.</ref> و [[ولید بن عبدالملک|ولید]] بن [[عبدالملک بن مروان|عبدالملک]] بن [[مروان بن حکم|مروان]]<ref>بهجة النفوس والاسرار، ص234.</ref> و [[مهدی عباسی]]<ref>بهجة النفوس والاسرار، ص232.</ref> در مسجد، آتش سوزی در مسجد<ref>بهجة النفوس والاسرار، ص241.</ref>، ساخت دیوار شهر مدینه به دست [[ابن بویه|عضدالدوله ابن بویه]] و مرمت‌های دیوار تا زمان خود مؤلف.<ref>بهجة النفوس والاسرار، ص251-252.</ref>

==== گزارش آتش سوزی مسجدالنبی در 651 ====
گزارش‌های مرجانی از آتش‌سوزی دوم [[مسجدالنبی(ص)]] به سال 651ق. دست اول به حساب می‌آید؛ زیرا این اثر نخستین کتابی است که بازسازی مسجدالنبی(ص) را با جزئیات بیان می‌کند و از لحاظ زمانی نیز به این رخداد نزدیک بوده است. به گزارش او، ترمیم سقف حجره شریف نبوی(ص) به سال 655ق. به پایان رسید. او علت تاخیر بازسازی را اختلافات و نبردهای دوره خلیفه عباسی می‌داند. وی به کشته شدن خلیفه عباسی در [[بغداد]] اشاره می‌کند و تصریح می‌کند که پس از وی، [[ممالیک مصر]] و [[یمن]] عهده‌دار بازسازی مسجدالنبی(ص) شدند. او ترمیمات ساختمان مسجدالنبی را به دقت گزارش می‌کند. مرجانی کارگزاران بازسازی، تغییرات، محل بازسازی و همچنین پیشرفت سالیانه آن‌ را یاد می‌نماید. به گفته او، به سال 705/706ق. بازسازی به‌طور کامل پایان یافت.<ref>بهجة النفوس والاسرار، ص241-242.</ref>

===باب هفتم و هشتم: دیگر مسجدهای مدینه===

باب هفتم: معرفی مساجد معروف<ref>بهجة النفوس والاسرار، ص255.</ref> و مساجدی که پیامبر در آن‌ها نماز گزارد<ref>بهجة النفوس والاسرار، ص270.</ref>، مساجدی که تنها بخشی از آن‌ها باقی مانده است، مانند [[قری الانصار]]<ref>بهجة النفوس والاسرار، ص270.</ref>، مکان‌ها و مساجد میان [[مکه]] و [[مدینه]]<ref>بهجة النفوس والاسرار، ص280.</ref>، و رویداد [[حجة الوداع]].<ref>بهجة النفوس والاسرار، ص285.</ref>

باب هشتم: خلق پیامبر(ص) از نور و روایت [[امام علی(ع)]] در این زمینه<ref>بهجة النفوس والاسرار، ص305.</ref>، نسب شریف رسول خدا<ref>بهجة النفوس والاسرار، ص306، 339.</ref> و شکسته شدن ایوان کسری<ref>بهجة النفوس والاسرار، ص316.</ref> و پاره‌ای از رخدادهای هنگام تولد پیامبر(ص)<ref>بهجة النفوس والاسرار، ص314-316.</ref>، نام‌ها و صفات و القاب پیامبر(ص)<ref>بهجة النفوس والاسرار، ص319، 322، 325، 328.</ref>، اختلاف در محل دقیق دفن پیامبر(ص)<ref>بهجة النفوس والاسرار، ص369.</ref>، و چگونگی قبر ابوبکر و عمر.<ref>بهجة النفوس والاسرار، ص413-417.</ref>

===باب نهم===

مرجانی در باب نهم می‌کوشد شبهه حرمت [[زیارت]] [[قبر پیامبر(ص)]] و [[توسل]] و [[شفاعت‌طلبی]] از او را رد کند. او در فصل اول از لحاظ فقهی حکم [[زیارت قبر پیامبر]] را بررسی می‌کند و نظر فقیهان را بر جواز و همچنین تصریح بر استحباب فراوان آن یاد می‌نماید.<ref>بهجة النفوس والاسرار، ص422-423.</ref>

==== درستی زیارت قبر پیامبر(ص) ====
او در فصل دوم فضیلت زیارت قبر پیامبر را بررسی می‌کند و روایاتی فراوان از او در این زمینه می‌آورد. در این روایات، پیامبر به زائرانش وعده [[بهشت]] و [[شفاعت]] را داده است.<ref>بهجة النفوس والاسرار، ص424-425.</ref> سپس روش زیارت قبر پیامبر(ص) و آداب زیارت را با تکیه بر آیات و روایات و سیره اصحاب بیان می‌کند.<ref>بهجة النفوس والاسرار، ص426-429.</ref>

وی در فصل چهارم معنای صلوات بر پیامبر(ص) را بررسی می‌کند و در فصل بعد به حکم فقهی و جایگاه‌های سلام بر پیامبر(ص) می‌پردازد.<ref>بهجة النفوس والاسرار، ص430-438.</ref> بررسی فضیلت و چگونگی سلام بر پیامبر(ص) موضوع فصل ششم و هفتم است. او از [[ابوهریره]] نقل می‌کند که پیامبر(ص) فرمود: هرکس نزد قبرم بر من سلام دهد، آن را می‌شنوم و هرکس از دور بر من سلام گوید، جوابش را می‌گویم.<ref>بهجة النفوس والاسرار، ص442.</ref>

==== درستی توسل به پیامبر(ص) ====
مرجانی در فصل هشتم جواز توسل به پیامبر(ص) را بررسی کرده و آن را از طریق روایات پیامبر(ص) و اصحاب اثبات نموده است. وی کوشیده نظر مخالفان توسل و مستندات او را بیاورد و آن‌ها را رد می‌کند. او اعتقاد به استحباب [[تبرک‌جویی]] از آثار [[مسجدالنبی]] را آورده و آن را تایید کرده است. در پایان این فصل، اشعاری با مضمون توسل و زیارت قبر پیامبر(ص) آمده است.<ref>بهجة النفوس والاسرار، ص449-455.</ref>

مرجانی در فصل نهم می‌کوشد که شبهه عدم جواز [[توسل]] به پیامبر(ص) پس از فوت وی را پاسخ گوید. او با بهره‌گیری از آیات و روایت‌های پیامبر(ص) و سخن و سیره اصحاب می‌کوشد تا جواز توسل را اثبات کند. او نخست پیامبر(ص) را در حکم یک انسان زنده می‌داند که می‌تواند به‌همان‌ اندازه که در روزگار حیاتش برای مردم برکت داشت، پس از آن نیز داشته باشد. افزون بر روایات، قرائنی دیگر مانند حرمت ازدواج با [[زنان پیامبر(ص)]] پس از مرگ او را یاد می‌کند تا حیات و ممات وی را یکسان بداند.<ref>بهجة النفوس والاسرار، ص456-460.</ref>

او همچنین نمونه‌های بسیار از کرامات و معجزات قبر رسول خدا(ص) و رفتار و توسل بزرگان سلف را که بر قبر او [[نماز]] می‌گزاردند و حاجت می‌گرفتند، بازگو می‌کند. او مشاهده خود از چگونگی سلام جدش به پیامبر(ص) و بازگردان پاسخ سلام از جانب پیامبر(ص) را بیان می‌کند.<ref>بهجة النفوس والاسرار، ص460-465.</ref> وی افزون بر اثبات جواز توسل، بر شفاعت پیامبر(ص) نیز تاکید دارد و با آوردن روایات گوناگون بر این امر صحه می‌گذارد.<ref>بهجة النفوس والاسرار، ص464.</ref>

===باب دهم: شناخت بقیع و مدفون شدگان در آن===

مرجانی در فصل نخست باب دهم به [[بقیع]]<ref>بهجة النفوس والاسرار، ص467-478.</ref>، فضیلت و چگونگی زیارت این مکان<ref>بهجة النفوس والاسرار، ص479.</ref>، معرفی مدفونان در آن از جمله [[اهل بیت]] و [[صحابه]]<ref>بهجة النفوس والاسرار، ص482.</ref> پرداخته و در فصل دوم این باب به آداب زیارت [[قبرستان بقیع]] اشاره نموده است. وی همچون باب‌های دیگر، نخست گزارشی از پیامبر(ص) آورده است تا آداب زیارت را پیروی از سنت پیامبر(ص) و اصحاب بشمارد.<ref>بهجة النفوس والاسرار، ص479-481.</ref>

در ادامه به دفن [[امام حسن(ع)]] به وصیت خود او کنار مادرش<ref>بهجة النفوس والاسرار، ص482.</ref> و چند روایت قدسی از پیامبر(ص) در مظلومیت [[امام حسین(ع)]] و همچنین جزئیات تاریخی رویداد کربلا پرداخته است. او همچنین به محل دفن فرزندان امام حسین(ع) در بقعه بقیع اشاره می‌کند.<ref>بهجة النفوس والاسرار، ص484.</ref> وی درباره [[قبر حضرت زهرا(س)]] و از احتمال وجود قبر مطهرش در بقیع<ref>بهجة النفوس والاسرار، ص484.</ref> سخن می‌گوید و از [[امام علی(ع)]] و تولدش در [[کعبه]] یاد می‌کند.<ref>بهجة النفوس والاسرار، ص501.</ref>

سپس فرزندان علی(ع) را نام برده، تصریح می‌کند که درباره فضیلت‌های آنان چهار هزار حدیث روایت شده است.<ref>بهجة النفوس والاسرار، ص502.</ref> همچنین از روز [[عید غدیر خم]] یاد می‌کند.<ref>بهجة النفوس والاسرار، ص503.</ref> او در پایان، بعضی از فضیلت‌های خلفا را آورده<ref>بهجة النفوس والاسرار، ص505-510.</ref> و کتاب را با گزارش درباره کسانی که در مدینه می‌زیستند، به پایان برده است.<ref>بهجة النفوس والاسرار، ص511.</ref>

==چاپ‌ها==
این کتاب را محمد شوقی بن ابراهیم مکی با استفاده از چهار نسخه خطی کتابخانه عارف حکمت شهر مدینه با عنوان بهجة النفوس و الاسرار فی تاریخ هجرة المختار و نسخه کتابخانه دانشگاه اسلامی مدینه منوره با عنوان بهجة النفوس و الاسرار تصحیح کرده است. <ref>بهجة النفوس والاسرار، مقدمه: ص، و، ز.</ref>

این کتاب با قطع وزیری در 613 صفحه به سال 1425ق. با همت کتابخانه ملک فهد در شهر ریاض منتشر شده است؛ محمد بن عبدالوهاب فضل نیز کتاب بهجة النفوس را تصحیح کرده و در دو مجلد با قطع وزیری به سال 2002م. در انتشارات دارالغرب الاسلامی بیروت به چاپ رسانده است.
==پانویس==

{{پانویس}}

==منابع==

{{منابع}}

{{دانشنامه

 | آدرس = http://hzrc.ac.ir/post/7681/%d8%a8%d9%87%d8%ac%d8%a9-%d8%a7%d9%84%d9%86%d9%81%d9%88%d8%b3-%d9%88%d8%a7%d9%84%d8%a7%d8%b3%d8%b1%d8%a7%d8%b1-%d9%81%d9%8a-%d8%aa%d8%a7%d8%b1%d9%8a%d8%ae-%d8%af%d8%a7%d8%b1-%d9%87%d8%ac%d8%b1%d8%a9-%d8%a7%d9%84%d9%85%d8%ae%d8%aa%d8%a7%d8%b1

 | عنوان = بهجة النفوس و الاسرار في تاريخ دار هجرة المختار

 | نویسنده = سیدمجتبی حسینی

}}

*'''ایضاح المکنون''': اسماعیل پاشا البغدادی (درگذشت 1339ق.)، بیروت، داراحیاء التراث العربی.

*'''تاریخ مکة المشرفه''': محمد ابن الضیاء (درگذشت 854ق.)، به کوشش علاء و ایمن، بیروت، دارالکتب العلمیه، 1424ق.

*'''التاریخ و المورخون''': محمد الحبیب الهیله، مکه، مؤسسة الفرقان، 1994م.

*'''التحفة اللطیفه''': شمس الدین السخاوی (درگذشت 902ق.)، بیروت، دارالکتب العلمیه، 1414ق.

*'''شفاء الغرام''': محمد الفاسی (درگذشت 832ق.)، به کوشش گروهی از علما، بیروت، دارالکتب العلمیه، 1421ق.

*'''العقد الثمین فی تاریخ البلد الامین''': محمد الفاسی (درگذشت 832ق.)، به کوشش فؤاد سیر، مصر، الرساله، 1406ق.

*'''کشف الظنون''': حاجی خلیفه (درگذشت 1067ق.)، بیروت، دارالکتب العلمیه، 1413ق.

*'''معجم المؤلفین''': عمر کحّاله، بیروت، داراحیاء التراث العربی و مکتبة المثنی.

*'''هدیة العارفین''': اسماعیل پاشا (درگذشت 1339ق.)، بیروت، داراحیاء التراث العربی.
{{پایان}}
{{کتاب‌‌شناسی مدینه}}

[[رده:کتاب‌های عبدالله بن عبدالملک مرجانی]]
[[رده:کتاب‌های قرن هشتم قمری]]
[[رده:کتاب‌های تاریخ مدینه]]
[[رده:مقاله‌های تکمیل‌شده]]