| نسخهٔ فعلی |
متن شما |
| خط ۱: |
خط ۱: |
| '''تاریخ‌نگاری محلی مکه'''، منابع تاریخی را شامل می شود که تاریخ سیاسی و اجتماعی و جغرافیایی مکه را منعکس کرده و به اخبار مربوط به اماکن مقدس این شهر پرداخته‌اند.
| | سیر اجمالی نگارش تواریخ محلی مکه |
|
| |
|
| با توجه به تقدس و اهمیت شهر [[مکه]]، در سده‌های نخست هجری تواریخ محلی متعددی برای [[مکه]]، عمدتاً تحت عنوان کلی «اخبار مکه»، پدید آمد. در منابع کهن، نگاشته‌هایی با این عنوان برای شماری از محدّثان مشهور چند سده نخست اسلامی همچون [[واقدی]] (د. 207ق.)، [[مدائنی]] (د. 215ق.)، [[ابن شبّه]] (د. 262ق.) و [[ابوسعید بن اعرابی]] (د. 340ق.) گزارش شده است که امکان دسترسی به آنها در عصر حاضر وجود ندارد. .<ref>«اخبار مکه فاکهی»، صص94 ـ64</ref> این تاریخ نگاری پس از چند دوره رکود در دوران [[مملوکی]] از سر گرفته شد و اثر شاخص این دوره [[اتحاف الوری باخبار ام القری]] تألیف [[بنی‌فهد|ابن فهد]] می باشد. | | با توجه به تقدس و اهمیت شهر مکه، در سده‌های نخست هجری تواریخ محلی متعددی برای مکه، عمدتاً تحت عنوان کلی «اخبار مکه»، پدید آمد. در منابع کهن، نگاشته‌هایی با این عنوان برای شماری از محدّثان مشهور چند سده نخست اسلامی همچون واقدی (د. 207ق.)، مدائنی (د. 215ق.)، ابن شبّه (د. 262ق.) و ابوسعید بن اعرابی (د. 340ق.) گزارش شده است که امروزه به دست ما نرسیده‌اند.<ref>دانشنامه حج و حرمین شریفین، ج2، صص94 ـ64</ref> |
|
| |
|
| در دوران عثمانی نیز کتبی با محوریت تاریخ محلی مکه تألیف شد. آثاری همچون [[دُرَر الفرائد المُنظّمة فی اخبار الحاجّ وطریق مکّة المعظّمة]] اثر [[عبدالقادر جزیری انصاری]]. در نیمه دوم دوره [[عثمانی]] اما این نوع تاریخ نگاری به تراجم نگاری اعلام و تاریخ نگاری امرای مکه تغییر یافت.
| | منابع اولیه تاریخ نگاری مکه |
|
| |
|
| آخرین تألیفات از این نوع تاریخ نگاری در سده چهاردهم تحت عناوین [[اِفادة الانام بذکر اخبار بلد الله الحرام]] و [[التاریخ القویم لمکة وبیت الله الکریم]] به چاپ رسید.
| | کهن‌ترین تاریخ محلی مکه که امروزه در دسترس است، کتاب ''اخبار مکه'' اثر ابوالولید محمد بن عبدالله بن احمد ازرقی (د. حدود250ق.) است؛ هرچند برخی بر این باورند که اصل این اثر، کتابی از جدّ وی، احمد بن محمد ازرقی (د. 222ق.) بوده و نوه‌اش، ابوالولید، اخباری را به آن افزوده است. به هر حال ''اخبار مکه'' ازرقی از نظر گزارش‌ها و آگاهی‌های فراوان و منحصر به فرد تاریخی و جغرافیایی آن درباره مکه و مسجدالحرام، اهمیت ویژه‌ای دارد.<ref>بهرامیان، 1385، ج8، ص36ـ38</ref> |
|
| |
|
| ==منابع اولیه تاریخ نگاری مکه==
| | تاریخ محلی مهم دیگر مکه در همین دوره ـ که خوشبختانه متن آن نیز به دست ما رسیده ـ ''اخبار مکه'' اثر محمد بن اسحاق فاکهی، محدّث ساکن مکه در سده سوم هجری، است که بخش موجود آن، مفصل‌تر از کتاب مورخ معاصرش، ازرقی، است؛ هرچند برخی بر این باورند که او بسیاری از گزارش‌های خود را از ''اخبار مکه'' ازرقی، اما بدون اشاره به آن، اقتباس کرده است.<ref>احمدیان، 1392، ج2، ص82ـ89</ref> |
|
| |
|
| نخستین تاریخ نگاران محلی مکه بدین قرارند:
| |
|
| |
|
| ===ابوالولید محمد بن عبدالله بن احمد ازرقی===
| | تاریخ نگاری مکه در دوره مملوکی |
| {{اصلی|اخبار مکه ازرقی}}
| |
| قدیمی‌ترین تاریخ محلی [[مکه]] که امروزه در دسترس است، کتاب [[اخبار مکه (ازرقی)|اخبار مکه]] اثر ابوالولید محمد بن عبدالله بن احمد ازرقی (د. حدود250ق.) است؛ هرچند برخی بر این باورند که اصل این اثر، کتابی از جدّ وی، [[احمد بن محمد ازرقی]] (د. 222ق.) بوده و نوه‌اش، ابوالولید، اخباری را به آن افزوده است. اخبار مکه ازرقی از نظر گزارش‌ها و آگاهی‌های فراوان و منحصر به فرد تاریخی و جغرافیایی درباره [[مکه]] و [[مسجد الحرام|مسجدالحرام]]، اهمیت ویژه‌ای دارد.<ref>«ازرقی»، ص36ـ38</ref>
| |
|
| |
|
| ===محمد بن اسحاق فاکهی===
| | در منابع کهن، در حد فاصل سده‌های چهارم تا ششم، به تواریخ محلی دیگری برای مکه اشاره نشده است. در نیمه اول دوره مملوکی، آثار دیگری درباره شهر مکه همچون کتاب ''القِری لقاصد اُمّ القُری'' اثر محبّ‌الدین طبری (د. 694ق.) و ''زبدة الاعمال وخلاصة الافعال'' اثر سعدالله اسفراینی (د. 786ق.) پدید آمد که رویکرد اصلی این دست آثار، فضائل‌نگاری مکه و اماکن مقدس آن بوده و محتوای آنها نیز تا حدود زیادی از منابع قدیمی‌تر، به ویژه ''اخبار مکه'' ازرقی، گردآوری و اقتباس شده است؛ ازاین‌رو چنین آثاری را نمی‌توان تواریخ محلی (به مفهوم دقیق آن) به شمار آورد. |
| {{اصلی|اخبار مکه فاکهی}}
| |
| اثر مهم دیگر در این دوره، [[اخبار مکه (فاکهی)|اخبار مکه]] اثر محمد بن اسحاق فاکهی، محدّث ساکن مکه در سده سوم هجری است. برخی بر این باورند که او بسیاری از گزارش‌های خود را از [[اخبار مکه (ازرقی)|اخبار مکه ازرقی]]، اما بدون اشاره به آن، اقتباس کرده است.<ref>«اخبار مکه فاکهی»، ص82ـ89</ref>
| |
|
| |
|
| ==تاریخ نگاری مکه در دوره مملوکی==
| | پس از دوره رکود طولانی‌مدت نگارش تواریخ محلی مکه، تألیفات تاریخی تقی‌الدین فاسی (د. 832ق.) را می‌توان نقطه عطفی در نگارش این تواریخ داشت که پس از چند صد سال وقفه، در نیمه دوم دوره مملوکی از سر گرفته شد. فاسی با نگارش آثار متعددی در این باره، به ویژه دو کتاب ''العِقد الثمین فی تاریخ البلد الامین'' و ''شِفاء الغَرام بأخبار البلد الحرام''، تأثیر شگرفی در ایجاد موج جدیدی از نگارش تواریخ محلی مکه پس از خود به جای گذاشت. |
|
| |
|
| در حد فاصل سده‌های چهارم تا ششم، اثر دیگری در زمینه تاریخ نگاری محلی مکه ذکر نشده است. اما در دوره مملوکی آثار مهمی در این زمینه تألیف شد. در نیمه اول دوره مملوکی رویکرد اصلی آثار، فضائل‌نگاری مکه و اماکن مقدس آن بوده و محتوای آنها نیز تا حدود زیادی از منابع قدیمی‌تر، به ویژه [[اخبار مکه (ازرقی)|اخبار مکه ازرقی]]، گردآوری و اقتباس شده است؛ ازاین‌رو چنین آثاری را نمی‌توان تواریخ محلی (به مفهوم دقیق آن) به شمار آورد. آثار این دوره عبارتند از:
| | تاریخ‌نگاری محلی مکه در سده پایانی دوره مملوکی، با نگارش دو اثر بسیار مهم نجم‌الدین عمر بن محمد هاشمی، معروف به ابن فهد مکی (د. 885ق.)، شامل ''اِتحاف الوَری بأخبار امّ القُری'' و ''الدُّرّ الکمین بذیل العقد الثمین،'' ادامه یافت. ابن فهد کتاب ''الدُرّ الکمین'' را به عنوان ذیلی بر ''العقد الثمین'' فاسی با رویکرد تراجم‌نگاری اعلام مکه، و کتاب ''اتحاف الوَری'' را با رویکرد رویدادنگاری سال‌نگارانه نوشت که از صدر اسلام تا سال وفات وی، یعنی 885قمری، را شامل می‌شود. |
|
| |
|
| * [[القِری لقاصد اُمّ القُری]] اثر [[محبّ‌الدین طبری]] (د. 694ق.)
| |
| * [[زبدة الاعمال وخلاصة الافعال]] اثر [[سعدالله اسفراینی]] (د. 786ق.)
| |
|
| |
|
| شاخص ترین تاریخ نگاران حوزه تاریخ محلی مکه در دوره مملوکی بدین قرارند:
| | تاریخ نگاری خاندان ابن فهد |
|
| |
|
| ===تقی الدین فاسی===
| | کتاب ''اتحاف الوری،'' نوآوری مهمی در تاریخ‌نگاری محلی مکه به شمار می‌آید که پس از ابن فهد، رجال بعدی خاندانش، با نگارش ذیل‌هایی پیاپی بر این کتاب، کار وی را ادامه دادند؛ چنان‌که فرزندش، عزالدین عبدالعزیز بن عمر بن فهد |
| {{اصلی|تقی‌الدین فاسی}}
| |
| تألیفات تاریخی [[تقی‌الدین فاسی]] (د. 832ق.) را می‌توان نقطه عطفی در نگارش این تواریخ دانست که پس از چند صد سال وقفه، در نیمه دوم دوره مملوکی از سر گرفته شد. [[تقی الدین فاسی|فاسی]] با نگارش آثار متعددی در این باره، به ویژه دو کتاب [[العِقد الثمین فی تاریخ البلد الامین]] و [[شِفاء الغَرام بأخبار البلد الحرام]]، موج جدیدی از نگارش تواریخ محلی مکه پس از خود را موجب شد.
| |
|
| |
|
| ===نجم الدین عمربن محمد هاشمی، ابن فهد===
| | (د. 922ق.)، کتاب ''بُلوغ القِری فی ذیل اتحاف الوری'' (در حوادث سال‌های 885 تا 922ق.)، و نوه‌اش، جارالله بن عزالدین بن فهد (د. 954ق.)، کتاب ''نیل المُنی بذیل بلوغ القری لتکملة اتحاف الوری'' (در حوادث سال‌های 923 تا 949ق.) را از خود |
| {{اصلی|بنی فهد}}
| |
| [[بنی‌فهد|نجم‌الدین عمر بن محمد هاشمی]]، معروف به [[بنی‌فهد|ابن فهد]] مکی (د. 885ق.)، در سده پایانی دوره مملوکی، دو اثر شامل [[اتحاف الوری باخبار ام القری|اِتحاف الوَری بأخبار امّ القُری]] و [[الدُّرّ الکمین بذیل العقد الثمین]]''،'' را تألیف نمود. ابن فهد کتاب الدُرّ الکمین را به عنوان ذیلی بر [[العقد الثمین]] [[فاسی]] با رویکرد تراجم‌نگاری اعلام مکه، و کتاب اتحاف الوَری را با رویکرد رویدادنگاری سال‌نگارانه نوشت که از صدر اسلام تا سال وفات وی، یعنی 885قمری، را شامل می‌شود. این آثار از مهمترین منابع تاریخ نگاری محلی مدینه بشمار می آیند.
| |
|
| |
|
| ==تاریخ نگاری خاندان ابن فهد==
| | به یادگار گذاشتند. |
| {{اصلی|بنی فهد}}
| |
| پس از [[بنی‌فهد|ابن فهد]]، رجال بعدی خاندانش، با نگارش ذیل‌هایی پیاپی برکتاب [[اتحاف الوری باخبار ام القری|اِتحاف الوَری بأخبار امّ القُری]] و [[الدر الکمین بذیل العقد الثمین|الدُّرّ الکمین بذیل العقد الثمین]]، کار وی را ادامه دادند.
| |
|
| |
|
| ==== بلوغ القری ====
| | از خاندان ابن فهد همچنین چند تاریخ محلی مهم مکه با رویکرد اخبارو گزارش‌های تاریخی، به تفکیک دوره‌های ولایت و امارت والیان و امرای مکه در طول تاریخ، به جای مانده است. نخستین این آثار ''بُغیة المَرام بأخبار وُلاة البلد الحرام'' اثر نجم‌الدین بن فهد، و اثر دیگر، ''غایة المَرام بأخبار سلطنة البلد الحرام'' اثر عزّالدین، فرزند نجم‌الدین بن فهد، است که در واقع نسخه کامل‌تری از کار پدرش به شمار می‌آید. |
| {{اصلی|بلوغ القری}}
| |
| عزالدین [[عبدالعزیز بن عمر بن فهد]](د. 922ق.) فرزند [[بنی‌فهد|ابن فهد]]، ، کتاب [[بلوغ‌القری فی ذیل اتحاف‌الوری|بُلوغ القِری فی ذیل اتحاف الوری]] (در حوادث سال‌های 885 تا 922ق.)
| |
|
| |
|
| ==== نیل المنی ====
| | در دوره‌های بعدی، آثاری همچون ''دُرَر الفرائد المُنظّمة فی اخبار الحاجّ وطریق مکّة المعظّمة'' اثر عبدالقادر جزیری انصاری (د. 977ق.)، ''الارج المِسکی فی التاریخ المکّی'' اثر علی بن عبدالقادر طبری مکّی (د. 1070ق.) و ''منائح الکَرَم فی اخبار مکّة والبیت ووُلاة الحرم'' اثر علی بن تاج‌الدین سنجاری (د. 1125ق.) را ـ در کنار ''نیل المُنی'' اثر جارالله بن فهد ـ می‌توان نمایندگان اصلی و شاخص تاریخ‌نگاری محلی مکه در نیمه نخست دوره حاکمیت عثمانی بر حرمین شریفین به شمار آورد. |
| {{اصلی|نیل المنی}}
| |
| و نوه ابن فهد، [[جارالله بن عزالدین بن فهد]] (د. 954ق.)، کتاب [[نیل المُنی بذیل بلوغ القری لتکملة اتحاف الوری]] (در حوادث سال‌های 923 تا 949ق.) را نگاشتند. | |
|
| |
|
| === آثار دیگر این خاندان ===
| |
| همچنین از خاندان [[بنی‌فهد|ابن فهد]] چند تاریخ محلی مهم مکه با رویکرد اخبارو گزارش‌های تاریخی، به تفکیک دوره‌های ولایت و امارت والیان و امرای [[مکه]] در طول تاریخ، به جای مانده است.
| |
|
| |
|
| نخستین این آثار [[بُغیة المَرام بأخبار وُلاة البلد الحرام]] اثر نجم‌الدین بن فهد، و اثر دیگر، [[غایة المَرام بأخبار سلطنة البلد الحرام]] اثر عزّالدین، فرزند [[نجم‌الدین بن فهد]]، است که در واقع نسخه کامل‌تری از کار پدرش به شمار می‌آید.
| | تارخ نگاری مکه در دوره عثمانی |
|
| |
|
| ==تاریخ نگاری مکه در دوره عثمانی==
| | در دوره عثمانی همچنین آثار دیگری با رویکرد تاریخ و فضائل اماکن مقدس مکه پدید آمده که در مقایسه با آثار یادشده در بالا، از ارزش تاریخی کمتری برخوردار است؛ مانند: ''الاِعلام باَعلام بلد الله الحرام'' اثر قطب‌الدین نهروالی حنفی |
|
| |
|
| ===تاریخ‌نگاری با رویکرد تاریخ و فضائل اماکن مقدس مکه===
| | (د. 990ق.)، ''الجامع اللطیف فی فضل مکّة وأهلها وبناء البیت الشریف'' اثر جارالله بن ظهیره قُرَشی (د. 986ق.) و ''تحفة الکرام فی تاریخ مکّة وبیت الله الحرام'' اثر سیدمهدی بحرالعلوم (د. 1212ق.). |
|
| |
|
| * [[الاِعلام باَعلام بلد الله الحرام]] اثر [[قطب الدین نهروالی|قطب‌الدین نهروالی حنفی]](د. 990ق.)،
| |
| * [[الجامع اللطیف (کتاب)|الجامع اللطیف فی فضل مکّة وأهلها وبناء البیت الشریف]] اثر [[جارالله بن ظهیره قُرَشی]] (د. 986ق.) و
| |
| * [[تحفةالکرام (کتاب)|تحفة الکرام فی تاریخ مکّة وبیت الله الحرام]] اثر [[سیدمهدی بحرالعلوم]] (د. 1212ق.).
| |
| * [[دُرَر الفرائد المُنظّمة فی اخبار الحاجّ وطریق مکّة المعظّمة]] اثر [[عبدالقادر جزیری انصاری]] (د. 977ق.)
| |
| * [[الارج المسکی فی التاریخ المکی و تراجم الملوک و الخلفاء|الارج المِسکی فی التاریخ المکّی]] اثر [[علی بن عبدالقادر طبری مکّی]] (د. 1070ق.)
| |
| * [[منائح الکَرَم فی اخبار مکّة والبیت ووُلاة الحرم]] اثر [[علی بن تاج‌الدین سنجاری]] (د. 1125ق.).
| |
|
| |
|
| ===تاریخ‌نگاری امرا و تراجم نگاری اعلام مکه===
| | نیمه دوم دوره حاکمیت عثمانی بر حرمین را می‌توان دوره افول تاریخ‌نگاری محلی مکه دانست. در این دوره، تواریخ محلی جامع و شاخص مورخان دوره مملوکی و نیمه اول دوره عثمانی، جای خود را به تاریخ‌نگاری امرای مکه یا تراجم‌نگاری اعلام مکه برای یک یا چند قرن هجری داد که از آن جمله می‌توان به ''خلاصة الکلام فی بیان امراء البلد الحرام'' اثر احمد زینی دحلان (د. 1304ق.) و ''نشر النور والزهر فی تراجم افاضل مکّة'' اثر عبدالله مرداد حنفی مکّی (د. 1343ق.) اشاره کرد. |
|
| |
|
| درنیمه دوم دوره [[عثمانی]]، تواریخ محلی جامع و شاخص مورخان دوره مملوکی و نیمه اول دوره عثمانی، جای خود را به تاریخ‌نگاری امرای مکه یا تراجم‌نگاری اعلام مکه برای یک یا چند قرن هجری داد که از آن جمله می‌توان به منابع زیر اشاره کرد:
| | منابع تاریخ نگاری متأخر |
|
| |
|
| * [[خلاصة الکلام فی بیان امراء البلد الحرام]] اثر [[احمد زینی دحلان]] (د. 1304ق.)
| | به عنوان حلقه پایانی سلسله تواریخ محلی مکه به شیوه سنتی، باید به دو اثر شاخص و پرحجمی که به قلم دو تن از دانشوران ساکن مکه، که تقریباً در نیمه سده چهاردهم نگاشته شده، اشاره کرد. این دو اثر که هم خطط‌نگاری و تاریخ اماکن مقدس شهر مکه و هم تاریخ سیاسی آن را در بر می‌گیرند، عبارت‌اند از: ''اِفادة الانام بذکر اخبار بلد الله الحرام'' اثر عبدالله غازی مکّی (د. 1365ق.) و ''التاریخ القویم لمکة وبیت الله الکریم'' اثر محمدطاهر کردی (د. 1400ق.). |
| * [[نشر النور والزهر فی تراجم افاضل مکّة]] اثر [[عبدالله مرداد حنفی مکّی]] (د. 1343ق.)
| |
| | |
| ==منابع تاریخ نگاری متأخر==
| |
| | |
| از متأخرترین آثار تاریخ نگاری محلی مکه می توان به ، [[اِفادة الانام بذکر اخبار بلد الله الحرام]] اثر [[عبدالله غازی مکّی]] (د. 1365ق.) و [[التاریخ القویم لمکة و بیت‌الله الکریم|التاریخ القویم لمکة وبیت الله الکریم]] اثر [[محمدطاهر کردی]] (د. 1400ق.)اشاره کرد، که تقریباً در نیمه سده چهاردهم، توسط دو تن از دانشوران [[مکه]] نگاشته شده‌اند. | |
| | |
| ==پانویس==
| |
| | |
| {{پانویس}}
| |
| | |
| ==منابع==
| |
| {{منابع}}
| |
| {{برگرفتگی
| |
| | پیش از لینک =
| |
| | منبع = مقاله '''سیر اجمالی تاریخ نگاری مکه و مدینه (با تاکید برجایگاه نگارش‌های علمای مغرب اسلامی)'''
| |
| | لینک = http://miqat.hajj.ir/article_141335.html
| |
| | توضیحات منبع = نوشته احمد خامه یار، فصلنامه علمی-ترویجی میقات حج، سال 29، شماره 115، صفحات 73-51
| |
| }}
| |
| * '''[https://www.noormags.ir/view/fa/articlepage/1716506/%D8%A7%D8%AE%D8%A8%D8%A7%D8%B1-%D9%85%DA%A9%D9%87-%D9%81%D8%A7%DA%A9%D9%87%DB%8C?q=%D8%A7%D8%AE%D8%A8%D8%A7%D8%B1%20%D9%85%DA%A9%D9%87%20%D9%81%D8%A7%DA%A9%D9%87%DB%8C&score=25.0&rownumber=1 «اخبار مکه فاکهی»'''، ابراهیم احمدیان،،دانشنامه حج و حرمین شریفین، ج2، تهران، مشعر،1392]
| |
| * '''«ازرقی»'''، علی بهرامیان، (1385)،دائرةالمعارف بزرگ اسلامی، ج8 ،1385
| |
| | |
| [[رده:کتاب‌های تاریخ مکه]]
| |
| [[رده:تاریخ‌نگاری محلی مکه]]
| |
