در حال ویرایش تأليف قلوب

'''تالیف قلوب'''، ایجاد محبت میان افراد بر اثر آموزه‌های [[اسلام]]، ناظر به همبستگی [[اوس]] و [[خزرج]] پس از جنگ‌های طولانی دوره جاهلی است.

این واژه به معنای ایجاد ارتباط میان کسان و برقراری دوستی و پیوند میان مردم، به کار رفته است. با ظهور دین اسلام در [[شبه جزیره عربستان]]، دشمنی‌های کهنه و عمیق میان برخی قبایل عرب، زدوده شد و دوستی و همگرایی بین آنها به وجود آمد و از جمله اعمالی که در این زمینه نقش بسزایی داشت، [[آیین حج]] بود که زمینه‌ساز آشنایی [[مسلمانان]] با یکدیگر و مایه ایجاد دلبستگی و پیوند میان اقوام اسلامی با رنگ‌ها و زبان‌های گوناگون گردید؛ لذا در آیات [[قرآن]] و روایات از این اصطلاح تعبیر شده است و به چگونگی تاثیر اسلام و آیین حج در تالیف قلوب پرداخته شده است.

==تعریف==

تالیف که از ریشه «ا ـ ل ـ ف» یعنی اجتماع یا پیوستن به جمع از روی میل<ref>مفردات، ص81، «الف.</ref> برگرفته شده، به معنای برقراری ارتباط و دوستی<ref>الصحاح، ج4، ص1332؛ المصباح، ج1، ص18، «الف.</ref> و انس گرفتن به چیزی یا کسی است.<ref>مفردات، ص81.</ref> 

قلوب جمع قلب است که در این‌جا به معنای روح و روان به کار رفته است.<ref>التحقیق، ج9، ص302-304، «قلب.</ref> بنابراین، می‌توان اصطلاح «تالیف قلوب» را به معنای ایجاد سازگاری و همدلی میان مردم برای همکاری در گذران زندگی دانست.<ref>التعریفات، ج1، ص15.</ref> در فارسی نیز این ترکیب به معنای ایجاد ارتباط میان کسان و برقراری دوستی و پیوند میان مردم به کار رفته است.<ref>لغت‌نامه، ج4، ص5537؛ فرهنگ معین، ص1016، «تالیف قلوب.</ref> 

==نمونه قرآنی==

ظهور [[دین اسلام]] در [[شبه جزیره عربستان]]، مایه زدودن دشمنی‌های کهنه و عمیق میان برخی قبایل عرب و ایجاد دوستی و همگرایی بین ایشان گشت که در [[قرآن]] از آن به «تالیف قلوب» یاد شده است: {{قلم رنگ|سبز|وَاَلَّفَ بَیْنَ قُلُوبِهِمْ لَوْ اَنْفَقْتَ مَا فِی الارْضِ جَمِیعًا مَا اَلَّفْتَ بَیْنَ قُلُوبِهِمْ وَلَکِنَّ اللهَ اَلَّفَ بَیْنَهُمْ اِنَّهُ عَزِیزٌ حَکِیمٌ.}} ([[سوره انفال]]، 63) مضمون این تعبیر در آیه 103 [[سوره آل عمران]]، نیز به کار رفته است.

در آیه‌ای دیگر، از تعبیر {{قلم رنگ|سبز|الْمُؤَلَّفَةُ قُلُوبُهُمْ}} ([[سوره توبه]]، 60) یاد شده که به انفاق اموال شرعی میان [[کافران]] یا تازه مسلمانان برای افزایش دلبستگی آنان به اسلام اشاره دارد. این مورد با اصطلاح مورد نظر این مقاله تفاوت دارد.

==نمونه روایی==

در روایات نیز به ابعادی گوناگون از تاثیر اسلام بر همگرایی مردم و ایجاد الفت و محبت میان آنان پرداخته شده است.<ref>مکیال المکارم، ج1، ص55.</ref> افزون بر این، [[آیین حج]] زمینه‌ساز آشنایی مسلمانان با یکدیگر و مایه ایجاد دلبستگی و پیوند میان اقوام اسلامی با رنگ‌ها و زبان‌های گوناگون می‌گردد<ref>نک: تفسیر قشیری، ج1، ص263، 267.</ref> و این همدلی زمینه بهبود وضع مسلمانان را فراهم می‌سازد.<ref>نک: صهبای حج، ج9، ص46-48؛ نگرشی اجتماعی به کعبه، ص189.</ref> 

در روایات اسلامی نیز به این ویژگی [[حج]] اشاره شده<ref>نک: صحیح مسلم، نووی، ج9، ص89.</ref> و آیین حج مایه گردهمایی مسلمانان از شرق و غرب و سبب همبستگی میان آنان<ref>شرح نهج البلاغه، ج1، ص123؛ وسائل الشیعه، ج8، ص9.</ref> شمرده شده است.

==درگیری قبایل پیش از اسلام==

پیش از اسلام، بر اثر رواج فقر و فرهنگ جاهلی، نبردها و ستیز‌های مکرر میان قبیله‌های عرب درمی‌گرفت که به نام روزهایی مشخص شناخته شده‌اند؛ از جمله روزهای بَرَدان، خَزاز، عین اُباغ، کُلاب اول، ذی نَجَب.<ref>التنبیه و الاشراف، ص178-179؛ الکامل، ج1، ص502؛ معجم البلدان، ج1، ص375.</ref> نمونه‌ای از این قبایل، دو قبیله بزرگ [[اوس]] و [[خزرج]] بودند که به رغم اشتراک در تبار و نژاد<ref>فتوح البلدان، ج1، ص17؛ تاریخ یعقوبی، ج2، ص37؛ فتح الباری، ج7، ص85.</ref> اختلاف‌های فراوان میان آنان وجود داشت و جنگ‌های بسیار میانشان درگرفت. دوره دشمنی آن‌ها 120 سال پیش از اسلام گزارش شده است.<ref>مجمع البیان، ج2، ص804؛ امتاع الاسماع، ج9، ص187؛ فتح الباری، ج2، ص367.</ref> 

مهم‌ترین موارد آن جنگ‌ها عبارتند از: یوم الصفینه،<ref>تاریخ یعقوبی، ج2، ص37.</ref> یوم الدرک،<ref>معجم البلدان، ج2، ص451.</ref> یوم السراره، یوم فارع، یوم الفجار اول و ثانی<ref>السیرة النبویه، ابن‌هشام، ج2، ص396؛ تاریخ یعقوبی، ج2، ص37؛ الکامل، ج1، ص661-662، 667-668.</ref> و یوم بعاث که واپسین نبرد میان اوس و خزرج پیش از اسلام بوده است.<ref>تاریخ یعقوبی، ج2، ص37؛ السیرة النبویه، ابن‌کثیر، ج2، ص175؛ تاریخ ابن‌خلدون، ج2، ص289-290.</ref> جنگ‌های میان این دو قبیله تا روزگار [[پیامبر(ص)]] ادامه داشت.<ref>الدرة الثمینه، ص91.</ref> 

پس از اسلام نیز گاه درگیری‌های کهن میان اوس و خزرج که انصار لقب گرفته بودند، سر باز می‌کرد<ref>السیرة النبویه، ابن‌هشام، ج2، ص397؛ اسد الغابه، ج1، ص149.</ref> و گاه نیز کافران با هدف ایجاد تفرقه میان مسلمانان، زمینه‌های دشمنی‌ کهنه را برمی‌انگیختند. پیامبر(ص) در این موارد با یادآوری آموزه‌های اسلام و [[قرآن]] در ایجاد الفت میان مسلمانان، به رویارویی با انگیزش دیگر بار دشمنی‌ها پرداخته، هدف از [[بعثت]] خود را زدودن جهالت‌ و برقراری محبت می‌شمردند.<ref>تاریخ المدینه، ج2، ص419-420؛ اسد الغابه، ج1، ص148-149؛ سبل الهدی، ج3، ص191-192.</ref> 

==تاثیر اسلام در تالیف قلوب==

در آیه {{قلم رنگ|سبز|وَ اعْتَصِمُوا بِحَبْلِ اللهِ جَمیعاً وَ لا تَفَرَّقُوا وَ اذْکُرُوا نِعْمَتَ اللهِ عَلَیْکُمْ اِذْ کُنْتُمْ اَعْداءً فَاَلَّفَ بَیْنَ قُلُوبِکُمْ فَاَصْبَحْتُمْ بِنِعْمَتِهِ اِخْواناً...}} (سوره آل‌عمران، 103) از وجود دشمنی میان مردم عرب پیش از اسلام سخن به میان آمده و از نعمت برادری و دوستی بر اثر اسلام یاد شده و به چنگ زدن به ریسمان [[خداوند]] که آن را به اسلام تفسیر کرده‌اند، سفارش گشته است.<ref>مجمع البیان، ج2، ص805؛ تفسیر بیضاوی، ج2، ص31؛ المیزان، ج3، ص365.</ref> این آیه را درباره ستیز‌های دیرباز دو قبیله اوس و خزرج دانسته‌اند.<ref>اسباب النزول، ص78؛ مجمع البیان، ج2، ص806.</ref> 

آورده‌اند که روزی میان دو تن از این قبایل، برخی از درگیری‌های [[دوره جاهلیت]] بازگو شد. اوسی‌ها به [[حنظله غسیل الملائکه]] و خزرجی‌ها به چهار گرد‌آورنده قرآن در روزگار پیامبر فخر فروختند.<ref>البدایة و النهایه، ج7، ص58؛ سبل الهدی، ج3، ص184-185؛ ج11، ص331.</ref> به تدریج دامنه ستیز به دو قبیله کشیده شد و آن‌ها در برابر یکدیگر قرار گرفتند. پیامبر(ص) به محل رویداد آمد و آن‌گاه این آیات نازل شد.<ref>اسد الغابه، ج1، ص148-149؛ الدر المنثور، ج2، ص57-58؛ فتح القدیر، ج1، ص367-368.</ref> 

تالیف قلوب در این آیه و نیز آیه 63 سوره انفال، به خدا نسبت داده شده تا جنبه الهی این رخداد روشن گردد<ref>مجمع البیان، ج4، ص854؛ تفسیر بیضاوی، ج3، ص65-66.</ref> و روشن شود که این امر بر اثر گرایش به قرآن و به دست پیامبر خدا(ص) تحقق پذیرفت<ref>التفسیر الکبیر، ج22، ص39؛ دقائق التاویل، ص50؛ غرائب القرآن، ج4، ص533.</ref> زیرا مردم پیش از اسلام دشمنان یکدیگر بودند<ref>تفسیر مقاتل، ج1، ص293؛ تفسیر ثعلبی، ج3، ص121؛ التحریر و التنویر، ج1، ص38.</ref> و هیچ قدرتی نمی‌توانست آن دشمنی را به دوستی بدل کند. آموزه‌های اسلام و اخلاق پیامبر(ص) این تحول را ممکن ساخت.<ref>مجمع البیان، ج4، ص854؛ نک: اخلاق در قرآن، ج3، ص448.</ref> تعبیر {{قلم رنگ|سبز|فَاَلَّفَ بَیْنَ قُلُوبِکُمْ}} از اصلاح بنیادین و ریشه‌کن کردن دشمنی‌ها و نه تنها اصلاح ظاهری حکایت دارد.<ref>نک: فتح الباری، ج8، ص41؛ احسن الحدیث، ج2، ص152.</ref> رفتار کردن بر پایه معارف الهی اسلام، سبب رفع ریشه‌های دشمنی مانند حرص، طمع و تعصبات جاهلی شد و آن دشمنی‌ها از میان رفت و الفت و محبت در دل‌ها برقرار گشت.<ref>نک: مجمع البیان، ج4، ص854؛ المیزان، ج9، ص118-120.</ref> 

==شیوه‌های تالیف قلوب==

پیامبر گرامی(ص) از ابزارهای گوناگون برای ایجاد الفت میان مسلمانان استفاده کرد و در آغاز ورود به [[مدینه]]، با ایجاد پیوند برادری میان [[مهاجران]] و [[انصار]]<ref>السیرة النبویه، ابن‌هشام، ج2، ص351.</ref> و نیز عقد پیمان‌ همزیستی با قبایل یهودی مدینه<ref>السیرة النبویه، ابن‌هشام، ج3، ص705؛ المیزان، ج9، ص189.</ref> در صدد تالیف قلوب برآمد و حتی گاه این ابزارها را برای ایجاد تمایل کافران به پذیرش دین اسلام نیز به کار بست. ایشان بر جفا و ستم اعراب بیابان‌نشین و منافقان صبر ورزید و بدین‌گونه در قلب‌هایشان گرایش به اسلام را پدید آورد.<ref>صحیح مسلم، نووی، ج16، ص139.</ref> نیز بر جنازه‌های منافقان نماز گزارد و بر قبورشان حاضر شد و برایشان دعا فرمود تا به اسلام گرایش یابند.<ref>کنز العرفان، ج1، ص176.</ref> نیز از غنائم [[نبرد طائف]] به اشراف و بزرگان نومسلمان یا مشرکانی که به وی یاری رسانده بودند، از غنیمت‌ها بیش از دیگران سهم داد تا نظر آن‌ها و قبیله و فامیلشان را جلب نماید و میان ایشان انس و الفت برقرار سازد.<ref>مسند احمد، ج4، ص42؛ صحیح مسلم، ج3، ص108.</ref> 

گاه نیز ایشان آداب و سنت‌های اجتماعی همانند اطعام و بخشش را برای تالیف قلوب مسلمانان و یکپارچگی آن‌ها جهت می‌داد.<ref>شرح مسلم، ج2، ص10-11.</ref> با توجه به سنت پیامبر در این زمینه، تالیف قلوب در شمار فرایض دینی و دستمایه دعوت به دین و از وظایف حاکم مسلمانان شمرده شده است.<ref>تفسیر بغوی، ج2، ص361؛ صحیح مسلم، نووی، ج2، ص11؛ غنائم الایام، ج4، ص136.</ref> 

==پیوند به بیرون==

* [https://www.noormags.ir/view/fa/articlepage/313793/score=200.10345&rownumber=2 ارجینی، حسین، مجله معرفت، تالیف قلوب در اسلام، شهريور 1385 - شماره 105 ISC (12 صفحه - از 11 تا 22)]

* [https://www.noormags.ir/view/fa/articlepage/996118/score=221.44864&rownumber=1 مبلغ دایمبردادی، محمد امین، مجله معرفت سیاسی، تألیف قلوب و سیاست، بهار و تابستان 1391 - شماره 7 ISC (20 صفحه - از 87 تا 106)]

==پانویس==
{{پانویس}}

==منابع ==
{{منابع}}
{{دانشنامه
 | آدرس = http://phz.hajj.ir/422/7533
 | عنوان = تأليف قلوب
 | نویسنده = زینب بهرامی؛ زهرا محمودی
}}

* '''احسن الحدیث''': سید علی اکبر قرشی، تهران، بنیاد بعثت، 1366ق.

* '''اخلاق در قرآن (پیام قرآن)''': مکارم شیرازی و دیگران، قم، هدف، 1377ش.

* '''اسباب النزول''': الواحدی (م. 468ق.)، قاهره، الحلبی و شرکاه، 1388ق.

* '''اسد الغابه''': ابن‌اثیر (م. 630ق.)، بیروت، دار الکتاب العربی.

* '''امتاع الاسماع''': المقریزی (م. 845ق.)، به کوشش محمد عبدالحمید، بیروت، دار الکتب العلمیه، 1420ق.

* '''البدایة و النهایه''': ابن‌کثیر (م. 774ق.)، به کوشش علی شیری، بیروت، دار احیاء التراث العربی، 1408ق.

* '''تاریخ ابن‌خلدون''': ابن‌خلدون (م. 808ق.)، بیروت، دار احیاء التراث العربی، 1391ق.

* '''تاریخ المدینة المنوره''': ابن‌شبّه (م. 262ق.)، به کوشش شلتوت، قم، دار الفکر، 1410ق.

* '''تاریخ الیعقوبی''': احمد بن یعقوب (م. 292ق.)، بیروت، دار صادر، 1415ق.

* '''التحریر و التنویر''': ابن‌عاشور (م. 1393ق.)، مؤسسة التاریخ.

* '''التحقیق''': المصطفوی، تهران، وزارت ارشاد، 1374ش.

* '''التعریفات''': علی بن محمد الجرجانی (م. 816ق.)، تهران، ناصر خسرو، 1370ش.

* '''التفسیر الکبیر''': الفخر الرازی (م. 606ق.)، بیروت، دار احیاء التراث العربی، 1415ق.

* '''تفسیر بغوی (معالم التنزیل)''': البغوی (م. 510ق.)، به کوشش عبدالرزاق، بیروت، دار احیاء التراث العربی، 1420ق.

* '''تفسیر بیضاوی (انوار التنزیل)''': البیضاوی (م. 685ق.)، به کوشش مرعشلی، بیروت، دار احیاء التراث العربی، 1418ق.

* '''تفسیر ثعلبی (الکشف و البیان)''': الثعلبی (م. 427ق.)، به کوشش ابن‌عاشور، بیروت، دار احیاء التراث العربی، 1422ق.

* '''تفسیر قشیری (لطائف الاشارات)''': النیشابوری القشیری (م. 465ق.)، به کوشش بسیونی، مصر، الهیئة المصریة العامة.

* '''تفسیر مقاتل بن سلیمان''': (م. 150ق.)، به کوشش عبدالله محمود شحاته، بیروت، التاریخ العربی، 1423ق.

* '''الدرة الثمینة فی اخبار المدینه''': محمد ابن‌النجار (م. 643ق.)، به کوشش صلاح الدین، مرکز بحوث و دراسات المدینه، 1427ق.

* '''الدر المنثور''': السیوطی (م. 911ق.)، بیروت، دار المعرفه، 1365ق.

* '''دقائق التاویل و حقائق التنزیل''': محمود ابوالمکارم (م. قرن7ق.)، تهران، میراث مکتوب، 1381ش.

* '''سبل الهدی''': محمد بن یوسف الصالحی (م. 942ق.)، به کوشش عادل احمد و علی محمد، بیروت، دار الکتب العلمیه، 1414ق.

* '''السیرة النبویه''': ابن‌کثیر (م. 774ق.)، به کوشش مصطفی عبدالواحد، بیروت، دار المعرفه، 1396ق.

* '''السیرة النبویه''': ابن‌هشام (م. 213ق./218ق.)، به کوشش محمد محیی الدین، مصر، مکتبة محمد علی صبیح، 1383ق.

* '''شرح نهج البلاغه''': ابن‌ابی‌الحدید (م. 656ق.)، به کوشش محمد ابوالفضل، دار احیاء الکتب العربیه، 1378ق.

* '''الصحاح''': الجوهری (م. 393ق.)، به کوشش العطار، بیروت، دار العلم للملایین، 1407ق.

* '''صحیح مسلم بشرح النووی''': النووی (م. 676ق.)، بیروت، دار الکتاب العربی، 1407ق.

* '''صحیح مسلم''': مسلم (م. 261ق.)، بیروت، دار الفکر.

* '''صهبای حج''': جوادی آملی، قم، اسراء، 1377ش.

* '''غرائب القرآن''': نظام الدین النیشابوری (م. 728ق.)، به کوشش زکریا عمیرات، بیروت، دار الکتب العلمیه، 1416ق.

* '''غنائم الایام''': میرزا ابوالقاسم القمی (م. 1221ق.)، به کوشش تبریزیان، الاعلام الاسلامی، 1417ق.

* '''فتح الباری''': ابن‌حجر العسقلانی (م. 852ق.)، بیروت، دار المعرفه.

* '''فتح القدیر''': الشوکانی (م. 1250ق.)، بیروت، دار المعرفه.

* '''فتوح البلدان''': البلاذری (م. 279ق.)، به کوشش صلاح‌ الدین، قاهره، النهضة المصریه، 1956م.

* '''فرهنگ فارسی''': معین (م. 1350ش.)، تهران، امیر کبیر، 1375ش.

* '''الکامل فی التاریخ''': علی ابن‌اثیر (م. 630ق.)، بیروت، دار صادر، 1385ق.

* '''کنز العرفان فی فقه القرآن''': الفاضل المقداد (م. 826ق.)، به کوشش القاضی، تقریب بین المذاهب، 1422ق.

* '''لغت‌نامه''': دهخدا (م. 1334ش.) و دیگران، مؤسسه لغت‌نامه و دانشگاه تهران، 1373ش.

* '''مجمع البیان''': الطبرسی (م. 548ق.)، بیروت، دار المعرفه، 1406ق.

* '''مسند احمد''': احمد بن حنبل (م. 241ق.)، بیروت، دار صادر.

* '''المصباح المنیر''': الفیومی (م. 770ق.)، قم، دار الهجره، 1405ق.

* '''معجم البلدان''': یاقوت الحموی (م. 626ق.)، بیروت، دار صادر، 1995م.

* '''مفردات''': الراغب (م. 425ق.)، به کوشش صفوان داودی، دمشق، دار القلم، 1412ق.

* '''مکیال المکارم''': محمد تقی الموسوی الاصفهانی (م. 1348ق.)، به کوشش سید علی عاشور، بیروت، اعلمی، 1421ق.

* '''المیزان''': الطباطبائی (م. 1402ق.)، بیروت، اعلمی، 1393ق.

* '''نگرشی اجتماعی به کعبه''': حسینی کشکویه، تهران، امیر کبیر، 1372ش.

* '''وسائل الشیعه''': الحر العاملی (م. 1104ق.)، به کوشش ربانی شیرازی، بیروت، دار احیاء التراث العربی، 1403ق.

{{پایان}}

{{اصطلاحات قرآنی}}
{{اصطلاحات فقهی}}

[[رده:اصطلاحات قرآنی]]
[[رده:اصطلاحات فقهی]]