در حال ویرایش بیت العتیق

{{کعبه عمودی}}
'''بیت العتیق''' از نام‌های [[کعبه]] است که دو بار در [[قرآن]] از آن یاد شده و در وجه نام‌گذاری آن دو دیدگاه وجود دارد؛ در مورد محدوده مکانی آن، تقریبا همه مفسران و تاریخ‌نگاران، مقصود از بیت العتیق را کعبه می‌دانند.

صفت عتیق برای خانه خدا به هر معنایی که باشد، بیانگر جایگاه و حرمت این مکان مقدس است.

==مقدمه==

این نام از نام‌های رایج [[خانه خدا]] در فرهنگ اسلامی است که دو بار در [[قرآن]] از آن یاد شده است: ({{قلم رنگ|سبز|وَلْیَطَّوَّفُوا بِالْبَیْتِ الْعَتِیقِ}}) ([[سوره حجّ]]، 29)؛ ({{قلم رنگ|سبز|ثم مَحِلُّهَا اِلَی الْبَیْتِ الْعَتِیقِ}}) (سوره حجّ، 33).  این دو آیه برخی از [[احکام حج]] را بیان کرده‌اند و مفسران ذیل آن‌ها وجوهی برای نام‌گذاری خانه خدا به «بیت العتیق» و نیز دیدگاه‌هایی درباره [[طواف]] و شماری از [[احکام قربانی]] آورده‌اند.

از وجه این نام‌گذاری در روایت‌های اسلامی برمی‌آید که پیشینه آن به دوره‌هایی بسیار کهن و حتی پیش از تکوین زبان عربی بازمی‌گردد. البته در ادبیات و گزارش‌های بر جای مانده از [[دوران جاهلیت]] به این نام برنمی‌خوریم.

==وجه نام‌گذاری==

این ترکیب قرآنی از دو واژه «البیت» به معنای خانه و «العتیق» از ریشه «ع ـ ت ـ ق» تشکیل شده است. «عتیق» در دو معنای متفاوت «آزاد شده» و «کهن و باستانی» به کار رفته<ref>معجم مقاییس اللغه، ج4، ص219-221، «عتیق.</ref> و همین منشا اختلاف درباره نام‌گذاری «بیت العتیق» شده است.

===دیدگاه اول===

«عتیق» را به معنای کهن می‌شمرد و قدمت را به معنای زمانی تفسیر کرده، این نام‌گذاری را منتسب به زمانه [[حضرت آدم]] می‌داند. بر همین اساس و به پشتوانه آیه 96 [[سوره آل‌عمران]] خانه خدا را نخستین خانه‌ای دانسته‌اند که برای انسان‌ها و به دست آدم ساخته شده است.<ref>العین، ج1، ص146، «عتیق؛ مجمع البیان، ج4، ص82؛ روح المعانی، ج9، ص147.</ref>

گروهی دیگر قدمت بیت العتیق را به پیش از آن روزگار نسبت داده‌اند. در روایتی، آفرینش آن پیش از آفرینش زمین دانسته شده است.<ref>الکافی، ج4، ص189؛ علل الشرائع، ص399.</ref>

در برابر روایت یاد شده، در حدیثی، [[امام علی(ع)]] در پاسخ پرسش درباره نخستین بودن خانه خدا می‌فرماید که پیش از آن هم خانه‌هایی بود؛ اما [[کعبه]] نخستین خانه مبارکی است که در آن هدایت، رحمت و برکت قرار داده شده است.<ref>المناقب، ج1، ص322.</ref>

در وجه جمع میان این دو دسته روایت‌، می‌توان دسته نخست را به زبان تاویلی و بیانگر اولویت رتبی و نه زمانی این خانه در آفرینش دانست یا منظور از آن‌ها را گستراندن زمین از نقطه کعبه به معنای مورد نظر در «[[دحوالارض]]» شمرد.

شماری از مفسران معاصر نیز با تحدید بیشتر تقدم زمانی خانه خدا، آن را نخستین خانه‌ای دانسته‌اند که برای مردم مکه قرار داده شده است.<ref>المیزان، ج14، ص378.</ref>

===دیدگاه دوم===

واژه عتیق را به معنای «آزاد شده» دانسته، با مناسبت‌هایی چند، نام‌گذاری آن را بر این اساس توجیه می‌کند: رهایی از غرق در [[طوفان نوح]]، <ref>المحاسن، ج2، ص336.</ref>  آزادی از چیرگی ستمگران، <ref>مجمع البیان، ج4، ص82؛ مفردات، ص321؛ لسان العرب، ج10، ص236، «عتق. </ref> آزادی از مالکیت و سکونت هر موجود<ref>الکافی، ج4، ص189-190؛ علل الشرائع، ص399.</ref> و آزادی گنهکاران از یوغ عذاب در این خانه.<ref>تفسیر قرطبی، ج13، ص52.</ref>

در این میان، [[فخر رازی]] و شماری از مفسران معاصر به لازمه مفهوم آزاد شدن توجه کرده و گران‌بهایی و گرامی بودن خانه خدا را معنای بیت العتیق دانسته‌اند.<ref>نک: التفسیر الکبیر، ج23، ص30؛ نمونه، ج14، ص88.</ref>

به هر رو، این وجوه را می‌توان ابعادی گوناگون از ویژگی‌های خانه خدا دانست که تعبیر «بیت العتیق» به آن‌ها اشاره دارد.

شماری از مفسران<ref>نک: التفسیر الکبیر، ج23، ص30؛ نمونه، ج14، ص88.</ref> و نیز لغت‌شناسانی مانند [[ابن‌منظور]]<ref>لسان العرب، ج10، ص235.</ref> و [[فیروزآبادی]]<ref>القاموس المحیط، ج3، ص261، «عتق. </ref> با ذکر این دیدگاه‌ها، پذیرش یکجای آن‌ها را منتفی ندانسته‌اند.

==محدوده مکانی==

تقریبا همه مفسران و تاریخ‌نگاران، مقصود از بیت العتیق را کعبه می‌دانند و بیشتر معاصران نیز همین باور را دارند.<ref>نک: التبیان، ج7، ص314؛ المفصل، ج6، ص430؛ المیزان، ج14، ص371.</ref>

در برابر، گروهی‌ اندک از همه محدوده [[حرم]] به عنوان بیت العتیق یاد کرده‌اند.<ref>نک: جامع البیان، ج2، ص307؛ مجمع البیان، ج7، ص151.</ref> در این میان، برخی میان دو آیه‌ای که این تعبیر در آن‌ها به کار رفته، تفکیک کرده و مقصود از یکی را کعبه و دیگری را حرم دانسته‌اند. این دسته از فقیهان با تفکیک دو عبارت ({{قلم رنگ|سبز|اِلَی البَیتِ العَتیق}}) (حجّ، 33) و ({{قلم رنگ|سبز|بِالبَیت العَتیق}}) (حجّ، 29) در آیات یاد شده، اولی را به قرینه (الی) شامل همه حرم دانسته‌اند و دومی را به کعبه تفسیر کرده و برخی ثمرات فقهی نیز درباره اعمال حج بر آن بنا نهاده‌اند.<ref>نک: بدائع الصنائع، ج2، ص179؛ شرح معانی الآثار، ج2، ص194.</ref>

شماری از مفسران معاصر نیز بدون پشتوانه و دلیل، (بیت العتیق) را در آیه 33 حجّ به همه محدوده حرم تفسیر کرده‌اند که سرزمین «[[منا]]» و «[[مشعر]]» را هم شامل می‌شود.<ref>من وحی القرآن، ج16، ص66.</ref>

از برخی مفسران متقدم نیز اطلاق بیت العتیق بر همه [[شهر مکه]] گزارش شده است.<ref>جامع البیان، ج17، ص210؛ قس: مکه در بستر تاریخ، ص76.</ref> [[بیضاوی]] در رویکردی تاویلی، مقصود از بیت العتیق را بهشت یا بیت‌المعمور دانسته است.<ref>تفسیر بیضاوی، ج3، ص71.</ref>

==بیت العتیق و ارزش و احترام خانه خدا==

صفت عتیق برای این خانه به هر دو معنای یاد شده، بیانگر جایگاه و حرمت این مکان مقدس است.

مفسرانی که بیت العتیق را [[بهشت]] یا [[بیت المعمور]] دانسته‌اند، آن را محل نگهداشت ثواب اعمال شمرده‌اند.<ref>تفسیر بیضاوی، ج3، ص71.</ref>

از دیگر نشانه‌های احترام و ارزش بیت العتیق آن است که مسلمانان در دعاهای بسیار برای بیان بزرگی خداوند از او با نام «خداوندگار بیت العتیق» یاد می‌کنند. دعاهایی چند در منابع شیعی<ref>الفضائل، ص51؛ المصباح، ص262.</ref> و سنی<ref>نک: کنز العمال، ج2، ص259.</ref> متضمن این تعبیر هستند.
==پانویس==
{{پانویس}}
== منابع ==
{{منابع}}
{{دانشنامه
 | آدرس = http://hzrc.ac.ir/post/7647
 | عنوان = بیت العتیق
 | نویسنده = فاطمه آزادی‌نژاد
}}


* '''بدائع الصنائع''': علاء الدین الکاسانی (م. 587ق.)، پاکستان، المکتبة الحبیبیه، 1409ق.

* '''التبیان''': الطوسی (م. 460ق.)، به کوشش العاملی، بیروت، دار احیاء التراث العربی.

* '''تفسیر بیضاوی (انوار التنزیل)''':  البیضاوی (م. 685ق.)، به کوشش مرعشلی، دار احیاء التراث العربی، بیروت، 1418ق.

* '''تفسیر قرطبی (الجامع لاحکام القرآن)''':  القرطبی (م. 671ق.)، بیروت، دار احیاء التراث العربی، 1405ق.

* '''التفسیر الکبیر''': الفخر الرازی (م. 606ق.)، تهران، دار الکتب العلمیه، 1421ق.

* '''جامع البیان''': الطبری (م. 310ق.)، به کوشش صدقی جمیل، بیروت، دار الفکر، 1415ق.

* '''روح المعانی''': الآلوسی (1270ق.)، بیروت، دار الفکر، 1408ق.

* '''شرح معانی الآثار''': احمد بن سلمه، به کوشش زهری نجار، بیروت، دار الکتب العلمیه، 1416ق.

* '''علل الشرائع''': الصدوق (م. 381ق.)، به کوشش بحر العلوم، نجف، المکتبة الحیدریه، 1385ق.

* '''العین''': خلیل (م. 170ق.)، به کوشش المخزومی و السامرائی، دار الهجره، 1409ق.

* '''الفضائل''': شاذان بن جبرئیل القمی (م. 660ق.)، نجف، المکتبة الحیدریه، 1381ق.

* '''القاموس المحیط''': الفیروزآبادی (م. 817ق.)، بیروت، دار العلم.

* '''الکافی''': الکلینی (م. 329ق.)، به کوشش غفاری، تهران، دار الکتب الاسلامیه، 1375ش.

* '''کنز العمال''': المتقی الهندی (م. 975ق.)، به کوشش السقاء، بیروت، الرساله، 1413ق.

* '''لسان العرب''': ابن منظور (م. 711ق.)، قم، ادب الحوزه، 1405ق.

* '''مجمع البیان''': الطبرسی (م. 548ق.)، صیدا، مطبعة العرفان، 1355ق.

* '''المحاسن''': ابن خالد البرقی (م. 274ق.)، به کوشش حسینی، تهران، دار الکتب الاسلامیه، 1326ش.

* '''المصباح''': الکفعمی (م. 905ق.)، بیروت، اعلمی، 1403ق.

* '''معجم مقاییس اللغه''': ابن فارس (م. 395ق.)، به کوشش عبدالسلام محمد، قم، دفتر تبلیغات، 1404ق.

* '''مفردات''': الراغب (م. 425ق.)، نشر الکتاب، 1404ق.

* '''المفصل''': جواد علی، بیروت، دار العلم للملایین، 1976م.

* '''مکه در بستر تاریخ''': نعمت الله صفری فروشانی، قم، مرکز جهانی علوم اسلامی، 1386ش.

* '''من وحی القرآن''': سید محمد حسین فضل الله، بیروت، دار الملاک، 1419ق.

* '''مناقب آل ابی‌طالب''': ابن شهرآشوب (م. 588ق.)، به کوشش گروهی از اساتید، نجف، الحیدریه، 1376ق.

* '''المیزان''': الطباطبائی (م. 1402ق.)، بیروت، اعلمی، 1393ق.

* '''نمونه''': مکارم شیرازی و دیگران، تهران، دار الکتب الاسلامیه، 1375ش.



{{پایان}}
{{نام‌های کعبه}}

[[رده:نام‌های کعبه]]