در حال ویرایش بهداشت حج

{{در دست ویرایش|ماه=[[بهمن]]|روز=[[۱۵]]|سال=[[۱۳۹۸]]|کاربر=Abbasahmadi1363}}

وضعیت سلامت حاجیان در سفر حج

واژه بهداشت، معادل ترکیب عربیِ «حِفْظُ الصِّحَّة»، به معنای نگه داشتن تندرستی و سلامت است. این واژه، بر مجموعه علم و تدابیر و اعمالی دلالت دارد که برای جلوگیری از ایجاد و همه‌گیری بیماری به کار گرفته می‌شود.<ref>لغتنامه دهخدا، ج3، مدخل بهداشت.</ref> واژه بهداشت، به عنوان برابرِ پارسی «hygiene» پذیرفته شده است.<ref>[https://wiki.apll.ir/word/index.php/Hygiene واژه‌های مصوب فرهنگستان زبان و ادب فارسی]، دفتر هشتم.</ref>

در گذشته، نخستین چالش برای سلامتی حج‌گزاران، خطرات مسیر راه، به‌ویژه کم‌آبی و بی‌آبی بود. برای نمونه، در سال‌های ۲۶۴، ۲۳۲، ۲۵۹ و ۲۹۵ق. گروه‌هایی از حاجیان به دلیل بی‌آبی، در راه حج جان باختند.<ref>تاریخ الطبری، ج8، ص 150؛ ج9، ص 150، 501، ج10، ص 139.</ref> خطر دیگر، هجوم راهزانان،  به‌ویژه در محدوده [[جزیرةالعرب|جزیرة العرب]] بود.{{یادداشت|بیابان‌های جزیرة العرب ، جای مناسبی برای پراکنده شدن قبیله‌های بیابان‌نشین بود، که بیشتر به راهزنی از کاروان‌های تجاری و کاروان حاجیان می‌پرداختند.}} در بیشتر هجوم‌ها، افزون بر چپاول دارایی‌ها، افرادی نیز کشته می‌شدند.<ref>الکامل فی التاریخ، ج8، ص 574؛ ج9، ص205؛ ج11، ص 148؛ پنجاه سفرنامه حج قاجاری، ج7، ص 704- 711؛ ج8، ص 444؛ درب زبیده، ص 62-68.</ref>

این شرایط تا پیش از رواج وسایل جدید حمل و نقل، حتی تا پیش از رواج سفرهای هوایی ادامه داشت. سفر دریایی به مکه، که در سده نوزدهم رواج یافت، مناسب‌تر بود؛‌ ولی بهداشت برخی کشتی‌ها بد بود. ازدحام حاجیان، خطر شیوع بیماری‌های واگیر و کمبود احتمالی آب و غذا از دیگر مشکلات بهداشتی سفر دریایی بود.<ref>پنجاه سفرنامه قاجاری، ج1، ص 596؛ الحجر الصحی فی الحجاز، ص106، 109.</ref>

با رسیدن به حجاز، سختی و خستگی راه، حج‌گزاران را

 

با رسیدن به حجاز، حاجیانی که از راه‌های طولانی به شهرهای مکه و [[مدینه]] سفر کرده بودند و متحمل سختی و خستگی راه بودند مستعد بیماری‌های گوناگون می‌شدند. تغییر آب و هوا بخصوص برای اقوامی که در سرزمین‌های سردسیر زندگی می‌کردند و تحمل گرمای شدید جزیرة العرب را نداشتند خطر آفرین بود. خوردن غذاهای متفاوت که بدن حاجیان بدان عادت نداشت نیز چالشی پیش روی حاجیان به شمار می‌رفت.<ref>موسوعه مراه الحرمین، ج1، ص 118؛ الحج قبل مئه سنه، ص 245-246.</ref>

 

اما مهم‌ترین عامل چالش‌برانگیز بهداشتی برای حاجیان در گذشته و امروز، تجمع تعداد زیاد حاجیان در یک مکان بود که احتمال شیوع بیماری‌های واگیردار را بالا می‌برد. نبود شرایط مناسب برای اسکان حاجیان از جمله عوامل اصلی مشکلات بهداشتی حاجیان در مکه و مدینه در گذشته بود. بسیاری از حاجیان شرایط مالی مناسب برای سکونت در خانه‌های اجاره‌ای مکه یا مدینه را نداشتند و در فضای باز سکونت می‌کردند یا در برخی مکان‌های عمومی مانند [[رباط|کاروان‌سراها]]  یا مکان‌هایی که فضایی سقف دار بود و با شرایط نامناسب برای حاجیان فقیر اختصاص داده می‌شد، سکونت می‌کردند.<ref>الحج قبل مئه سنه، ص 144؛ الحجر الصحی، ص 158.</ref> حتی تا دهه‌های اخیر نیز بسیاری از حاجیان مدتی از سفر را در فضای باز می‌گذراندند یا در باغ‌ها ساکن می‌شدند که فاقد حمام و مستراح بهداشتی بود.<ref>با من به خانه خدا بیایید، ص 313-314.</ref> بخشی از افرادی که جایی را اجاره می‌کردند معمولاً همراه تعداد زیادی از حاجیان در اتاقی کوچک زندگی می‌کردند که گاهی فاقد تهویه هوای مناسب بود.<ref>موسوعه مراه الحرمین، ج1، ص 115-116.</ref>

 

در گذشته امکانات بهداشتی مکه و مدینه با توجه به افزایش جمعیت این شهرها در موسم حج چندان مطلوب نبود. ورود کاروان‌ها و چهارپایان آنان به شهر باعث تجمیع فضولات حیوانات می‌شد که گاهی حتی تا داخل حرم را آلوده می‌کرد.<ref>مجموعه رسائل خطی فارسی، دفتر اول، ص 36-37.</ref> این شهرها از حمام کافی برخوردار نبود.<ref>پنجاه سفرنامه حج قاجاری، ج4، ص 569.</ref> شهرها فاقد سیستم بهداشتی برای دفع زباله‌ها و فاضلاب بودند و فاضلاب منازل به چاه‌هایی در کوچه‌ها می‌ریختند که در طول سال چند بار تخلیه می‌شدند.<ref>حج قبل مئه سنه، ص214-215، 155-156.</ref> یکی از مهم‌ترین مشکلات بهداشتی شهر مکه منبع اصلی آب این شهر بود که از چشمه زبیده تأمین می‌شد و به وسیله کانالی به سوی مکه هدایت می‌شد این آب در مسیر مکه از [[عرفات]] و [[منا]] می‌گذشته و بخشی از آبی که مورد استفاده حاجیان برای شستشو و غسل قرار می‌گرفت به مسیر آب ورودی به شهر بازمی‌گشت و این باعث انتقال سریع بیماری‌ها بود.<ref>الحج قبل مئه السنه، ص 207-209.</ref>

 

نبود ساز و کاری مشخص برای دفن لاشه [[قربانی|قربانی‌ها]] از دیگر عوامل شیوع بیماری در مکه و از عوامل خطر ساز برای بهداشت این شهر بود. در بسیاری از مواقع لاشه‌ها پس از قربانی شدن در مقابل چادر محل اقامت حاجیان رها می‌شد و با توجه به گرمای هوای حجاز، صحرای منا به سرعت از بوی تعفن لاشه‌ها پر می‌شد. رسم بر این بود که لاشه حیوانات در زیر خاک دفن شود اما بسیاری از حاجیان چنین کاری نمی‌کردند. در برخی دوران‌ها نیز گودال‌های بزرگی برای دفن لاشه‌ها تعبیه می‌شد.<ref>موسوعه مراه الحرمین، ج1، ص 114؛ الحج قبل مئه سنه، ص 210-211، التاریخ القویم، ج3، ص289.</ref>

 

از جمله مسائلی که خطر زیادی برای حاجیان داشته و در طول تاریخ نیز منجر به مرگ و میر بسیاری از حاجیان شده است، ازدحام حاجیان بخصوص در مکه و بویژه در هنگام برخی از [[مناسک]] خاص حج مانند [[طواف]] و [[رمی جمرات]] بود؛ که بارها به کشته شدن شمار زیادی از حاجیان انجامید.<ref>اتحاف الوری، ج2، ص 505، 554، ج3، ص33، 37، 109؛ تحصیل المرام، ج2، ص 834.</ref>

 

بلایای طبیعی مانند سیل<ref>نک: تحصیل المرام، ج2، ص 882؛ افاده الانام، ج2، ص 404-429.</ref> و برخی رویدادهای سیاسی، از جمله جنگ‌ها و درگیری‌هایی که در [[حرمین]] روی می‌داد از دیگر دلائل مرگ و میر حاجیان در موسم حج بوده است.<ref>کامل فی التاریخ، ج8، ص 207، ج10، ص225؛ ج11، ص 106،.</ref> در سال‌های قدرت‌یابی [[آل سعود|سعودیان]] در دوره‌های مختلف حکومت خود نیز اوضاع امنیتی حجاز به شدت بد بود.<ref>تاریخ مکه سباعی، ج2، ص 502.</ref>

مجموع شرایط بهداشتی که اشاره شد و بویژه تجمع افراد زیاد در یک مکان بخصوص در زمان وقوف در عرفات و منا، نبود شرایط بهداشتی مناسب در مکه و بخصوص کمبود آب و هوای گرم حجاز، در دوره‌هایی از تاریخ حرمین به شیوع بیماری‌های فراگیرکمک کرده است. بیماری‌هایی که با عنوان وبا و طاعون شناخته می‌شدند. وبا در عربی نامی برای بیماری‌های عام و فراگیر در عربی بوده است.<ref>افاده الانام، ج2، ص 459-460.</ref> طاعون نیز در فرهنگ‌های عربی گاه هم‌معنا با وبا آمده است و گاه به عنوان نوعی بیماری عام و به تعبیری دیگر نوعی وبا شناخته شده است.<ref>تحصیل المرام، ج2، ص 886- 887.</ref>آنچه در دوران جدید بخصوص در زبان فارسی با عنوان وبا شناخته می‌شود، نوعی بیماری عام و فراگیر بوده که از ویروس ویبریو کولیرا Vibrio cholerae ناشی می‌شده و به اسهال شدید و کاهش سریع آب بدن می‌انجامد. در زبان عربی این بیماری را به نام کولیرا نیز می‌نامیده‌اند.

تاریخ شیوع بیماری‌های فراگیر در مکه و مدینه به گذشته‌های دور بازمی‌گردد. چنان‌که اشاراتی به وقوع این بیماری در زمان پیامبر در مدینه و دعای پیامبر در دوری این بیماری از این شهرها نقل شده است.<ref>اخبار مکه، ج2، ص 154؛ وفاء الوفاء، ج1، ص 51.</ref> در قرون بعد نیز گزارش‌هایی در منابع درباره شیوع وبا در مکه یا مدینه ثبت شده است.<ref>نک: الارج المسکی، ص 106؛ تحصیل المرام، ج2، ص 889.</ref> در سال ۱۷۴ ق. وبایی در مکه شایع شده بود که باعث شد هارون الرشید بعد از انجام حج به سرعت مکه را ترک کند.<ref>اتحاف الوری، ج2، ص 226.</ref> به گزارش منابع تاریخی در سال‌های ۲۱۲، ۴۳۳ ۶۰۰، ۶۴۹، ۶۷۱، ۷۴۹، ۷۹۳ و ۸۱۹ قمری وبا در مکه شیوع یافت.<ref>اتحاف الوری، ج2، ص 226، 279، 260، 238؛ زهور المقتطفه من تاریخ مکه المشرفه، ص223، تحصیل المرام، ج2، ص761.</ref>

در سده نوزدهم دور تازه‌ای از شیوع بیماری‌های فراگیر (به شکل وبای کولیرا) در جهان و از جمله در مکه و مدینه آغاز شد. در این دوران به دلیل بهبود وسایل حمل و نقل و بخصوص رواج مسافرت دریایی، تعداد حاجیان بسیار زیاد شده بود و وبا در مکه به سرعت منتشر می‌شد و به شدت قربانی می‌گرفت. یکی از راه‌های مهم انتشار سریع آن در جهان، گردهم آیی حاجیان از کشورهای مختلف جهان در حج بود. در سال ۱۸۳۱ میلادی نخستین مورد وبا در حجاز اتفاق افتاد که به سرعت به اروپا نیز وارد شد و بعد از آن در سراسر سده نوزدهم بارها تکرار شد که در برخی سال‌ها شدت کمتری داشت.<ref>تحصیل المرام، ج2، ص 891؛ الحج قبل مئه سنه، ص142.</ref> در سال ۱۸۴۶ وبا تا حدود پانزده هزار نفر را در حجاز به کام مرگ کشاند و به کشورهای دیگر از جمله تا ایران و آناتولی گسترش یافت. در سال ۱۸۶۵ میلادی وبای شدیدی در حجاز شیوع یافت که به کشته شدن ۲۵ تا ۳۰ هزار نفر انجامید و از آنجا به کشورهای مصر و سپس به اروپا و آمریکا منتقل شد.<ref>الحج قبل مئه سنه، ص142.</ref> وباهای متعدد در دهه‌های هفتاد و هشتاد و نود سده نوزدهم میلادی در حجاز به وقوع پیوست که به کشته شدن صدها و گاه هزاران نفر انجامید. در سال ۱۸۹۳ میلادی یکی از شدیدترین وباهای تاریخ حجاز شیوع یافت. اولین نشانه‌های وبا در بین حاجیان هندی در قرنطینه قمران گزارش شد و بعد کشته‌هایی در حاجیان آمده از یمن بروز کرد. دولت عثمانی تدابیری جهت منع انتشار وبا اندیشید و گروهی از پزشکان را به حجاز اعزام کرد. با این حال وبا در موسم حج شیوع یافت و حدود سی هزار کشته بر جای گذاشت.<ref>الحجر الصحی فی الحجاز، ص139-164، ص 149-153؛ الحج قبل مئه سنه، ص244.</ref> شیوع وبا تا سال ۱۹۱۲ م. ادامه داشت.<ref>the Hajj Today,p81</ref>

بیماری وبا یا طاعون تنها بیماری فراگیر در حجاز نبوده است؛ از جمله می‌توان به بیماری تب دنگی (Dengue fever) اشاره کرد که در سده سیزدهم قمری در ایام حج شایع بوده و عرب‌ها بدان «ابو الرُکَب» می‌گفته‌اند. بر اساس توصیف نویسنده تحصیل المرام که از شیوع این بیماری در سال ۱۲۸۲قمری خبر داده، این بیماری با درد زانو و عضلات پا آغاز می‌شد، سپس فرد را دچار تب شدید و درد در همه مفاصل بدن می‌کرد و بعد از سه روز که تب فروکش می‌کرد ضعف شدید بدنی برای مدتی باقی می‌ماند.<ref>تحصیل المرام، ج2، ص 896؛ نیز نک: الحج قبل مئه سنه، ص158.</ref>

===پیشگیری از شیوع===

وقوع وبا در سراسر جهان دولت‌ها را به فکر اقداماتی برای مقابله با آن انداخت. در سال ۱۸۳۹ سلطان محمد دوم سلطان عثمانی هیئت بهداشتی را راه‌اندازی کرد تا با خطر وبا مقابله کند.<ref>the Hajj Today, p70</ref> نخستین اجلاس جهانی بهداشت در سال ۱۸۵۳ در پاریس و به کوشش دولت فرانسه تشکیل شد که بر استفاده از قرنطینه* برای کنترل بیماری وبا تأکید می‌کرد. در این اجلاس شیوع بیماری در مکه و حضور حاجیان از عوامل مهم فراگیری بیماری دانسته شد.<ref>the Hajj Today,p 71</ref> هیئت‌های بهداشت دولتی در استانبول و اسکندریه تشکیل شد که وظیفه اعلام عمومی وبا و انجام اقدامات پیشگیرانه را بر عهده داشت.<ref>التاریخ القویم، ج1، ص 292-293.</ref> دولت عثمانی از دهه پنجاه سده نوزدهم میلادی گروه‌های پزشکی را به حجاز ارسال می‌کرد و این گروه‌ها با استفاده از منابع مالی به برخی از اقدامات از جمله تجهیز بیمارستان‌ها یا پاکسازی شهر و منابع آب مکه می‌پرداختند و محل خاصی را برای ذبح قربانی در منا تخصیص می‌دادند.<ref>تحصیل المرام، ج2، ص 887؛ حج قبل مئه سنه، ص 246.</ref> قرنطینه‌ها که پیشتر در برخی از نقاط مرزی عثمانی و مصر تأسیس شده بودند، افزایش یافتند. نگرانی عمده درباره حاجیانی بود که از طریق دریا به کشورهای دیگر سفر می‌کردند. برای جلوگیری از ورود بیماری توسط حاجیان بازگشته از سفر حج قرنطینه‌هایی در بنادر ایجاد شد که از جمله مشهورترین آن‌ها قرنطینه طور و قرنطینه بیروت بود.<ref>الحج قبله مئه سنه، ص 215.</ref> قرنطینه‌های دیگر نیز در بنادر ورودی شهرهای عثمانی و نیز در ورودی‌های حجاز مانند قمران و جده و ینبع تشکیل شد.<ref>تحصیل المرام، ج2، ص 888؛ حجر الصحی، ص 70-73.</ref> در این قرنطینه‌ها حاجیان مورد معاینه قرار می‌گرفتند و در صورت وجود مورد مشکوک تا چند هفته در این قرنطینه‌ها می‌ماندند. درباره شرایط دشوار بیشتر قرنطیه‌ها اطلاعات زیادی در سفرنامه‌های قرن نوزده میلادی وجود دارد.<ref>نک :پنجاه سفرنامه قاجاری، ج6، ص 121-122, 124-127.</ref> ماندن در قرنطینه‌ها از جمله نگرانی‌های مهم حاجیان بود، اقامت طولانی در این قرنطینه‌ها افزون بر اینکه زمان سفر را بسیار افزایش می‌داد به دلیل گرانی مواد غذایی در این قرنطینه‌ها معمولاً موجب بی‌پول شدن حاجیان می‌شد. برخی از قرنطینه‌ها شرایط بهداشتی خوبی نداشتند و نبود آب و غذای کافی برای حاجیان گرفتاری زیادی ایجاد می‌کرد.

==در دوره معاصر==

===در حرمین===

با پیشرفت دانش پزشکی در سده نوزدهم و بیستم میلادی و ایجاد سازمان‌هایی در کشورهای مختلف که وظیفه حفظ بهداشت عمومی را برعهده داشتند، شرایط بهداشتی حج و حاجیان نیز تغییرات اساسی به خود دید. در کشور عربستان سعودی در سال ۱۹۲۶م. / ۱۳۴۴ق. مدیریة الصحة العامة و الاسعاف (مدیریت بهداشت عمومی و فوریت‌های پزشکی) به فرمان ملک عبدالعزیز سعودی شروع به کار کرد که افزون بر مسائل بهداشتی کشور عربستان سعودی وظیفه نظارت بر امور مربوط به سلامتی حاجیان را بر عهده داشت.<ref>المملکه السعودیه فی مائه عام، ج10، ص 644 «تطور الخدمات الصحیه فی المملکه العربیه السعودیه خلال مائه عام».</ref> در سال ۱۳۷۰ق. این سازمان به وزارت بهداشت تبدیل شد.<ref>المملکه السعودیه فی مائه عام، ج10، ص 646 «تطور الخدمات الصحیه فی المملکه العربیه السعودیه خلال مائه عام».</ref>

تغییر شکل سنتی انجام مناسک قربانی از عوامل مهم در کاهش مشکلات بهداشتی در موسم حج است. تأسیس کشتارگاه‌های صنعتی و مکانیزه از سال ۱۳۷۲ش. از سوی بانک توسعه اسلامی کمک قابل توجهی به بهبود شرایط بهداشتی حج کرده است.<ref>با کاروان صفا در سال 82، ص 409، ج26، ص 272.</ref> قربانی در این کشتارگاه‌های سرپوشیده به صورت بهداشتی انجام می‌شود و از هدر رفت گوشت قربانی‌ها نیز جلوگیری می‌شود.

===در حاجیان ایرانی===

امروزه در کشور ایران، معاونت پزشکی حج در سازمان هلال احمر جمهوری اسلامی ایران متولی امور بهداشتی حاجیان است. همه ساله تعداد زیادی از پزشکان به عنوان پزشک کاروان‌ها به حج اعزام می‌شوند و معمولاً هر کاروانی پزشک مخصوص خود را دارد. افزون بر آن مراکز پزشکی مجهزی در شهرهای مکه و مدینه برای رسیدگی به زائران ایرانی تأسیس شده است که در سفرهای حج و عمره به حاجیان ایرانی خدمت رسانی می‌کنند. این معاونت علاوه بر جذب و سازمان‌دهی پزشکان و اجرای خدمات بهداشتی و پزشکی در طول سفر برای حاجیان، به پژوهش در امور پزشکی حج پرداخته و با استفاده از نتایج این پژوهش‌ها به اصلاح وضعیت بهداشتی زائران یاری می‌رساند.

در ایران معاینات اولیه، تلقین واکسن و آموزش‌های بهداشتی به زائران از جمله اقداماتی است که پیش از سفر صورت می‌گیرد. در حال حاضر تزریق واکسن مننژیت برای کلیه زائران اجباری است و تزریق واکسن‌های دیگر مانند آنفلوانزا، باتوجه به شرایط زائران و با نظر پزشک کاروان صورت می‌گیرد.<ref>راهنمای سلامت زائران، ص 7-8.</ref> تجهیز هتل‌ها و رسیدگی به وضعیت بهداشتی آن‌ها،<ref>کتاب خلاصه مقالات نخستین همایش بین‌المللی پزشکی حج و زیارت، ص 95.</ref> تأمین محل اسکان مناسب از اقداماتی سازمان حج جمهوری اسلامی ایران در جهت رفاه حاجیان و حفظ بهداشت و سلامت آنان است. از سال ۱۳۸۱ش. غذای حاجیان ایرانی به صورت متمرکز تهیه می‌شود که تأثیر عمده ای در بهداشت حاجیان ایرانی دارد. در این روش غذا در آشپزخانه‌های بزرگ مرکزی به شکل بهداشتی تهیه شده و بین زائران ایرانی در اقامت گاه‌های مختلف شهرهای مکه و مدینه توزیع می‌شود.<ref>با کاروان صفا در سال 82، ص 242-243؛ حج 29، ص370؛ کتاب خلاصه مقالات نخستین همایش بین‌المللی پزشکی حج و زیارت، ص 68.</ref>

===در حاجیان دیگر کشورها===

در بسیاری از کشورهای اسلامی نیز توجه به امور بهداشت حاجیان مورد توجه دولت‌ها قرار گرفت و تشکیلات مشخصی برای رسیدگی به امور بهداشت حاجیان ایجاد شد. با نظارت بیشتر دولت‌ها بر سفرهای خارجی اتباع خود از جمله سفر حج، بررسی مسائل بهداشتی نیز از جمله موارد بررسی دولت‌ها برای اجازه سفر حاجیان قرار گرفت. در ایران نیز از ۱۳۳۳ صدور روادید حج منوط به کسب مجوز رسمی از پزشکان و نیز دریافت واکسن بوده است.<ref>روزنامه رسمی کشور، مصوبه هیئت وزیران مورخه 28/1/1333.</ref>

==مشکلات بهداشتی در روزگار معاصر==

با وجود اقدامات گسترده‌ای که کشورهای اسلامی برای بهداشت حاجیان انجام داده‌اند، سفر حج همچنان با خطراتی برای حاجیان همراه است و همه ساله افزون بر بیماری‌هایی که حاجیان در ایام حج بدان دچار می‌شوند، تعدادی از آنان در موسم حج به دلایل مختلف جان خود را از دست می‌دهند. در سال‌های اخیر آمار وفات حاجیان در ۱۵ روز موسم حج (از یکم تا ۱۵ ذی حجه) در مجموع شهرهای مکه و مدینه بر اساس آمار منتشره از سوی وزارت بهداشت عربستان سعودی به حدود ۱۰۰۰ نفر می‌رسد که از این میان متوفیان در مکه نسبت بسیار بیشتری دارند. در سال ۱۴۳۰ق. /۲۰۰۹م. در مکه ۶۴۶ و در مدینه ۲۷۳ تن، در سال ۱۴۳۱ق. /۲۰۱۰م. به ترتیب در مکه و مدینه ۷۱۷ و ۳۲۷ تن، در سال ۱۴۳۲ق. /۲۰۱۱م. در مکه ۸۷۲ تن و در مدینه ۲۷۱ تن و در سال ۱۴۳۳ق. / ۲۰۱۲م. در مکه ۵۴۱ و در مدینه ۴۴ تن<ref>الکتاب الاحصائی السنوی، 1433، ص 236.</ref> از حاجیان جان خود را از دست داده‌اند.<ref>الکتاب الاحصائی السنوی 1432، ص 558.</ref>

خستگی، تغییر آب و هوا، گرمای زیاد هوا در حجاز، سن بالای بسیاری از حاجیان و تراکم جمعیت زیاد در یک مکان از جمله عواملی است که خطرات بهداشتی زیادی برای حاجیان ایجاد می‌کند. امکان شیوع بیماری‌های ویروسی و واگیردار در موسم حج در مکه و مدینه بسیار بیشتر از شرایط معمولی است. این در حالی است که آب و هوای گرم حجاز به شیوع این گونه بیماری‌ها دامن می‌زند. امروزه نیز موسم حج از نظر شیوع بیماری‌های فراگیر مورد توجه کارشناسان بهداشتی است. شیوع بیماری‌هایی مانند تب دنگی که در کشورهای جنوب شرق آسیا رواج دارد، فلج اطفال، آنفولانزای خوکی، سارس، مننژیت، کرونا و وبا در سطح جهانی یا در برخی از کشورهای اسلامی، از جمله نگرانی‌های مسئولان برگزاری حج بوده است که برای جلوگیری از رواج آن در میان حاجیان معمولاً تدابیری مانند معاینه و واکسیناسیون حاجیان در مبادی ورودی به مکه و مدینه یا ایجاد محدودیت در تعداد حاجیان یا سن حاجیان اندیشیده می‌شود.<ref>کتاب الاحصائی السنوی 1432، ص 330؛ دلیل الحاج الصحی، ص 17-19؛ صحتک فی الحج و العمره، ص 21-22.</ref>

افزون بر بیماری‌های فراگیر، برخی از بیماری‌های رایج در سفرهای حج و عمره بین حاجیان شیوع بیشتری دارد. مشکلات دستگاه تنفسی از جمله شایع‌ترین مشکلات حاجیان در موسم حج است. شایع‌ترین موارد مشکلات تنفسی به شکل سرماخوردگی بروز می‌کند که از رایج‌ترین علل مراجعه حاجیان به پزشکان در ایام حج است<ref>کتاب خلاصه مقالات نخستین همایش بین اللمللی ÷زشکی حج و زیارت، ص 17، 34.</ref> و علائمی مانند گلودرد، سرفه و آبریزش بینی دارد. مهم‌ترین راه درمان این بیماری استراحت و نوشیدن مایعات گرم است.<ref>راهنمای پزشکی حج، ص 17؛ راهنمای سلامت زائران حج تمتّع، ص 26.</ref> انواع دیگر بیماری‌های دستگاه تنفسی مانند انواع آنفولانزا، آسم، سل و التهاب ریوی (سینه پهلو) نیز از جمله بیماری‌های حاجیان است که تعدادی از عوامل مرگ و میر را به خود اختصاص داده‌اند.<ref>کتاب الاحصائی السنوی، ص341.</ref>

بخش دیگری از بیماری‌ها که شیوع زیادی دارد بیماری‌های مزمن‌اند که پیش از سفر حج در حاجیان زمینه دارند و به دلیل خستگی سفر یا شرایط خاص محیطی و گاه به دلیل عدم مصرف به موقع و کافی داروها در طول سفر حج علائم خود را نشان داده یا شدت می‌یابند. در میان این دسته از بیماری‌ها، بیماری‌های قلب و عروق از موارد شایع در دوران حج و از عوامل اصلی مرگ و میر در میان حاجیان است.<ref>کتاب الاحصائی السنوی1432، ص 341؛ بهداشت و ایمنی در حج، ص 3.</ref> مشکلات ناشی از بیماری‌های دیگر مانند قند خون بالا، بیماری‌های ریوی و کلیوی از جمله دیگر عوامل مرگ و میر در دوران حج هستند.<ref>الکتاب الاحصائی السنوی 1432، ص341.</ref>

 

پیری جمعیت حاجیان از عوامل مؤثر در افزایش شدت بیماری‌های مزمن در حج است. اکثر جمعیت حاجیان را سالمندان تشکیل می‌دهند و بخشی از این موضوع به دلیل شرایط خاص اعزام حاجیان است که ناشی از محدودیت سفر حج است و به انتظار در سال‌های طولانی منجر می‌شود. سالمندان افزون بر اینکه در مقابل بیماری‌های مختلف آسیب‌پذیر هستند و در شرایط ازدحام توانایی کمتری دارند، بیماری‌های زمینه ای بیشتری نیز دارند که در ایام حج ممکن است آنان را به خطر بیاندازد.

بیماری‌های دستگاه هاضمه نیز از جمله دیگر بیماری‌های شایع در دوران حج است.<ref>کتاب خلاصه مقالات نخستین همایش بین‌المللی پزشکی حج، ص26.</ref> دردهای شکمی و اسهال از جمله عوامل شایع مراجعه حاجیان به پزشکان مستقر در مکه و مدینه هستند. اسهال مسافرتی که حاصل از تغییر مکان زندگی و ناآشنایی با عوامل بیماری‌زا در مکان جدید است از بیماری‌های شایع است که ممکن است ۵ یا ۷ روز طول بکشد.<ref>تغذیه و بهداشت زائران در حج و عمره، ص 61، راهنمای پزشکی حج، ص 24.</ref>

گرمازدگی که ناشی از اقامت طولانی مدت در زیر تابش مستقیم خورشید و کم شدن آب بدن و بالا رفتن دمای بدن می‌شود، از بیماری‌های شایع در دوران حج است.<ref>تغذیه و بهداشت زائران در حج و عمره، ص 45، راهنمای بهداشت حج، ص 19، 26.</ref> گرمازدگی ممکن است با علائم خفیف یا شدید همراه باشد از جمله گرفتگی عضلات، خستگی شدید و ضعف بدن و در نهایت شوک که حاصل از گرمازدگی شدید است.<ref>میقات حج، شماره 6، ص 193-195.</ref> گرمازدگی ممکن است بسیار خطرناک باشد و باید به سرعت مورد توجه و اقدام قرار گیرد و گرنه ممکن است به از دست رفتن جان بیمار منجر شود. برای پیش‌گیری از این مشکل، آشامیدن مکرر آب و آب‌زدن به‌ سر و صورت، باد زدن، خودداری از رفت و آمد بی‌مورد در آفتاب و در ساعات گرم روز، اجتناب از حضور در ازدحام جمعیت، خودداری از رفت و آمد انفرادی به خصوص هنگامی که احتمال گم‌شدن وجود داشته باشد به حاجیان توصیه می‌شود.<ref>راهنمای سلامت زائران حج تمتّع، ص23-24.</ref>

از دیگر مشکلات شایع جسمی حاجیان در دوره حج، گرفتاری‌های عضلانی و مشکلات استخوانی مانند ضرب دیدگی، پیچ خوردگی و شکستگی استخوان‌ها است که افزون بر فشار جمعیت در زمان ازدحام، از عوارض راه رفتن به مدت طولانی است.<ref>کتاب خلاصه مقالات نخستین همایش بین‌المللی پزشکی حج و زیارت، ص 19، 16، 34.</ref> اختلالات روانی که ممکن است به دلیل قطع بی موقع داروها، تغییر در موقعیت جغرافیایی و دوری از خانواده و بستگان، تغییر در رژیم غذایی و استرس اتفاق افتد<ref>بهداشت و ایمنی در حج، ص 6, راهنمای پزشکی حج، ص 42-43.</ref> و نیز اختلالات شناختی و عدم شناخت زمان و مکان که در برخی از بیماران مسن دیده می‌شود از دیگر مشکلات شایع حاجیان است.<ref>راهنمای سلامت زائران حج تمتّع، ص 29.</ref> فشارهای ناشی از قطع مواد مخدر برای افراد معتاد، بیماری‌های چشمی، عرق سوز شدن، مشکلات قاعدگی زنان، بیماری‌های پوستی و به خصوص آفتاب سوختگی از جمله دیگر بیماری‌های رایج نزد حاجیان است.<ref>کتاب خلاصه مقالات نخستین همایش بین‌المللی پزشکی حج و زیارت، ص 34؛ راهنمای پزشکی حج، ص22؛ راهنمای سرامت زائران حج تمتّع، ص 30.</ref>

بروز حوادث، علت دیگر مرگ و میر در ایام حج است. ازدحام جمعیت از عوامل اصلی حوادث منجر به مرگ و زخمی شدن حاجیان به شمار می‌رود. ازدحام بخصوص در مراسم رمی جمرات از مشکلات رایجی بوده است که بخصوص در سال‌های گذشته جان بسیاری را گرفته است. در سال ۱۴۱۵ق. /۱۹۹۴م. بر اثر ازدحام موجود در رمی جمرات ۲۷۰ تن کشته و ۴۰۰ تن زخمی شدند.<ref>Guests Of GOD, P. 11.</ref> حوادث مشابهی در سال‌های ۱۴۱۷ /۱۹۹۷م. ۱۴۱۸/۱۹۹۸م. ۱۴۲۱ق. / ۲۰۰۱ و ۱۴۲۴ق. / ۲۰۰۴ نیز تکرار شد.<ref>با کاروان صفا در سال 82، ص453؛ اعمال ندوة، ج2، ص201-202

. Guests Of GOD, p 11</ref> در صبح روز عید قربان سال ۱۴۲۶ق. / ۱۳۸۲ ش. تراکم جمعیت باعث زیر دست و پا افتادن تعداد زیادی از حجاج در اطراف حوض جمره عقبه شد و ۲۵۱ نفر کشته و بیش از۲۴۰ نفر زخمی شدند<ref>با کاروان صفا در سال 82، ص453..</ref> از آن زمان تغییرات زیادی در ساختمان جمرات صورت گرفته است تا بتواند بار زیاد حاجیان را تحمل کند. (جمرات)

حوادث غیر مترقبه مانند آتش‌سوزی و تصادف نیز از عوامل اصلی مرگ و میر حاجیان در حج است که به رغم پیشرفت‌های فناوری همچنان وقوع می‌یابد. از نمونه‌های آتش‌سوزی مربوط به آتش‌سوزی در منا در سال۱۹۷۵ میلادی است که به کشته شدن ۲۰۰ نفر انجامید.<ref>Hajj journey to the heart of Islam, p. 239</ref> در سال ۱۹۹۷ میلادی نیز در منا آتش‌سوزی بزرگی به وقوع پیوست که ۳۴۳ نفر را به کام مرگ کشاند و ۱۵۰۰ نفر مجروح بر جای گذارد.<ref>Guests Of GOD, P. 11.</ref> تصادف وسایل نقلیه از جمله اتوبوس‌های مسافربری نیز از دیگر عوامل مرگ و میر حاجیان است. در سال۱۴۳۱ق. ۴۳ نفر<ref>کتاب الاحصائی السنوی 1431، ص 345؛.</ref> و ۱۴۳۲ق. ۴۲ نفر<ref>کتاب الاحصائی السنوی، 1432، ص 341.</ref> و در سال ۱۴۳۳ق. ۲۷ نفر<ref>کتاب الاحصائی السنوی، 1433، ص 237.</ref> به دلیل حوادث ناشی از تصادفات اتومبیل تنها در فاصله یکم تا پانزدهم ذی الحجه کشته شده‌اند.

سفارش‌های اسلامی درباره بهداشت حج، زیرمجموعه توصیه‌هایی قرار می‌گیرند که در متون اسلامی درباره بهداشت فردی و محیطی و نیز بهداشت سفر وجود دارد؛‌ مانند تطهیر بدن و لباس از آلودگی، مستحب بودن شست و شوی بدن پیش از سفر و همراه داشتن دارو و غذای پاکیزه.<ref name=":0">من لایحضره الفقیه، ج2، ص 185؛ ندوة الحج الکبری، سلامة الحج، ص 347، 196، 209.</ref> برخی از پژوهشگران، بر اهداف بهداشتی برخی از مناسک حج، مانند غسل مستحب در هنگام [[احرام]] یا [[حلق]] و تقصیر، در کنار دیگر معانی رمزآمیز آن تصریح کرده‌اند.<ref>حج برنامه تکامل، ص 201.</ref> آنچه بخصوص در میان نویسندگان معاصر مورد تأکید است، کارکرد مثبت [[زیارت کعبه|زیارت خانه خدا]] و مراسم حج بر حفظ بهداشت روانی افراد است. این نویسندگان با تأکید بر نقش عبادت و راز و نیاز با خداوند در آرامش روانی، کارکرد حج و [[زیارت]] را که یکی از برنامه‌های اصلی عبادی در میان مسلمانان است، از این منظر مورد مطالعه قرار داده‌اند.<ref>مطالعات اسلام و روانشناسی، شماره 3، ص 47، «اثر بخشی مناسک حج بر سلامت روانی حجاج»؛ کتاب خلاصه مقالات همایش بین‌المللی پزشکی حج، ص32.</ref>

 

 

[[رده:مقاله‌های در دست ویرایش]]