در حال ویرایش تهلیل

'''تهلیل''' گفتن لا اله الاّ الله، از آداب حج و عمره می‌باشد. در واقع تهلیل مهم‌ترین شعار توحیدی [[اسلام]] است. اهمیت و جایگاه تهلیل را از اولین جملات دعوت علنی [[پیامبر گرامی اسلامی(ص)]] که دعوت به همین شعار توحیدی بود، می‌توان فهمید. پیامبر(ص) برای گفتن این شعار، وعده فلاح و رستگاری دادند. البته این سخن، اهمیت اعتقاد به مفاد تهلیل را نفی نمی‌کند؛ بلکه در جواب کسانی است که مسلمانان را با هر اختلاف‌نظری [[تکفیر]] کرده، عرض و جان و مال آنان را برای خود [[مباح]] می‌شمارند.

تهلیل در موقعیت‌های مختلف مناسک حج وجود دارد و به ذکر آن سفارش‌های فراوانی در شریعت اسلامی، اعم از فقه شیعه و سنی شده است.

==مفهوم‌شناسی==

«تهلیل» از ریشه «ه ـ ل ـ ل»، به معنای بالا بردن صدا <ref>تهذیب اللغه، ج5، ص240؛ الصحاح، ج5، ص1852؛ لسان العرب، ج11، ص705، «هلل» .</ref> در اصطلاح به گفتن «لا اله الاّ الله» اطلاق می‌شود. <ref>فتح الوهاب، ج1، ص146؛ شرح اصول الکافی، ج11، ص180؛ بحار الانوار، ج88، ص353.</ref> به کار بردن این ریشه برای این معنا، از آن رو است که فرد هنگام گفتن لا اله الاّ الله، صدای خود را بلند می‌کند. <ref>تهذیب اللغه، ج5، ص240؛ تاج العروس، ج15، ص810، «هلل» .</ref> برخی لغت‌شناسان تهلیل را برگرفته از حروف «لا اله الا الله» می‌دانند. <ref>تهذیب اللغه، ج5، ص241.</ref> گاه الفاظی مانند هَیلَله، <ref>الصحاح، ج5، ص1852؛ لسان العرب، ج11، ص705.</ref> اهلال و تهلل <ref>مفردات، ص544؛ بصائر ذوی التمییز، ج5، ص332، «هلل» .</ref> هم در این معنا به کار می‌رود.

==در قرآن==

عبارت «لا اله الاّ الله» دو بار در [[قرآن کریم]] به کار رفته ([[صافات]]/37، 35؛ محمد/47، 19) و به صورت‌های مشابه، مانند «لا اله الاّ انا» و «لا اله الاّ انت» و به ویژه «لا اله الا هو» بیش از سی بار در قرآن آمده است. البته مفاد تهلیل، یعنی اقرار به یگانگی معبود و نفی هر‌گونه شریک برای او <ref>علل الشرائع، ج1، ص259.</ref> با تعابیر گوناگون در قرآن یاد شده است. مثلا بر اساس آیه 26 [[حج]]/22 نخستین آموزه خداوند به [[حضرت ابراهیم(ع)]] پس از راهنمایی او به مکان [[کعبه]]، نفی [[شرک]] به شمار رفته است: (وَ اِذْ بَوَّاْنا لِاِبْراهیمَ مَکانَ الْبَیتِ اَنْ لا تُشْرِک بی‌شَیئاً).

==در احادیث==

بر پایه [[حدیث|احادیث]]، گفتن «لا اله الا الله» اصل و اساس دین، <ref>تفسیر فرات الکوفی، ص397.</ref> برترین [[عبادت]]، <ref>الکافی، ج2، ص506؛ فتح الباری، ج11، ص174.</ref> بهای [[بهشت]]، <ref>التوحید، ص21؛ کنز العمال، ج1، ص521.</ref> برترین کلمات نزد [[خداوند]]، <ref>کمال الدین، ص669.</ref> شکننده کمر [[شیطان]] <ref>شرح نهج البلاغه، ج20، ص316.</ref> و کلید آسمان <ref>نور الثقلین، ج2، ص30.</ref> است. [[پیامبر(ص)]] آن را برترین سخن خود و پیامبران پیش از خویش یاد کرده است. <ref>السنن الکبری، ج4، ص284؛ ج5، ص117.</ref> ایشان در آغاز [[رسالت]]، مردم را با خطاب «قولوا «لا اله الا الله» تُفلحوا» به [[اسلام]] فرامی‌خواند <ref>مسند احمد، ج4، ص63؛ المناقب، ج1، ص51؛ بحار الانوار، ج18، ص202.</ref> و در ادامه نیز با سفارش کردن مسلمانان به بسیار گفتن این ذکر، به تجدید اسلام دعوت می‌کرد. <ref>مسند احمد، ج2، ص359؛ المستدرک، ج4، ص256.</ref>

بر پایه [[حدیث قدسی]] [[سلسلة الذهب]] که [[امام رضا(ع)]] آن را با واسطه پدرانش از پیامبر(ص) آورده، خداوند «لا اله الاّ الله» را دژ استوار خود دانسته که ورود در آن، مایه امان از [[عذاب]] می‌شود. <ref>التوحید، ص25؛ تاریخ دمشق، ج5، ص462.</ref> در [[روایات]] برای ترتب این آثار، شرط‌هایی چون [[اخلاص]]، پرهیز از [[گناهان]] و نیز پذیرش [[ولایت امام|ولایت امامان]] تعیین شده است. <ref>التوحید، ص25، 28.</ref> با وجود این، گوینده «لا اله الا الله» و گواهی دهنده به آن، هر چند منافق باشد، از دیدگاه فقهی در زمره اهل [[توحید]] قرار می‌گیرد و خون و جان و مال او در امان خواهد بود. <ref>احکام القرآن ج1، ص154؛ ج2، ص312؛ صحیح مسلم، نووی، ج12، ص5؛ الهدایه، ص54.</ref>

گفتن «لا اله الا الله» به عنوان جزئی از [[تشهد]] و [[تسبیحات چهار‌گانه]] در [[نماز]]، [[واجب]] به شمار می‌رود. <ref>الخلاف، ج1، ص368-369؛ منتهی المطلب، ج5، ص76-77، 179-180؛ الفقه الاسلامی، ج2، ص45.</ref> بر پایه روایات متعدد، تهلیل در همه حالات <ref>صحیح مسلم، نووی، ج17، ص17؛ الحاشیه، ج2، ص407؛ مصباح الهدی، ج12، ص504.</ref> از جمله در هر صبح و شام همراه با ذکرهای دیگر <ref>الکافی، ج2، ص532-534؛ وسائل الشیعة، ج7، ص119.</ref> [[مستحب]] است؛ اما در برخی موارد، بر آن تاکید ویژه شده است، از جمله پس از گزاردن [[نمازهای واجب]]، <ref>المقنعه، ص115؛ الدروس، ج1، ص184؛ کنز العمال، ج2، ص644؛ کشف الغطاء، ج3، ص227.</ref> در حال [[روزه]]، <ref>کنز العمال، ج8، ص455.</ref> [[ماه رمضان]]، <ref>فقه الرضا، ص204؛ النوادر، ص17؛ هدایة الامه، ج4، ص248.</ref> بر فراز بلندی در سفر، <ref>کنز العمال، ج5، ص19؛ وسائل الشیعة، ج11، ص391-392.</ref> در [[تلقین محتضر]] <ref>تذکرة الفقهاء، ج1، ص338؛ مدارک الاحکام، ج2، ص55.</ref> و هنگام [[زیارت معصومان]] <ref>کامل الزیارات، ص398؛ مصباح المتهجد، ص740؛ مصباح الزائر، ص197؛ المزار، ص428، 657.</ref> همچنین تهلیل از ذکرهای [[اذان]] و [[اقامه]] <ref>فقه الرضا، ص96؛ المقنعه، ص101-102؛ المجموع، ج3، ص90؛ الفقه الاسلامی، ج1، ص618.</ref> و نیز از اذکار [[زیارت اهل قبور]] <ref>بحار الانوار، ج90، ص203.</ref> است.

==تهلیل در حج و عمره==

بر پایه روایتی از پیامبر(ص) هر تهلیل حج‌‌گزار سبب دریافت بشارت خداوند است. <ref>شعب الایمان، ج3، ص472؛ الدر المنثور، ج1، ص210.</ref> در حدیثی از [[امام علی(ع)]] از جمله حکمت‌های [[تشریع]] حج، گفتن «لا اله الا الله» پیرامون کعبه به شمار رفته است. <ref>الکافی، ج4، ص199؛ نهج البلاغه، خطبه 192.</ref> به گزارش منابع روایی و تاریخی، انبیای خداوند و امامان معصوم همواره مفاد این ذکر، یعنی نفی شریک برای خداوند، را از آغاز [[مناسک حج|مناسک]] خود با جمله «لا شریک لک» تاکید کرده‌اند. <ref>تفسیر قمی، ج2، ص154؛ تاریخ جرجان، ص355.</ref> به تصریح برخی، هیچ یک از مناسک حج، از تهلیل و [[تکبیر]] جدا نیست. <ref>السیرة النبویة، ابوشهبه، ج2، ص318.</ref>

بر پایه روایات، [[حضرت آدم(ع)]] هنگامی که از [[کوه صفا]] به [[حجرالاسود]] نگریست، تهلیل بر زبان راند. [[جبرئیل]] هنگام آموزش [[آداب حج]] به [[حضرت ابراهیم]] و [[اسماعیل(ع)]]، در آغاز ورود به [[مسجدالحرام]]، به حجرالاسود روی کرد و تکبیر و تهلیل گفت و پس از او آن دو نیز تکبیر و تهلیل گفتند. <ref>الکافی، ج4، ص186، 202-203؛ علل‌الشرائع، ج2، ص586.</ref> پیامبر(ص) نیز پس از ورود به مسجدالحرام، در برابر حجرالاسود همین کار را انجام داد. <ref>بدائع الصنائع، ج2، ص146.</ref> نیز ایشان درون کعبه تکبیر و تهلیل را تکرار کرد. <ref>سنن النسائی، ج5، ص220؛ سبل الهدی، ج1، ص173.</ref> بر فراز صفا نیز این ذکر را بر زبان جاری نمود. <ref>سنن النسائی، ج5، ص240؛ دلائل النبوة، ج5، ص435.</ref> همچنین در [[مشعرالحرام]] رو به قبله ایستاد و تهلیل گفت. <ref>صحیح مسلم، ج4، ص420؛ دعائم الاسلام، ج1، ص322.</ref>

مسلمانان در شب [[فتح مکه]] تا صبح تکبیر و تهلیل گفتند <ref>دلائل النبوة، ج5، ص103؛ تاریخ دمشق، ج23، ص457؛ السیرة النبویة، ابن کثیر، ج3، ص576؛ امتاع الاسماع، ج14، ص4.</ref> و در بازگشت از [[مکه]] هم چنین کردند. <ref>السیرة النبویة، ابوشهبه، ج2، ص580.</ref> امام رضا(ع) نیز هنگام وداع با کعبه، رو به آن ایستاد و دعایی همراه تهلیل خواند: «اللهم انی انقلب علی لا اله الا انت.» <ref>الکافی، ج4، ص531.</ref>

===تهلیل در مناسک حج===

با توجه به این گزارش‌ها و نیز دلیل‌های دیگر، [[فقیهان شیعیان]] و [[فقیهان اهل سنت|اهل سنت]] گفتن «لا اله الا الله» را در چندین مورد از مناسک و [[موسم حج]]، [[سنت]] شمرده‌اند؛ از جمله:


1. '''در سفر حج''': تهلیل فراوان در طول سفر حج و به ویژه هنگام برآمدن بر بلندی سفارش شده است. نیز تهلیل از آداب اقامت در مکه است. <ref>فقه الرضا، ص215؛ المغنی، ج3، ص591؛ وسائل الشیعة، ج11، ص391-392.</ref>

2. '''دهه اول [[ذی‌حجه]]''': در منابع روایی [[شیعیان]] و [[اهل سنت]]، به گفتن «لا اله الا الله» در دهه نخست ماه ذی‌حجه بسیار سفارش شده و برای تهلیل در این ایام الفاظی ویژه توصیه گشته است. <ref>شعب الایمان، ج3، ص353؛ ثواب الاعمال، ص72؛ عدة الداعی، ص254-255.</ref> از آداب [[نماز عید قربان]]، گفتن تکبیر و تهلیل هنگام بیرون آمدن برای اقامه نماز است. <ref>الشمائل الشریفه، ج1، ص296.</ref>

3. '''هنگام [[احرام]]''': بر پایه [[فقه حنفی]] <ref>المبسوط، سرخسی، ج4، ص187؛ الدر المختار، ج2، ص531؛ الفتاوی الهندیه، ج1، ص222.</ref> و [[فقه مالکی|مالکی]] <ref>الشرح الکبیر، ج2، ص26؛ مواهب الجلیل، ج4، ص63.</ref> اذکاری مانند تهلیل می‌تواند جایگزین [[تلبیه]] برای احرام شود.

4. '''پس از قطع تلبیه''': به تصریح [[فقیهان امامی]] <ref>من لا یحضره الفقیه، ج2، ص530؛ مجمع الفائده، ج6، ص235-236؛ نجاة العباد، ص105.</ref> و اهل سنت <ref>التمهید، ج13، ص76.</ref> به پشتوانه احادیث <ref>الکافی، ج4، ص399؛ التهذیب، ج5، ص94، 182.</ref> مستحب است که [[احرام‌‌گزار]] در [[حج تمتع|حج]] و [[حج عمره|عمره]] پس از قطع تلبیه به گفتن اذکاری چون تهلیل بپردازد.

5. '''هنگام مشاهده کعبه''': شماری از حنفیان به استحباب تهلیل هنگام دیدن کعبه باور دارند. <ref>الجوهرة النیره، ج1، ص153؛ الدر المختار، ج2، ص541؛ الفتاوی الهندیه، ج1، ص225.</ref>

6. '''به عنوان جانشین [[استلام]]''': به باور فقیهان اهل سنت، اگر استلام حجرالاسود ممکن نباشد، ایستادن در برابر آن و گفتن «لا اله الا الله» مستحب است. <ref>المبسوط، سرخسی، ج4، ص12؛ بدائع الصنائع، ج2، ص146؛ تحفة الفقهاء، ج1، ص401.</ref>

7. '''نزد [[ارکان کعبه]]''': شماری از فقیهان اهل سنت، تهلیل را نزد ارکان کعبه مستحب دانسته‌اند. <ref>نک: المجموع، ج8، ص113؛ البحر الرائق، ج2، ص587؛ نیل الاوطار، ج5، ص168.</ref>

8. '''پیش از گزاردن [[سعی]]''': فقیهان امامی به پشتوانه روایات <ref>الکافی، ج4، ص431.</ref> بر آنند که مستحب است طواف‌کننده پس از انجام دادن [[طواف]] و نماز آن، بر فراز کوه صفا رو به حجرالاسود قرار گیرد و پس از حمد و ثنای خداوند، هفت بار تهلیل گوید و پس از خواندن دعاهای ویژه 100 بار دیگر تهلیل را تکرار کند. <ref>المبسوط، طوسی، ج1، ص361؛ کشف اللثام، ج6، ص13؛ ریاض المسائل، ج7، ص89.</ref> فقیهان همه مذاهب اهل سنت نیز گفتن «لا اله الا الله» را در آغاز سعی <ref>المبسوط، سرخسی، ج4، ص13؛ بدائع الصنائع، ج2، ص148؛ المجموع، ج8، ص67؛ التاج و الاکلیل، ج4، ص155.</ref> یا در میان آن <ref>الاختیار، ج1، ص160.</ref> مستحب دانسته‌اند.

9. '''هنگام برآمدن بر [[مروه]]''': به تصریح شماری از فقیهان امامی، مستحب است انجام دهنده سعی هنگامی که به مروه رسد، تکبیر و تهلیل را هفت بار تکرار کند. <ref>المهذب، ج1، ص241؛ غنیة النزوع، ص178.</ref> در شماری از منابع روایی نیز بر فراز صفا و مروه دعایی همراه تهلیل از امامان معصوم روایت شده است. <ref>الکافی، ج4، ص432.</ref> شماری از حنفیان هم تهلیل بر مروه را مستحب دانسته‌اند. <ref>بدائع الصنائع، ج2، ص149؛ الاختیار، ج1، ص160؛ البحر الرائق، ج2، ص584.</ref>

10. '''در [[عرفات]]''': بر پایه روایات متعدد، <ref>الکافی، ج4، ص432.</ref> یکی از اذکاری که هنگام وقوف در عرفات استحباب بسیار دارد، ذکر تهلیل است. <ref>تذکرة الفقهاء، ج8، ص181؛ جواهر الکلام، ج19، ص21؛ التقوی، ج3، ص407.</ref> در شماری از منابع، تهلیل از آداب [[دعای روز عرفه]] نیز شمرده شده است. <ref>مصباح المتهجد، ص687؛ اقبال الاعمال، ج1، ص337؛ المجموع، ج8، ص114.</ref> فقیهان اهل سنت نیز تهلیل را از سنن وقوف در عرفات شمرده‌اند <ref>المجموع، ج8، ص113؛ البحر الرائق، ج2، ص595؛ الفقه الاسلامی، ج3، ص494.</ref> و بر آنند که خطبه [[امیر الحاج]] در این روز باید همراه تهلیل باشد. <ref>المبسوط، سرخسی، ج4، ص53؛ بدائع الصنائع، ج2، ص152؛ حاشیة رد المحتار، ج2، ص554.</ref>

11. '''هنگام عزیمت به [[مزدلفه]]''': در فقه امامی <ref>تذکرة الفقهاء، ج8، ص181.</ref> و اهل سنت <ref>الذخیره، ج3، ص261؛ الاذکار النوویه، ص199؛ الدر المختار، ج2، ص559.</ref> یکی از ذکرهای سفارش شده در مسیر عرفات به مزدلفه، «لا اله الا الله» است.

12. '''در مشعر (مزدلفه)''': به تصریح بسیاری از مفسران، از مصداق‌های آشکار ذکر خدا در مشعر الحرام که مسلمانان در آیه 198[[بقره]]/2 بدان امر شده‌اند، تهلیل است. <ref>الکشاف، ج1، ص246؛ تفسیر بیضاوی، ج1، ص131؛ مسالک الافهام، ج2، ص205.</ref>
از این رو، بر پایه منابع فقهی امامیان <ref>جواهر الکلام، ج20، ص44؛ دلیل الناسک، ص358.</ref> و اهل سنت <ref>المقنع، ص271؛ المبسوط، سرخسی، ج4، ص19؛ الفقه الاسلامی، ج3، ص489.</ref> تهلیل هنگام وقوف در مزدلفه مستحب است.

13. '''هنگام عزیمت به [[منا]]''': در پاره‌ای منابع فقهی امامیان و اهل سنت، تهلیل هنگام عزیمت از [[مشعر]] به منا مستحب شمرده شده است. <ref>من لا یحضره الفقیه، ج2، ص538؛ الدر المختار، ج2، ص564.</ref>

14. '''هنگام [[رمی]] و پس از آن''': فقیهان امامی <ref>تذکرة الفقهاء، ج4، ص151؛ الحدائق، ج17، ص20.</ref> و اهل سنت بر آنند که گفتن تکبیر هنگام پرتاب هر سنگ در [[رمی جمرات]] مستحب است؛ ولی به باور حنفیان، ذکر تهلیل نیز به جای تکبیر کافی است. <ref>البنایه، ج4، ص241؛ البحر الرائق، ج2، ص605؛ الفتاوی الهندیه، ج1، ص231.</ref> به باور برخی از اهل سنت، گفتن «لا اله الا الله» پس از رمی هر یک از جمرات نیز [[استحباب]] دارد. <ref>المبسوط، سرخسی، ج4، ص23؛ بدائع الصنائع، ج2، ص159؛ الفواکه الدوانی، ج2، ص815-816.</ref> برخی این تهلیل را تنها پس از [[رمی جمره اول]] و [[رمی جمره دوم|دوم]] مستحب دانسته‌اند. <ref>الفقه الاسلامی، ج3، ص243.</ref>

15. '''در [[مسجد خیف]] و منا''': فقیهان امامی بر پایه روایات، 100 بار تهلیل در مسجد خیف را مستحب دانسته‌اند. <ref>من لا یحضره الفقیه، ج1، ص230؛ وسائل الشیعة، ج5، ص269؛ الحدائق، ج17، ص331.</ref> روایات این تکرار تهلیل را با زنده کردن یک شخص برابر خوانده‌اند. اندکی از اهل سنت هم ذکر تهلیل را از آداب اقامت در منا شمرده‌اند. <ref>الذخیره، ج3، ص261.</ref>

16. '''هنگام بازگشت از منا''': به تصریح شماری از فقیهان، تکرار تهلیل هنگام بازگشت حج‌‌گزار از منا به مکه مستحب است. <ref>من لا یحضره الفقیه، ج2، ص555.</ref>

17. '''[[ایام تشریق]]''': بر پایه آیه 203بقره/2 که به ذکر خدا در [[ایام معدودات]] فرمان داده و نیز بر اساس دستور پیامبر(ص) برای فراوان گفتن اذکاری چون تکبیر و تهلیل در ایام تشریق، <ref>المصنف، ج3، ص332.</ref> شماری از فقیهان به استحباب تهلیل در این ایام تصریح کرده‌اند. <ref>بدائع الصنائع، ج1، ص195؛ الثمر الدانی، ص253.</ref>

18. '''هنگام [[وداع با کعبه]]''': به تصریح شماری از فقیهان امامی، از آداب وداع با کعبه، تاکید بر یگانگی خدا و نفی الوهیت از غیر او است. <ref>المقنعه، ص430؛ المبسوط، طوسی، ج1، ص383؛ السرائر، ج1، ص616.</ref> برخی از اهل سنت نیز هنگام بازگشت حج‌‌گزار به سوی شهر خود، دعایی همراه تهلیل آورده‌اند. <ref>مغنی المحتاج، ج1، ص512؛ کشاف القناع، ج2، ص601.</ref>


==پانویس==

{{پانویس}}

==منابع==

{{منابع}}

{{دانشنامه
 | آدرس = http://phz.hajj.ir/422/7424
 | عنوان = تهلیل
 | نویسنده = حمیدرضا خراسانی
}}

* '''احکام القرآن''': ابن العربی (م.543ق.)، به کوشش محمد عطا، لبنان، دار الفکر.
*'''الاختیار لتعلیل المختار''': عبدالله بن محمود الموصلی (م.683ق.)، به کوشش عبدالمطلب، بیروت، دار الکتب العلمیه، 1426ق.
*'''الاذکار النوویه''': النووی (م.676ق.)، بیروت، دار الفکر.
*'''اقبال الاعمال''': ابن طاوس (م.664ق.)، به کوشش القیومی، قم، دفتر تبلیغات، 1418ق.
*'''امتاع الاسماع''': المقریزی (م.845ق.)، به کوشش محمد عبدالحمید، بیروت، دار الکتب العلمیه، 1420ق.
*'''بحار الانوار''': المجلسی (م.1110ق.)، بیروت، دار احیاء التراث العربی، 1403ق.
*'''البحر الرائق''': ابونجیم المصری (م.970ق.)، به کوشش زکریا عمیرات، بیروت، دار الکتب العلمیه، 1418ق.
*'''بدائع الصنائع''': علاء الدین الکاسانی (م.587ق.)، پاکستان، المکتبة الحبیبیه، 1409ق.
*'''بصائر ذوی التمییز''': الفیروزآبادی (م.817ق.)، محمد علی، قاهره، المجلس الاعلی، 1412ق.
*'''البنایة لشرح الهدایه''': محمود العینی (م.855ق.)، بیروت، دار الکتب العلمیه، 1420ق.
*'''تاج العروس''': الزبیدی (م.1205ق.)، به کوشش علی شیری، بیروت، دار الفکر، 1414ق.
*'''التاج و الاکلیل لمختصر خلیل''': محمد بن یوسف المالکی (م.897ق.)، دار الکتب العلمیه، 1416ق.
*'''تاریخ جرجان''': حمزة بن یوسف السهمی (م.427ق.)، به کوشش محمد عبدالمعید، بیروت، عالم الکتب، 1407ق.
*'''تاریخ مدینة دمشق''': ابن عساکر (م.571ق.)، به کوشش علی شیری، بیروت، دار الفکر، 1415ق.
*'''تحفة الفقهاء''': علاء الدین السمرقندی (م.535ق./539ق.)، بیروت، دار الکتب العلمیه، 1414ق.
*'''تذکرة الفقهاء''': العلامة الحلی (م.726ق.)، قم، آل البیت، 1414ق.
*'''تفسیر القمی''': القمی (م.307ق.)، به کوشش الجزائری، قم، دار الکتاب، 1404ق.
*'''تفسیر بیضاوی (انوار التنزیل)''': البیضاوی (م.685ق.)، به کوشش مرعشلی، بیروت، دار احیاء التراث العربی، 1418ق.
*'''تفسیر فرات الکوفی''': الفرات الکوفی (م.307ق.)، به کوشش محمد کاظم، تهران، وزارت ارشاد، 1374ش.
*'''التمهید''': ابن عبدالبر (م.463ق.)، به کوشش مصطفی و محمد عبدالکبیر، وزارة الاوقاف و الشؤون الاسلامیة، 1387ق.
*'''التوحید''': الصدوق (م.381ق.)، به کوشش حسینی تهرانی، قم، جامعه مدرسین.
*'''تهذیب الاحکام''': الطوسی (م.460ق.)، به کوشش موسوی و آخوندی، تهران، دار الکتب الاسلامیة، 1365ش.
*'''تهذیب اللغه''': الازهری (م.370ق.)، به کوشش محمد عوض، بیروت، دار احیاء التراث العربی، 2001م.
*'''الثمر الدانی''': الآبی الازهری (م.1330ق.)، بیروت، المکتبة الثقافیه.
*'''ثواب الاعمال''': الصدوق (م.381ق.)، قم، الرضی، 1368ش.
*'''جواهر الکلام''': النجفی (م.1266ق.)، به کوشش قوچانی و دیگران، بیروت، دار احیاء التراث العربی.
*'''الجوهرة النیره''': ابوبکر بن علی الزبیدی (م.800ق.)، المطبعة الخیریه، 1322ق.
*'''حاشیة رد المحتار''': ابن عابدین (م.1252ق.)، بیروت، دار الفکر، 1415ق.
*'''الحاشیة علی مدارک الاحکام''': محمد باقر بهبهانی، قم، آل البیت، 1419ق.
*'''الحدائق الناضره''': یوسف البحرانی (م.1186ق.)، به کوشش آخوندی، قم، نشر اسلامی، 1363ش.
*'''الخلاف''': الطوسی (م.460ق.)، به کوشش خراسانی و دیگران، قم، نشر اسلامی، 1407ق.
*'''الدر المختار''': الحصکفی (م.1088ق.)، بیروت، دار الفکر، 1415ق.
*'''الدر المنثور''': السیوطی (م.911ق.)، بیروت، دار المعرفه، 1365ق.
*'''الدروس الشرعیه''': الشهید الاول (م.786ق.)، قم، نشر اسلامی، 1412ق.
*'''دعائم الاسلام''': النعمان المغربی (م.363ق.)، به کوشش فیضی، قاهره، دار المعارف، 1383ق.
*'''دلائل النبوه''': البیهقی (م.458ق.)، به کوشش عبدالمعطی، بیروت، دار الکتب العلمیه، 1405ق.
*'''دلیل الناسک''': السید محسن الحکیم (م.1390ق.)، به کوشش طباطبایی، مدرسه دار الحکمه، 1374ش.
*'''ریاض المسائل''': سید علی الطباطبائی (م.1231ق.)، قم، النشر الاسلامی، 1422ق.
*'''سبل الهدی''': محمد بن یوسف الصالحی (م.942ق.)، به کوشش عادل احمد و علی محمد، بیروت، دار الکتب العلمیه، 1414ق.
*'''السرائر''': ابن ادریس (م.598ق.)، قم، نشر اسلامی، 1411ق.
*'''السنن الکبری''': البیهقی (م.458ق.)، بیروت، دار الفکر.
*'''سنن النسائی''': النسائی (م.303ق.)، بیروت، دار الفکر، 1348ق.
*'''السیرة النبویة علی ضوء القران و السنه''': محمد بن ابوشهبه (م.1403ق.)، دمشق، دار القلم، 1427ق.
*'''السیرة النبویه''': ابن کثیر (م.774ق.)، به کوشش مصطفی عبدالواحد، بیروت، دار المعرفه، 1396ق.
*'''شرح اصول کافی''': محمد صالح مازندرانی (م.1081ق.)، به کوشش سید علی عاشور، بیروت، دار احیاء التراث العربی، 1421ق.
*'''الشرح الکبیر''': ابوالبرکات (م.1201ق.)، مصر، دار احیاء الکتب العربیه.
*'''شرح نهج البلاغه''': ابن ابی‌الحدید (م.656ق.)، به کوشش محمد ابوالفضل، دار احیاء الکتب العربیه، 1378ق.
*'''شعب الایمان''': البیهقی (م.458ق.)، به کوشش محمد سعید، بیروت، دار الکتب العلمیه، 1410ق.
*'''الشمائل الشریفة''': السیوطی (م.911ق.)، به کوشش حسن بن عبید، طائر العلم.
*'''الصحاح''': الجوهری (م.393ق.)، به کوشش العطار، بیروت، دار العلم للملایین، 1407ق.
*'''صحیح مسلم بشرح النووی''': النووی (م.676ق.)، بیروت، دار الکتاب العربی، 1407ق.
*'''صحیح مسلم''': مسلم (م.261ق.)، بیروت، دار الفکر.
*'''عدة الداعی''': ابن فهد الحلی (م.841ق.)، به کوشش موحد قمی، دار الکتب الاسلامیة.
*'''علل الشرائع''': الصدوق (م.381ق.)، به کوشش بحر العلوم، نجف، المکتبة الحیدریه، 1385ق.
*'''غنیة النزوع''': ابن زهرة الحلبی (م.585ق.)، به کوشش بهادری، قم، مؤسسه امام صادق(ع)، 1417ق.
*'''الفتاوی الهندیه''': نظام الدین و گروهی از علما، دار الفکر، 1411ق.
*'''فتح الباری''': ابن حجر العسقلانی (م.852ق.)، بیروت، دار المعرفه.
*'''فتح الوهاب''': زکریا بن محمد الانصاری (م.936ق.)، دار الکتب العلمیه، 1418ق.
*'''الفقه الاسلامی و ادلته''': وهبة الزحیلی، دمشق، دار الفکر، 1418ق.
*'''فقه الرضا''': علی بن بابویه (م.329ق.)، مشهد، المؤتمر العالمی للامام الرضا(ع)، 1406ق.
*'''الفواکه الدوانی علی رسالة ابن ابی‌زید القیروانی''': احمد بن غنیم النفراوی (م.1126ق.)، به کوشش رضا فرحات، مکتبة الثقافة الدینیه.
*'''کشف الغطاء''': کاشف الغطاء (م.1227ق.)، قم، دفتر تبلیغات اسلامی.
*'''الکافی''': الکلینی (م.329ق.)، به کوشش غفاری، تهران، دار الکتب الاسلامیة، 1375ش.
*'''کامل الزیارات''': ابن قولویه القمی (م.368ق.)، به کوشش القیومی، قم، نشر الفقاهة، 1417ق.
*'''کشاف القناع''': منصور البهوتی (م.1051ق.)، به کوشش محمد حسن، بیروت، دار الکتب العلمیة، 1418ق.
*'''الکشاف''': الزمخشری (م.538ق.)، قم، بلاغت، 1415ق.
*'''کشف اللثام''': الفاضل الهندی (م.1137ق.)، قم، نشر اسلامی، 1416ق.
*'''کلمة التقوی (فتاوی)''': محمد امین زین‌الدین، قم، مهر، 1413ق.
*'''کمال الدین''': الصدوق (م.381ق.)، به کوشش غفاری، قم، نشر اسلامی، 1405ق.
*'''کنز العمال''': المتقی الهندی (م.975ق.)، به کوشش السقاء، بیروت، الرسالة، 1413ق.
*'''لسان العرب''': ابن منظور (م.711ق.)، قم، ادب الحوزة، 1405ق.
*'''المبسوط فی فقه الامامیه''': الطوسی (م.460ق.)، به کوشش بهبودی، تهران، المکتبة المرتضویة.
*'''المبسوط''': السرخسی (م.483ق.)، بیروت، دار المعرفة، 1406ق.
*'''مجمع الفائدة و البرهان''': المحقق الاردبیلی (م.993ق.)، به کوشش عراقی و دیگران، قم، انتشارات اسلامی، 1416ق.
*'''المجموع شرح المهذب''': النووی (م.676ق.)، دار الفکر.
*'''مدارک الاحکام''': سید محمد بن علی الموسوی العاملی (م.1009ق.)، قم، آل البیت، 1410ق.
*'''المزار الکبیر''': محمد بن المشهدی (م.610ق.)، به کوشش القیومی، قم، النشر الاسلامی، 1419ق.
*'''مسالک الافهام الی آیات الاحکام''': فاضل الجواد الکاظمی (م.1065ق.)، به کوشش شریف‌زاده، تهران، مرتضوی، 1365ش.
*'''المستدرک علی الصحیحین''': الحاکم النیشابوری (م.405ق.)، به کوشش مرعشلی، بیروت، دار المعرفة، 1406ق.
*'''مسند احمد''': احمد بن حنبل (م.241ق.)، بیروت، دار صادر.
*'''مصباح الزائر''': ابن طاوس (م.664ق.)، قم، آل البیت، 1417ق.
*'''مصباح المتهجد''': الطوسی (م.460ق.)، بیروت، فقه الشیعة، 1411ق.
*'''مصباح الهدی فی شرح العروة الوثقی''': محمد تقی آملی، تهران، ناشر مؤلف، 1380ش.
*'''المصنّف''': ابن ابی‌شیبه (م.235ق.)، به کوشش سعید محمد، دار الفکر، 1409ق.
*'''مغنی المحتاج''': محمد الشربینی (م.977ق.)، بیروت، دار احیاء التراث العربی، 1377ق.
*'''المغنی''': عبدالله بن قدامه (م.620ق.)، بیروت، دار الکتب العلمیة.
*'''مفردات''': الراغب (م.425ق.)، نشر الکتاب، 1404ق.
*'''المقنع''': الصدوق (م.381ق.)، قم، مؤسسة الامام الهادی7، 1415ق.
*'''المقنعه''': المفید (م.413ق.)، قم، نشر اسلامی، 1410ق.
*'''من لا یحضره الفقیه''': الصدوق (م.381ق.)، به کوشش غفاری، قم، نشر اسلامی، 1404ق.
*'''مناقب آل ابی‌طالب''': ابن شهرآشوب (م.588ق.)، به کوشش گروهی از اساتید نجف، المکتبة الحیدریة، 1376ق.
*'''منتهی المطلب''': العلامة الحلی (م.726ق.)، مشهد، آستان قدس رضوی، 1412ق.
*'''مواهب الجلیل''': الحطاب الرعینی (م.954ق.)، به کوشش زکریا عمیرات، بیروت، دار الکتب العلمیة، 1416ق.
*'''المهذب''': القاضی ابن البراج (م.481ق.)، قم، نشر اسلامی، 1406ق.
*'''نجاة العباد''': النجفی (م.1266ق.)، به کوشش رضوی و دیگران، 1318ق.
*'''النوادر''': احمد بن محمد بن عیسی الاشعری (م. قرن3ق.)، قم، مدرسة الامام المهدی، 1408ق.
*'''نور الثقلین''': العروسی الحویزی (م.1112ق.)، به کوشش رسولی محلاتی، اسماعیلیان، 1373ش.
*'''نهج البلاغه''': صبحی صالح، تهران، دار الاسوه، 1415ق.
*'''نیل الاوطار''': الشوکانی (م.1255ق.)، بیروت، دار الجیل، 1973م.
*'''وسائل الشیعه''': الحر العاملی (م.1104ق.)، قم، آل البیت، 1412ق.
*'''هدایة الامة الی احکام الائمه''': الحر العاملی (م.1104ق.)، مشهد، مجمع البحوث الاسلامیة، 1412ق.
*'''الهدایه''': الصدوق (م.381ق.)، قم، مؤسسة الامام الهادی7، 1418ق.

{{پایان}}

{{احکام حج}}
{{حج و عمره}}

[[رده:اصطلاحات فقهی]]
[[رده:مستحبات حج]]
[[رده:مناسک حج]]