در حال ویرایش تاریخ کعبه و مسجدالحرام (کتاب)

رساله تاریخ کعبه و مسجدالحرام، گزارشی است از پیشینه [[مکه]] و [[مسجدالحرام]] و [[کعبه]] و آگاهی‌هایی از اشیا، بناها و مکان‌های حرم و مسجدالحرام و کعبه که بر اساس بهره‌گیری از روایات دینی [[شیعه]] و [[سنی]] و نیز گزارش‌های تاریخی منابع کهن نگاشته شده است.

به گفته مصحح، از هویت نویسنده رساله گزارشی در دست نیست، جز این‌که خود را [[محمدمعصوم بن محمدصالح دماوندی]] معرفی کرده است. از متن رساله برمی‌آید که او عالم شیعه اثنی‌عشری و ساکن [[هند]] بوده است. <ref>تاریخ کعبه و مسجدالحرام، مقدمه مصحح، ص111-112.</ref>

با توجه به قرائن موجود در متن از جمله واپسین تاریخی که در آن آمده (1004ق.) و از تجدید فرش مسجدالحرام به همت سلطان مراد عثمانی سخن گفته، مصحح حدس زده که نویسنده از دانشمندان سده یازدهم ق. باشد. وی افزوده است، از آن‌جا که بر پایه سطرهای واپسین رساله، نسخه موجود، ناتمام است، نمی‌توان صحت این حدس را قطعی دانست. <ref>تاریخ کعبه و مسجدالحرام، نک: ص111.</ref> گمان می‌رود واپسین گزارش کتاب به سال 1040ق. اشاره دارد که سلطان مراد چهارم (حک: 1032-1049ق.) کعبه را پس از سیل ویرانگر 1039ق. بازسازی کرد<ref>نک: تحصیل المرام، ج1، ص124-125؛ التاریخ القویم، ج2، ص250؛ تاریخ مکه، ص569.</ref> و سال بازسازی به اشتباه 1004ق. ثبت یا بازخوانی شده است. نویسنده همان محمد بن محمد صالح نصرالله دماوندی، متخلص به «عبرت»، دانشور هندی سده دوازده و سیزده ق. است که جُنگی مشتمل بر [[شرح مخزن الاسرار]] گنجوی، ترجمه [[غنیة الانام]] [[فیض کاشانی]] (م. 1091ق.) که تاریخ تالیفش 1192ق. است<ref>الذریعه، ج24، ص353.</ref> و اثری دیگر با عنوان [[محبوب المؤمنین فی کیفیة حبّ الائمة الطاهرین]] به او نسبت داده‌اند.<ref>کشف الحجب، ص492-493؛ الذریعه، ج20، ص142.</ref>

به گفته نویسنده، او رساله حاضر را به درخواست یکی از شاهزادگان هندی به نام ماه‌جهان دختر علیمردان‌خان نوشته است. <ref>تاریخ کعبه و مسجدالحرام، ص111.</ref>

گویا متن موجود تنها یک فصل از رساله‌ای است که دماوندی نگاشته است. به تصریح وی، این نوشته دارای مقدمه و پایان و سه فصل در آداب و مناسک، تاریخ مکه و کعبه و سفرنامه حج بوده است. <ref>تاریخ کعبه و مسجدالحرام، ص112.</ref> اما از آن‌ها تنها مقدمه و فصل تاریخ مکه و کعبه در دست است و دو فصل آداب و مناسک حج و نیز سفرنامه حج از دست رفته‌اند. به احتمال، اصل رساله، یک سفرنامه حج بوده که به روش معمول برخی سفرنامه‌نویسان، جز بیان رخدادهای سفر، خلاصه‌ای از تاریخ [[حرمین]] و مناسک و آداب حج نیز در آن آمده است. بدین‌سان، فصل اصلی و ارزشمندتر کتاب که شرح رخدادهای سفر و دیده‌های نویسنده بوده، از دست رفته است. بر پایه سخن دماوندی، سفرنامه شامل شرح رخدادهای راه مکه از بندر سورت<ref>Surat.</ref> در گجرات هند تا مدینه و مسیر بازگشت بوده است. <ref>تاریخ کعبه و مسجدالحرام، ص113.</ref> مصحح احتمال داده است که دماوندی به تکمیل رساله توفیق نیافته یا کاتب نسخه‌بردار تنها یک فصل از رساله را استنساخ کرده است. در این‌که فصل موجود رساله به تمام و کمال آمده باشد، تردید می‌توان کرد. <ref>تاریخ کعبه و مسجدالحرام، مقدمه مصحح، ص112.</ref>

دماوندی در نگارش رساله، بیشتر از روایات شیعی <ref>تاریخ کعبه و مسجدالحرام، برای نمونه: ص123، 125.</ref> استفاده کرده که در کتاب‌های تاریخ محلی اهل سنت، بسیار‌ اندک بدان‌ها عنایت شده است. گزارش آرای منسوب به اهل بیت، درباره برخی مسائل مربوط به مکه و مسجدالحرام، از ویژگی‌های رساله است. برای نمونه، وی مساحت حدود حرم را به نقل از اهل بیت، چهار فرسخ در چهار فرسخ می‌نویسد. <ref>تاریخ کعبه و مسجدالحرام، ص115.</ref>

دماوندی از منابع روایی و تاریخی رساله یاد نکرده و تنها از کتاب [[مجمع الفوائد]] نام برده که نویسنده و ویژگی‌های آن دانسته نیست. او در شرح پیشینه کعبه و مکه پیش از [[اسلام]]، از روایات دینی شیعه و سنی و نیز گزارش‌های تاریخی بدون ذکر منبع بهره برده و در برخی وصف‌هایش از اشیا و مکان‌های مسجدالحرام، وضیعت آن‌ها را در زمانه خود نیز گزارش کرده است. <ref>تاریخ کعبه و مسجدالحرام، برای نمونه: ص126.</ref>

معرفی و بیان ویژگی‌های مکان‌ها و آثار مکه و مسجدالحرام، رخدادهای تاریخی مربوط به آن‌ها مانند تعمیرها و گسترش‌ها. گاه نیز این مباحث به هم آمیخته‌اند. دماوندی در مبحث نخست، بیشتر از روایات دینی سود برده تا گزارش‌های تاریخی. او از امامان شیعه، و راویان عامّه مانند [[وهب بن منبه|وهب بن منبِـّه]] و قتاده روایت کرده است. <ref>تاریخ کعبه و مسجدالحرام، ص117.</ref> او در آغاز هر مبحث به بیان وجه تسمیه با بهره‌گیری از روایات دینی پرداخته است.

دماوندی سخن خویش را با وجه تسمیه مکه و کعبه آغاز کرده و با ذکر روایتی از اهل بیت، وجه تسمیه مکه به «امّ القری» را این دانسته که نخستین جای زمین است که خدا آفریده است. <ref>تاریخ کعبه و مسجدالحرام، ص113.</ref> بخشی درخور توجه از رساله به موضوعاتی همچون ماجرای‌ هاجر و [[اسماعیل(ع)]]<ref>تاریخ کعبه و مسجدالحرام، ص116-117.</ref> و [[حجرالاسود]] و [[رکن یمانی]] <ref>تاریخ کعبه و مسجدالحرام، ص121-123.</ref> اختصاص یافته است که معمولاً در آغاز کتاب‌های اخبار مکه می‌آمده‌اند. تعیین جای دقیق [[مقام ابراهیم]] و نقل روایتی از [[ابن‌عباس]] در این زمینه، از مطالب این بخش است. به گفته دماوندی، در زمانه او، مقام ابراهیم، طواف‌گاه حاجیان بوده است. <ref>تاریخ کعبه و مسجدالحرام، ص117.</ref> دماوندی در باره شفابخشی حجرالاسود، روایتی از [[پیامبر(ص)]] نقل کرده که خاصیت شفابخشی حجر، بر اثر پلیدی‌های [[روزگار جاهلیت]] و رفتار گناهکاران از میان رفته است. <ref>تاریخ کعبه و مسجدالحرام، ص122.</ref>

بخش دوم، با این عبارت آغاز شده است: «در بیان کیفیت تعمیر خانه مبارک... و مقدار مساحت طول و عرض و ارتفاع به نحوی که بالفعل موجود است». <ref>تاریخ کعبه و مسجدالحرام، ص123.</ref>

این بخش، ویژه رخدادهای تاریخی مسجدالحرام و کعبه است. در این بخش 10 صفحه‌ای، گزارش‌های تاریخی بیشتر بر پایه روایات دینی به کار رفته است. دماوندی برای تعیین حدّ مسجدالحرام به روایتی از ابن‌عباس تمسک نموده که بر پایه آن، حد مسجد از [[مروه]] تا [[صفا]] است. البته مقصود او طول ضلع شرقی مسجد است. <ref>تاریخ کعبه و مسجدالحرام، ص124.</ref>

مساحت مسجد از زمانه [[ابراهیم(ع)]] تا دوران [[خلیفه دوم]] تغییری نکرد. خلیفه دوم برخی از خانه‌های پیرامون حرم را خرید و به مسجد ملحق کرد و در پیرامونش نخستین بار دیوار کشید که چراغ‌های حرم را بر آن می‌نهادند. <ref>تاریخ کعبه و مسجدالحرام، ص124.</ref>

دماوندی به ترتیب از گسترش‌ها و تغییرهای مسجدالحرام در این دوره‌ها سخن گفته است، زمانه [[خلیفه سوم]] که دیوارهای مسجد را بلند کرد و بر آن‌ها سقف نهاد و ایوان ساخت، [[عبدالله بن زبیر]]، [[عبدالملک بن مروان]]، [[ولید بن عبدالملک]]، [[حجاج بن یوسف]]، [[بنی‌عباس]] <ref>تاریخ کعبه و مسجدالحرام، ص124-125.</ref> و دیگران و بر پایه نسخه تصحیح شده تا روزگار سلطان مراد سوم عثمانی (حک: 953-1004ق.). <ref>تاریخ کعبه و مسجدالحرام، ص133.</ref>

از دیگر مباحث رساله عبارتند از: بلندی خانه کعبه که به گفته دماوندی 27 گز و ربع بوده (گز: مقدار برابر با 24 انگشت به هم چسبیده، جز انگشتان کلان) <ref>تاریخ کعبه و مسجدالحرام، ص126.</ref> درهای مسجدالحرام <ref>تاریخ کعبه و مسجدالحرام، ص129-131.</ref> که در زمانه او 19 باب با 38 مدخل داشته <ref>تاریخ کعبه و مسجدالحرام، ص129.</ref> ستون‌ها، مناره‌ها <ref>تاریخ کعبه و مسجدالحرام، ص131-132.</ref> و گنبدهایی که بر ایوان‌های مسجد در زمانه سلطان مراد سوم ساختند و بر سر هر گنبد، هلالی نهادند و این هلال‌ها به «اهلیه» معروف هستند. <ref>تاریخ کعبه و مسجدالحرام، ص132.</ref>

واپسین گزارش موجود رساله، درباره سنگ‌فرش کردن مطاف با سنگ مرمر به دستور سلطان مراد به سال 1004ق. است. <ref>تاریخ کعبه و مسجدالحرام، ص132.</ref>

این رساله با بهره‌گیری از یک نسخه خطی به همت [[رسول جعفریان]] تصحیح و در جلد 12 مجله میقات در 22 صفحه <ref>تاریخ کعبه و مسجدالحرام، 111-133.</ref> چاپ شده است.