در حال ویرایش تحفة الحرمین (قادری)

{{جعبه اطلاعات کتاب
| عنوان           =تحفة الحرمین
| عنوان اصلی      =تحفة الحرمین(قادری)
| تصویر           =
| اندازه تصویر    =
| توضیح_تصویر     =
| نویسنده         =[[محمدرحیم‌الدین قادری]]
| برگرداننده      =
| ویراستار        =
| به تصحیح        =
| تحقیق           =
| به کوشش         =[[رسول جعفریان]]
| تاریخ نگارش     =(1203 ق.)
| تصویرگر         =
| طراح جلد        =
| موضوع           =[[سفرنامه]]
| سبک             =ادبی
| زبان            =فارسی
| تعداد جلد       =1
| صفحه            =71
| قطع             =
| ناشر            =نشر علم
| وبسایت ناشر     =
| محل انتشارات    =تهران
| تاریخ نشر       =(1389 ش.)
| ترجمه به        =
| مجموعه          =پنجاه سفرنامه حج قاجاری (ج1)
| شابک            =
}}

'''تحفة الحرمین'''، سفرنامه منظوم فارسی درباره [[مکه]] و [[مدینه]]، نوشته [[محمدرحیم‌الدین قادری]] است.

این اثر منظوم، مکان‌ها و آثار مذهبی و تاریخی مکه و مدینه را در [[قالب مثنوی]] معرفی کرده و بسیاری از آگاهی‌های آن، حاصل دیده‌های نویسنده در سفر [[حج]] سال (1203 ق.) به مکه و مدینه است. <ref>تحفة الحرمین، ص 173</ref>

در مورد شخصیت این نویسنده اطلاعات چندانی در دست نیست. او خود را متخلص به «رحیم» خوانده و ساکن [[هندوستان]] بوده است، در مورد مذهبش هم تصریحی نکرده ولی [[خلفای اهل سنت]] را در این کتاب ستوده است.

در این اثر مسیر رفت‌وآمد به حج از هندوستان توصیف نشده و در آن بیشتر با زبان [[نظم]] به توصیف [[حرمین]] پرداخته‌شده است تا آنجایی که این کتاب را جز کتب [[حرمین شناسی]] می‌توان برشمرد. در بخش اول کتاب به مکه و توضیحاتی از ویژگی‌های ساختمان [[کعبه]] و [[مسجدالحرام]] پرداخته‌شده است همچنین در مورد مکان‌های مقدس آن نیز سخن به میان رفته است. در بخش دوم در مورد مدینه و [[قبرستان بقیع]] توضیحاتی داده‌شده است.

یک نسخه از این کتاب در کتابخانه مرکزی دانشگاه تهران نگه‌داری می‌شود هم‌چنین این کتاب در قالب کتاب [[پنجاه سفرنامه حج قاجاری]] نیز به چاپ رسیده است.

==معرفی نویسنده==
از شرح‌حال و زندگی سراینده منظومه آگاهی چندان در دست نیست؛ جز آن‌که خود را محمدرحیم الدین قادری متخلص به «رحیم» خوانده است. او از دانشمندان ساکن هندوستان در سده سیزدهم ق. بوده و جاه و احترامی نزد [[محمدعلی والاجاه]] حاکم [[ارَکات]] (← [[تذکرة الطریق فی مصائب حجاج بیت‌الله العتیق]]) داشته<ref>نک: پنجاه سفرنامه، ج 1، ص 245-294.</ref>و این اثر را به همو تقدیم کرده است. قادری به مذهب خود تصریح نکرده است. او خلفای اهل سنت را ستوده <ref>تحفة الحرمین، ص 216-217، 230</ref> و درباره قبر [[عثمان بن عفان]] در بقیع گفته است: «بقیع را تو زیارت کن ز آداب/مزار حضرت عثمان، تو دریاب.» <ref>تحفة الحرمین، ص 230</ref> نیز در یادکرد از بزرگانی که در بقیع دفن شده‌اند، از [[امام حسن(ع)]] با تعبیر «امام دوم» یادکرده: «زیارت کن امام دویمین را». همچنین حضرت [[محمدباقر(ع)]] را «[[امام]]» خوانده است. <ref>تحفة الحرمین، ص 230</ref>

==مسیر سفر==
قادری از راه میان هند و [[حجاز]] هیچ نگفته است. سفر مردم هندوستان به حجاز در روزگار او دریایی بوده و آنان از بندر [[بمبئی]]، [[دریای عرب]]، [[خلیج عدن]] و [[دریای سرخ]] به [[جده]] می‌رسیده‌اند. هندیان بیشتر در دریا و در [[محاذات]] [[یلملم]] [[احرام]] می‌بسته‌اند؛ چنان‌که قادری نیز تصریح کرده که [[میقات]] هند، یلملم است. <ref>تحفة الحرمین، ص 180</ref> آنان از جده به مکه و سپس مدینه می‌رفته و سپس همین راه را بازمی‌گشته‌اند.

==متن کتاب==
منظومه در قالب مثنوی و در [[بحر هزج]] سروده شده و ابیات آن روان و آسان‌یاب است و در ادامه آن، دو [[قصیده]] نیز آمده است. <ref>تحفة الحرمین، ص 236-241</ref> برخی ابیات به سفرنامه بودن منظومه تصریح دارند؛ همچون ابیاتی که راه مکه به مدینه را وصف می‌کنند و منازل میان راه را برمی‌شمارند: «روان گشتم ز مکه سوی یثرب/که در جنت رسیده کوی یثرب.../به عُصفان رو که آنجا چار چاهست/خُلیص از این مکان بر شاهراهست». <ref>تحفة الحرمین، ص 211</ref> و نیز ابیاتی که سفر او را به [[طایف]] گزارش می‌کنند: «رفتیم به‌سوی شهر طایف/چون باغچه گوی شهر طایف/دیدیم مقام ابن عباس/مستیم ز جام ابن عباس». <ref>تحفة الحرمین، ص 200-201، 215-216</ref> وی در برخی از ابیات تصریح کرده که آنچه را گزارش می‌کند، خود دیده است. (برای نمونه به این صفحات رجوع شود.<ref>تحفة الحرمین، ص 199، 220</ref>) بر پایه برخی اشارات قادری، او در تألیف سفرنامه از کتاب‌های تاریخی نیز بهره برده است؛ ازجمله آنجا که در یادکرد قبرهای بقیع سروده است: «ز تاریخ مدینه گشت معلوم». <ref>تحفة الحرمین، ص 231</ref>
گزارش‌های سفرنامه از مساحت و اندازه مکان‌ها و اشیای مقدس دو شهر مکه و مدینه و برشمردن بقعه‌های بقیع در آن زمانه، ارزش تاریخی دارد. سفرنامه‌های فارسی بیشتر مربوط به یک سده پس‌ازاین سفرنامه‌اند و این بر ارزش سفرنامه حاضر می‌افزاید. ترغیب قادری به [[زیارت قبور]] و [[تبرک]] و [[توسل]]، در بسیاری از ابیات او نمود دارد <ref>تحفة الحرمین، ص 199، 230</ref> و این با توجه به مذهب وی، شایان توجه است.

==دورنمایی از بخش‌های کتاب==
تحفة الحرمین در دو بخش سامان‌یافته است. بخش اول به مکه پرداخته و بانام «فهرست نقش مکه» نامیده شده و 42 فصل دارد. بخش دوم در 25 فصل با عنوان «فهرست شکل مدینه منوره» نام‌یافته است. مطالب این سفرنامه را می‌توان در چهار دسته گنجاند: اول) آثار و مکان‌های مکه و مدینه. دوم) مدح و شوق. سوم) [[مناسک]] و [[آداب حج]]. چهارم) حکایاتی درباره رخدادهای آغاز [[اسلام]]. بیشتر مطالب سفرنامه به موضوع نخست اختصاص‌یافته است. ساختار موضوعات تاریخی منظومه به کتاب‌های کهن تاریخ مکه شباهت دارد که از بنای کعبه به دست [[فرشتگان]] و بازسازی‌های آن آغاز می‌کنند و به موضوعاتی مانند مکان‌هایی که [[پیامبر(ص)]] در آن‌ها نماز خوانده، می‌پردازند. بدین روی، در این سفرنامه، از ماجرای سفر و رخدادها و مشکلات آن سخن نرفته و این اثر بیشتر در شمار آثار حرمین‌شناسی جای می‌گیرد تا [[سفرنامه حج]]. <ref>تحفة الحرمین‌، مقدمه مصحح، ص 172</ref> سفرنامه‌هایی دیگر از دانشوران شبه‌قاره هند نیز در دست است که چنین شیوه‌ای برگزیده‌اند.<ref>نک: میقات حج، ش 12، ص 111-133، «تاریخ کعبه و مسجدالحرام.» </ref>

===بخش اول کتاب===
قادری در بخش اول که ویژه مکه است، پس از مدح نواب محمدعلی والاجاه <ref>تحفة الحرمین، ص 178</ref> به مناسک، [[واجبات]] و [[مستحبات]] حج پرداخته و سپس میقات حج‌گزاران مناطق گوناگون جهان را برشمرده و میقات مردم هند را یلملم دانسته است. <ref>تحفة الحرمین، ص 180</ref> مباحث این بخش همان مطالب عمومی کتاب‌های تاریخ محلی مکه است که برخی از آن‌ها عبارت‌اند از: [[حدود حرم]] و برخی احکام آن، بنا و بازسازی‌های کعبه از بنای آن به دست فرشتگان تا بازسازی [[سلطان مراد سوم عثمانی]] (حک: 982-1003 ق.) <ref>تحفة الحرمین، ص 181</ref>، جای‌هایی از مسجدالحرام که پیامبر(ص) در آن‌ها نماز خوانده <ref>تحفة الحرمین، ص 182</ref> و کعبه و ارکان آن و [[حجرالأسود]]. <ref>تحفة الحرمین، ص 183، 185-186</ref> او گزارشی از [[باب الرحمة]] آورده و از محمدعلی والاجاه به‌عنوان اهداکننده این در یادکرده است. <ref>تحفة الحرمین، ص 185-186</ref> قادری فاصله میان برخی مکان‌ها مانند [[صفا]] و [[مروه]] را با گام‌های خود اندازه گرفته و ثبت کرده است. <ref>تحفة الحرمین، ص 196</ref> او برخی از دفن شدگان [[قبرستان معلات مکه]] را نام‌برده و از وجود بقعه‌ای بر مزار حضرت [[خدیجه(س)]] گزارش داده است. قادری از قبر منسوب به [[آمنه(س)]] مادر پیامبر(ص) در این قبرستان یادکرده <ref>تحفة الحرمین، ص 199</ref> که به سخنی دیگر، مرقد او در [[ابواء]]، جایی میان مکه و مدینه، است.<ref>السیرة النبویة، ج 1، ص 168؛ تاریخ طبری، ج 2، ص 165-166.</ref>

===بخش دوم کتاب===
بخش دوم به شهر مدینه اختصاص دارد. مبحث مربوط به منازل مکه تا مدینه <ref>تحفة الحرمین، ص 211</ref> تنها موردی است که قادری به طریق سفر و منازل میان راه توجه کرده است. برخی از ابیات این بخش، از ناامنی راه و خطر راهزنان نشان دارد. <ref>تحفة الحرمین، ص 212</ref>
پاره‌ای از دیگر موضوعات این بخش عبارت‌اند از: [[دروازه‌های مدینه]]<ref>تحفة الحرمین، ص 214</ref>، [[مسجدالنبی(ص)]] و بازسازی‌ها و گسترش‌های تاریخی آن از هنگام ساخت تا گسترش [[مهدی خلیفه عباسی]] <ref>تحفة الحرمین، ص 223-224</ref>، احادیثی از پیامبر(ص) درباره فضیلت زیارت ایشان <ref>تحفة الحرمین، ص 219</ref>، درهای مسجدالنبی(ص) <ref>تحفة الحرمین، ص 215</ref>، ضریح پیامبر و ترتیب قبر خلفای اول و دوم <ref>تحفة الحرمین، ص 216</ref> و خادمان یا [[اغوات]] مسجدالنبی(ص) که به گفته او 90 تن بوده‌اند. <ref>تحفة الحرمین، ص 226</ref>

====قبرستان بقیع====
گزارش سفرنامه درباره بقیع، شخصیت‌های دینی مدفون در آن و گنبدهای قبور، آگاهی‌های ارزشمندی در بردارد. قادری فصلی را با عنوان «در بیان گنبدهای جنة البقیع» بدین موضوع اختصاص داده و از وجود گنبد بر قبر [[ابراهیم]] فرزند پیامبر، [[عباس بن عبدالمطلب]]، چهار امام شیعیان، [[نافع قاری]] مشهور و برخی دیگر گزارش داده است. <ref>تحفة الحرمین، ص 230-231</ref> مرقد چند شخصیت دینی دیگر در بیرون بقیع، ازجمله [[صفیه]] عمه پیامبر، [[فاطمه بنت اسد]] و [[اسماعیل بن جعفر]] در چند بیت یادشده است. قادری از وجود گنبدهایی بر این قبرها گزارش داده؛ اما به‌تفصیل در این زمینه سخن نگفته است. <ref>تحفة الحرمین، ص 231</ref>

==نسخه‌های موجود و چاپ‌شده از این کتاب==
از این سفرنامه، نسخه‌ای در کتابخانه مرکزی دانشگاه تهران به شماره 6049 نگهداری می‌شود و [[رسول جعفریان]] آن را با یک مقدمه در 71 صفحه در مجموعه پنجاه سفرنامه حج قاجاری (ج 1) چاپ کرده که مبنای مقاله حاضر است.<ref>نک: پنجاه سفرنامه حج قاجاری، ج 1، ص 169-241</ref>

==پانویس==
{{پانویس}}

==منابع ==
{{منابع}}

{{دانشنامه

 | آدرس = http://hzrc.ac.ir/post/7511

 | عنوان = تحفة الحرمين (2)

 | نویسنده = ابراهیم احمدیان

}}

'''*پنجاه سفرنامه حج قاجاری'''، به کوشش رسول جعفریان، تهران، نشر علم، 1389 ش؛

'''*تاریخ طبری (تاریخ الامم و الملوک)'''، الطبری (م. 310 ق.)، به کوشش محمد ابوالفضل، بیروت، دار احیاء التراث العربی؛

'''*السیرة النبویة'''، ابن هشام (م. 213 ق./218 ق.)، به کوشش السقاء و دیگران، بیروت، دار المعرفه؛

'''*میقات حج (فصلنامه)'''، تهران، حوزه نمایندگی ولی‌فقیه در امور حج و زیارت.
{{پایان}}

{{سفرنامه‌ها}}

[[رده:سفرنامه‌های منظوم حج]]
[[Category:سفرنامه‌های حج قرن 13(قمری)]]
[[Category:آثار محمد‌رحیم‌الدین قادری]]


[[رده:سفرنامه‌های منظوم حج]]
[[Category:سفرنامه‌های حج قرن 13(قمری)]]
[[Category:آثار محمد‌رحیم‌الدین قادری]]


[[رده:سفرنامه‌های منظوم حج]]
[[Category:سفرنامه‌های حج قرن 13(قمری)]]
[[Category:آثار محمد‌رحیم‌الدین قادری]]


[[رده:سفرنامه‌های منظوم حج]]
[[Category:سفرنامه‌های حج قرن 13(قمری)]]
[[Category:آثار محمد‌رحیم‌الدین قادری]]



[[رده:سفرنامه‌های منظوم حج]]
[[رده:سفرنامه‌های حج قرن 13(قمری)]]
[[رده:آثار محمد‌رحیم‌الدین قادری]]