در حال ویرایش تثویب

'''تثویب''': اصطلاح فقهی ناظر به افزودن جمله «الصلاة خیرٌ من النوم» در [[اذان]] [[نماز]] است.

این اصطلاح برای فراخواندن دیگر بار و همچنین برای برپاکردن نماز بکار رفته است.  وقتى موذن مى گوید: «حىّ على الصّلاه»، مردم را به نماز دعوت می‌کند. وقتى مى‌گوید: «الصّلاه خیرٌ من النوم»؛ دوباره سخنى گفته که معنایش شتاب به سوى نماز است.

مشهور دانشمندان [[اهل سنت]] قائل به [[استحباب]] تثویب هستند اما فقهای شیعه آن را [[بدعت]] و حرام می‌دانند. بنابر نظر [[شیعه]] این جمله در زمان [[خلافت]] [[عمر بن خطاب]] و توسط وی به [[اذان]] افزوده شده است.
==واژه‌شناسی==
«تثویب» مصدر باب تفعیل از ریشه «ث ـ و ـ ب» به معنای بازگشت است و در اصطلاح، یعنی گفتن این جمله در اذان نماز صبح و عشا: «الصلاة خیرٌ من النوم»؛ «نماز از خواب بهتر است».<ref>العین، ج8، ص246؛ لسان العرب، ج1، ص244، «ثوب. </ref> مناسبت معنای لغوی و اصطلاحی این واژه آن است که مؤذن پس از فراخواندن به نماز با عبارت‌های «حیّ علی الصلاة» و «حیّ علی الفلاح» دیگر بار با گفتن «الصلاة خیر من النوم» به همان فراخوان بازمی‌گردد و [[مسلمانان]] را به نماز دعوت می‌کند.<ref>تاج العروس، ج1، ص342، «ثوب. </ref>

==کاربرد==

برخی نیز تثویب را به گونه مطلق، به معنای «فراخواندن دیگر بار» دانسته و گفتن عبارت «الصلاةَ رَحِمَکُمُ اللهُ الصلاةَ» میان [[اذان]] و [[اقامه]] و نیز معنای پیش‌گفته را از مصداق‌های آن برشمرده‌اند و به نماز مستحب پس از واجب، نیز تثویب گفته‌اند.

در برخی روایات، این واژه برای برپا کردن نماز نیز به کار رفته است.<ref>لسان العرب، ج1، ص247.</ref> اهمیت تثویب از این رو است که این شیوه به [[اهل سنت]] اختصاص دارد و از دیدگاه [[شیعیان]]، بدعت به شمار می‌رود و به همین روی، از موضوعات مورد بحث در مراسم [[حج]] است.

یکی از آداب بسیار مهم پیش از نماز، گفتن اذان است<ref>الکافی، ج3، ص303؛ وسائل الشیعه، ج4، ص624.</ref> که شعار و نشانه ویژه مسلمانان به شمار می‌رود و هدف اصلی آن، دعوت همه مردم به [[نماز جماعت]] و ایجاد آمادگی در آنان برای انجام این فریضه الهی است.<ref>نک: الکافی، ج3، ص303؛ وسائل الشیعه، ج4، ص624.</ref>

==دیدگاه فقها==

اهل سنت، جمله «حیّ علی خیر العمل» را جزء اذان نمی‌دانند و آن را ذکر نمی‌کنند. در عوض، در اذان دوم نماز صبح و عشا، پس از جمله «حیّ علی الفلاح» می‌گویند: «الصلاة خیرٌ من النوم»<ref>شرح معانی الآثار، ج1، ص136-137؛ المبسوط، ج1، ص130؛ المهذب، ج1، ص89.</ref> تا به شنوندگان تذکر دهند که گزاردن نماز واجب، از خواب شیرین صبحگاهی بهتر است. در برابر مشهور دانشمندان اهل سنت که به استحباب این افزوده باور دارند، [[شافعی]] در یک نظر خویش، آن را مکروه دانسته است.<ref>الام، ج1، ص104؛ قس: مختصر المزنی، ص12؛ الخلاف، ج1، ص286.</ref>

همه فقیهان شیعه بر این باورند که افزودن این جمله در اذان، اگر با اعتقاد به مشروعیت و جزء بودن آن همراه باشد، [[بدعت]] و حرام است.<ref>الخلاف، ج1، ص286؛ تذکرة الفقهاء، ج3، ص47؛ جواهر الکلام، ج9، ص113.</ref>  

==پیشینه==
این مسئله پس از طرح در کتب تاریخی و روایی، در منابع فقه استدلالی هر دو گروه، از گذشته‌های دور تا امروز مورد بحث بوده است. در برخی گزارش‌های تاریخی اهل سنت آمده که از آغاز تشریع اذان در روزگار [[پیامبر اکرم(ص)]] این جمله جزء اذان به شمار می‌رفته است.<ref>سنن ابن‌ماجه، ج1، ص233.</ref> این گزارش‌ها مضامین متفاوت دارند. در پاره‌ای از آن‌ها، ریشه پیدایش اذان به خواب یک مرد از [[انصار]] بازگردانده شده است.<ref>سنن ابن‌ماجه، ج1، ص233.</ref>

اما در [[فقه]] [[اسلام]]، خواب افراد عادی نمی‌تواند منشا حکم باشد.<ref>الفقه الاسلامی، ج1، ص607؛ الانصاف، ص119.</ref> در گزارش‌های دیگر از پیدایش و تشریع اذان که اجزای اذان را برشمرده‌اند، به این جمله اشاره‌ای نشده است.<ref>سنن ابن‌ماجه، ج1، ص233.</ref> شافعی به پشتوانه همین دلیل، این افزوده را مکروه دانسته است.<ref>الام، ج1، ص104.</ref> 
در گزارش‌های دیگر تصریح شده که این جمله با صلاحدید [[عمر بن خطاب]] و هنگام خلافت او به اذان افزوده شد.<ref>الموطا، ج1، ص72؛ کنز العمال، ج8، ص357.</ref> این نوعی [[اجتهاد در برابر نص]] به شمار می‌رود.<ref>النص و الاجتهاد، ج1، ص218.</ref>  


در منابع روایی شیعه نیز چند روایت در تایید این کار آمده است<ref>التهذیب، ج2، ص62-63؛ الاستبصار، ج1، ص308-309؛ وسائل الشیعه، ج4، ص651.</ref>؛ اما همه دانشمندان شیعه از این روایات روی گردانده و آن‌ها را جعلی یا اقتضای [[تقیه]] دانسته‌اند<ref>التهذیب، ج2، ص63؛ جواهر الکلام، ج9، ص113.؛ جواهر الکلام، ج9، ص115.</ref>؛ زیرا در برخی روایات دیگر، این کار به صراحت رد شده است<ref>الکافی، ج3، ص303؛ التهذیب، ج2، ص63؛ وسائل الشیعه، ج4، ص651.</ref> و در روایاتی که جملات اذان را برشمرده‌اند، ذکری از آن به میان نیامده است.<ref>التهذیب، ج2، ص59، 60؛ الاستبصار، ج1، ص305-306؛ وسائل الشیعه، ج4، ص643.</ref> وانگهی اجماع دانشمندان شیعه که یکی از معیارهای نقد محتوایی روایات به شمار می‌آید، با این چند روایت ناسازگار است.<ref>التهذیب، ج2، ص63؛ جواهر الکلام، ج9، ص113؛ جواهر الکلام، ج9، ص115.</ref>  
==برای مطالعه بیشتر==
*'''تثویب بین السنة و البدعة'''، جمعه، ایمن.
==پیوند به بیرون==
*[https://www.noormags.ir/view/fa/articlepage/837907 سیدعلی شهرستانی، «جلوه خلافت در الصلوة خیر من النوم»، مجله امامت پژوهی، تابستان 1390 - شماره 2 (33 صفحه - از 88 تا 120).] 
*[https://www.noormags.ir/view/fa/articlepage/102258 جعفر سبحانی تبریزی، «پژوهشی در تشریع اذان و فصول آن در پرتو کتاب و سنت»، مجله فقه اهل بیت، زمستان 1383 - شماره 39 و 40، (40 صفحه - از 16 تا 55).]
*[https://www.noormags.ir/view/fa/articlepage/1111212 سیدشفیع هاشمی، «بررسی و نقد تثویب در ایران»، فصلنامه صراط، پاییز 1392 - شماره 9 (11 صفحه - از 85 تا 95).]

==پانویس==

{{پانویس}}

==منابع ==

{{منابع}}

{{دانشنامه

| آدرس = http://phz.hajj.ir/422/7525

| عنوان = تثویب

| نویسنده = سیدمحمد اعتصامی

}}
*'''الاستبصار''': الطوسی (م. 460ق.)، به کوشش موسوی، تهران، دار الکتب الاسلامیه، 1363ش؛
*'''الام''': الشافعی (م. 204ق.)، بیروت، دار الفکر، 1403ق؛
*'''الانصاف فی مسائل دام فیها الخلاف''': جعفر سبحانی، قم، مؤسسه امام صادق7، 1423ق؛
*'''تاج العروس''': الزبیدی (م. 1205ق.)، به کوشش علی شیری، بیروت، دار الفکر، 1414ق؛
*'''تذکرة الفقهاء''': العلامة الحلی (م. 726ق.)، قم، آل البیت، 1414ق؛
*'''تهذیب الاحکام''': الطوسی (م. 460ق.)، به کوشش موسوی و آخوندی، تهران، دار الکتب الاسلامیه، 1365ش؛
*'''جواهر الکلام''': النجفی (م. 1266ق.)، به کوشش قوچانی، بیروت، دار احیاء التراث العربی؛
*'''الخلاف''': الطوسی (م. 460ق.)، به کوشش خراسانی و دیگران، قم، نشر اسلامی، 1418ق؛
*'''سنن ابن‌ماجه''': ابن‌ماجه (م. 275ق.)، به کوشش محمد فؤاد، بیروت، دار احیاء التراث العربی، 1395ق؛
*'''شرح معانی الآثار''': احمد بن سلامه الطحاوی (م. 321ق.)، به کوشش النجار، بیروت، دار الکتب العلمیه، 1416ق؛
*'''العین''': خلیل (م. 175ق.)، به کوشش المخزومی و السامرائی، دار الهجره، 1409ق؛
*'''الفقه الاسلامی و ادلته''': وهبة الزحیلی، دمشق، دار الفکر، 1418ق؛
*'''الکافی''': الکلینی (م. 329ق.)، به کوشش غفاری، تهران، دار الکتب الاسلامیه، 1375ش؛
*'''کنز العمال''': المتقی الهندی (م. 975ق.)، به کوشش السقاء، بیروت، الرساله، 1413ق؛
*'''لسان العرب''': ابن‌منظور (م. 711ق.)، قم، ادب الحوزه، 1405ق؛
*'''المبسوط''': السرخسی (م. 483ق.)، بیروت، دار المعرفه، 1406ق؛
*'''مختصر المزنی''': المزنی (م. 263ق.)، بیروت، دار المعرفه؛
*'''مفردات''': الراغب (م. 425ق.)، نشر الکتاب، 1404ق؛
*'''الموطّا''': مالک بن انس (م. 179ق.)، به کوشش محمد فؤاد، بیروت، دار احیاء التراث العربی، 1406ق؛
*'''المهذب''': القاضی ابن‌البراج (م. 481ق.)، قم، نشر اسلامی، 1406ق؛
*'''النص و الاجتهاد''': سید عبدالحسین شرف الدین (م. 1377ق.)، به کوشش ابومجتبی، سید الشهداء، 1404ق؛
*'''وسائل الشیعه''': الحر العاملی (م. 1104ق.)، به کوشش ربانی شیرازی، بیروت، دار احیاء التراث العربی، 1403ق.
{{پایان}}
{{بدعت‌های عمر بن خطاب}}

[[رده:احکام نماز]]
[[رده:اذان و اقامه]]
[[رده:اصطلاحات فقهی]]