در حال ویرایش توبه

'''توبه'''، پشیمانی از گناه و عزم بر ترک آن، از آداب سفر [[حج]] است.

توبه به معنای بازگشتن به سوی [[خدا]] و پشیمانی از گناه در علومی چون [[تفسیر]]، [[حدیث]]، [[فقه]]، [[عرفان]]، [[اخلاق]] و [[کلام]] به کار می‌رود. واژه توبه و هم‌خانواده‌های آن در آیات فراوانی از [[قرآن کریم]] به کار رفته‌اند که گاه به خداوند و گاه به بندگان نسبت یافته است و در موضوعات مختلفی به کار برده شده است.

در فرهنگ اسلامی، از آن جهت که توبه در پاره‌ای از مکان‌های [[مکه]] و [[مدینه]] و هنگام حج به‌طور ویژه تأکید شده است با حج و [[حرمین]] ارتباط دارد، به‌طوری که برخی توبه را از اهداف مهم حج شمرده‌اند و در برخی روایات، حج را از جلوه‌های توبه و توبه را از حکمت‌های مهم حج برشمرده و حتی سفر حج را سفر توبه از گناهان دانسته‌اند. همچنین توبه در پیوند با حج، موضوع برداشت پاره‌ای از احکام فقهی می‌باشد.

== معنای توبه ==
«توبه» مصدر از ریشه «ت ـ و ـ ب»<ref>العین، ج8، ص138، «توب.</ref> به معنای بازگشتن یا اسم مصدر به معنای بازگشت است.<ref>لسان العرب، ج1، ص233؛ الصحاح، ج1، ص91، «توب.</ref> در منابع دینی، آن را به معنای بازگشتن به سوی [[خدا]]،<ref>تفسیر ابن‌عربی، ج2، ص85؛ شعب الایمان، ج5، ص394، 438.</ref> پشیمانی از گناه و عزم بر ترک آن آورده‌اند<ref>رسائل المرتضی، ج2، ص266.</ref> که در برابر مفهوم «اصرار بر گناه» به کار می‌رود.<ref>الکافی، ج1، ص22؛ التبیان، ج1، ص169؛ جامع السعادات، ج1، ص86؛ ج3، ص38.</ref> 

ریشه‌های «ص ـ ر ـ ف»<ref>التبیان، ج1، ص171؛ ج2، ص228؛ مجمع البحرین، ج5، ص79.</ref> و «ه ـ و ـ د»<ref>مجمع البحرین، ج3، ص169؛ تاج العروس، ج5، ص339، «هود.</ref> نیز به معنای توبه و بازگشت است. نیز «اوبه»،<ref>مفردات، ص97؛ لسان العرب، ج1، ص217-218، «اوب.</ref> «[[استغفار]]»،<ref>مفردات، ص609؛ لسان العرب، ج5، ص26، «غفر.</ref> «انابه»،<ref>مفردات، ص827؛ لسان العرب، ج1، ص775؛ مجمع البحرین، ج2، ص177، «نوب.</ref> «[[اعتذار]]»<ref>العین، ج2، ص94؛ مفردات، ص556، «عذر.</ref> و «ندامت»<ref>لسان العرب، ج12، ص573، «ندم؛ مجمع البحرین، ج6، ص174، «ندم.</ref> معنایی نزدیک به توبه دارند یا مرحله‌ای از توبه یا از اهداف آن به شمار می‌آیند. برای نمونه، «استغفار» هدف از توبه<ref>التبیان، ج3، ص604؛ مجمع البیان، ج3، ص353.</ref> و «انابه» مرتبه کامل آن و شامل تضرع و ابتهال<ref>القواعد الفقهیه، ج7، ص327.</ref> است.

در دستگاه هدایتگرانه [[خداوند]] که بر پایه بازگرداندن انسان‌ها از گناه و گمراهی بنیان نهاده شده، توبه شیوه‌ای برای دستیابی به این هدف است و به همین رو، در ادیان توحیدی جایگاه و آیین‌هایی ویژه دارد.<ref>نک: کتاب مقدس، متی، 3: 3، 8؛ یوحنا، 2: 22.</ref> 

در فرهنگ اسلامی، بر اهمیت توبه تأکید شده و این موضوع دستمایه علومی چون تفسیر،<ref>نک: جامع البیان، ج1، ص351، 772-773؛ ج3، ص465-466؛ ج4، ص394-403؛ مجمع البیان، ج1، ص174-177، 220، 447-448.</ref> حدیث،<ref>نک: الکافی، ج2، ص435؛ بحار الانوار، ج6، ص30؛ مستدرک الوسائل، ج12، ص131-132.</ref> فقه،<ref>نک: الکافی فی الفقه، ص243؛ القواعد الفقهیه، ج7، ص329؛ تحریر الوسیله، ج1، ص155، 253، 275.</ref> عرفان، اخلاق<ref>نک: مجموعه آثار سلمی، ج1، ص477؛ مفاتیح الاعجاز، ص218.</ref> و کلام<ref>نک: کشف المراد، ص566-574؛ الفتاوی الکبری، ج1، ص112-115؛ الاعتصام، ج2، ص462-463.</ref> بوده است.

== در قرآن و روایات ==
واژه توبه و هم‌خانواده‌های آن ۸۷ بار و نیز دیگر واژگان هم‌معنا و مرتبط با آن مانند «استغفار» و «انابه» در آیات فراوان قرآن کریم به کار رفته‌اند. آیاتی نیز در موضوع توبه تفسیر شده‌اند، همچون: {{قلم رنگ|سبز|اللهُ وَلِیُّ الَّذینَ آمَنُوا یُخْرِجُهُمْ مِنَ الظُّلُماتِ اِلَی النُّورِ…}} ([[سوره بقره]]، ۲۵۷) که در آن، بیرون آمدن از تاریکی‌ها، به درآمدن از تاریکی گناهان به سوی نور توبه و بخشایش خداوند تفسیر شده است.<ref>تفسیر عیاشی، ج1، ص138؛ الکافی، ج1، ص375.</ref> 

در قرآن ([[سوره نساء]]، ۱۷–۱۸؛ [[سوره تحریم]]، ۸) توبه گاه به خداوند و گاه به بندگان نسبت یافته است. در حالت نخست، به معنای پذیرش توبه بندگان است<ref>التبیان، ج1، ص465؛ مفردات، ص169؛ التفسیر الکبیر، ج3، ص468.</ref> و بیشتر با حرف جرّ «علی» به‌کار می‌رود.<ref>الکلیات، ج1، ص308؛ نک: التفسیر الکبیر، ج3، ص468؛ التحقیق، ج1، ص399-400، «توب.</ref> در دیگر حالت، به معنای توبه کردن بندگان است.<ref>التبیان، ج1، ص465؛ جوامع الجامع، ج1، ص97؛ مفردات، ص169، «توب.</ref> این هر دو معنا در آیه {{قلم رنگ|سبز|ثُمَّ تابَ عَلَیهِم لِیتوبوُا}} ([[سوره توبه]]، ۱۱۸) به کار رفته‌اند.

=== سخن عالمان ===
در روایات و سخنان عالمان، به جنبه‌های گوناگون توبه پرداخته شده است. برای نمونه، گزاردن حقوق خداوند و مردم، وادار کردن نفس به طاعت و [[عبادت]] خداوند، چشاندن سختی آن در برابر شیرینی‌هایی که از معصیت خدا چشیده شده، و ذوب کردن آنچه بر اثر گناه بر بدن روییده با اندوه و پشیمانی از گناهان گذشته را از شرایط پذیرش یا کمال توبه دانسته‌اند.<ref>نهج البلاغه، ص549؛ روضة الواعظین، ص479؛ نک: چهل حدیث، ص275.</ref> دانشوران اخلاق، توبه را برآیند آگاهی از زیان گناه و حجاب میان بنده و خدای خویش، پشیمانی و تصمیم بر ترک آن در حال و آینده، و قصد جبران گذشته دانسته‌اند.<ref>احیاء علوم الدین، ج11، ص147؛ جامع السعادات، ج3، ص39.</ref> برخی نیز توبه را تنها بر پشیمانی اطلاق کرده و دیگر عناصر یاد شده را مقدمه یا نتیجه<ref>احیاء علوم الدین، ج11، ص147؛ جامع السعادات، ج3، ص40.</ref> یا از شرایط قبول یا کمال آن دانسته‌اند.<ref>چهل حدیث، ص271-276.</ref> آنان شرایط توبه از گناهان را برشمرده و گاه آن را درباره یکایک گناهان به تفصیل یاد کرده‌اند.<ref>نک: احیاء علوم الدین، ج11، ص173-204.</ref> 

=== دیدگاه اشاعره و معتزله ===
توبه‌پذیری خداوند از دیدگاه [[اشاعره]] که حسن و قبح عقلی کارها را نمی‌پذیرند، تنها امری نقلی و از باب تفضل خداوند است.<ref>نک: مقالات الاسلامیین، ص271-273؛ التفسیر الکبیر، ج3، ص468.</ref> در برابر، [[معتزله]] که حسن و قبح عقلی را می‌پذیرند، از دیدگاه عقلی، پذیرش توبه را بر خداوند واجب می‌شمرند.<ref>نک: شرح الاصول الخمسه، ص459؛ المغنی، عبدالجبار، ج14، ص337-344؛ مجمع البیان، ج1، ص201.</ref> اما برخی به پشتوانه آیه {{قلم رنگ|سبز|فَاغْفِرْ لِلَّذینَ تابُوا}} ([[سوره غافر]]، ۷) و ناسازگاری آن با وجوب توبه‌پذیری خداوند، قبول توبه را تفضل خداوند و در عین حال، امری حتمی می‌شمرند.<ref>تسنیم، ج3، ص448-451؛ نک: مجمع البیان، ج8، ص803.</ref> 

=== فراخوانی مؤمنان به توبه ===
در آیاتی از قرآن کریم، مؤمنان به توبه فراخوانده شده‌اند. (برای نمونه: سوره نساء، ۱۷–۱۸؛ [[سوره هود]]، ۳، ۹۰؛ [[سوره نور]]، ۳۱) گاه از آنان خواسته شده «توبه نصوح» کنند (سوره تحریم، ۸) که در منابع روایی<ref>الکافی، ج2، ص432؛ وسائل الشیعه، ج16، ص72-73، 80.</ref> و تفسیری<ref>نک: جامع البیان، ج28، ص107-108؛ مجمع البیان، ج10، ص477-478؛ الدر المنثور، ج6، ص245.</ref> تبیین‌هایی متفاوت ولی نزدیک به هم یافته است. وجه جمع این تبیین‌ها «توبه‌ای بدون بازگشت به گناه»<ref>الکافی، ج2، ص432؛ مجمع البیان، ج10، ص477-478؛ عمدة القاری، ج22، ص279-280.</ref> است، در روایتی از [[پیامبر(ص)]] این توبه به شیر دوشیده شده از پستان تشبیه گشته که بازگشتش به آن محال است.<ref>مجمع البیان، ج10، ص477؛ المیزان، ج19، ص341.</ref> 

=== خشنودی خدا ===
در برخی آیات قرآن (سوره بقره، ۲۲۲) و پاره‌ای روایات<ref>مسند احمد، ج1، ص383؛ بحار الانوار، ج6، ص38.</ref> نیز بر خشنودی خدا از توبه‌کاران تأکید شده است. آیاتی از قرآن (سوره نساء، ۱۷–۱۸) و روایات<ref>الکافی، ج2، ص273؛ مجموعه ورام، ج1، ص257؛ ارشاد القلوب، ج1، ص72.</ref> و به پیروی از آن دو، دانشوران اخلاق<ref>جامع السعادات، ج3، ص46؛ نک: احیاء علوم الدین، ج11، ص148.</ref> توبه بی‌درنگ پس از گناه را لازم دانسته‌اند. در روایات، سنگدلی و سلب توفیق در بازگشت به سوی خدا، از پیامدهای سهل‌انگاری در توبه شمرده شده<ref>شرح نهج‌البلاغه، ج20، ص329؛ بحارالانوار، ج74، ص208.</ref> و تأکید گشته که توبه هنگام احتضار پذیرفته نمی‌شود. (سوره نساء، ۱۷–۱۸؛ [[سوره انعام]]، 54)<ref>مسند احمد، ج2، ص132؛ الکافی، ج1، ص47؛ تفسیر عیاشی، ج1، ص228.</ref> 

== توبه در حج و حرمین ==
در فرهنگ اسلامی، شهر مکه و سفر حج ارتباطی ویژه با موضوع توبه یافته‌اند. شماری از مفسران درخواست [[حضرت ابراهیم(ع)]] و [[حضرت اسماعیل(ع)]] از خداوند در پی ساختن [[کعبه]] برای آگاه شدن از مناسک خویش و پذیرش توبه خود را به پایه‌گذاری سنت توبه در موقف مکه برای رهایی از گناهان و توبه‌خواهی انسان تفسیر کرده‌اند.<ref>البحر المحیط، ج1، ص561-562؛ تفسیر قرطبی، ج2، ص130؛ فتح الباری، ج3، ص349.</ref> برخی نیز دستور قرآن برای فرار به سوی خدا ([[سوره ذاریات]]، ۵۰) را به گریز از گناهان به سوی حج خانه خدا تفسیر کرده<ref>روضة المتقین، ج5، ص508.</ref> و توبه را از اهداف مهم حج شمرده‌اند.<ref>البحر المحیط، ج2، ص540؛ التحفة السنیه، ص184؛ مستدرک الوسائل، ج1، ص168.</ref> 

در روایاتی، برای [[بیت المعمور]] و کعبه عنوان «توبه» به کار رفته است.<ref>تفسیر قمی، ج1، ص37؛ کنز الدقائق، ج1، ص331.</ref> این کاربرد شاید از آن رو است که آن مکان نخستین و مهم‌ترین جایگاه برای بازگشت [[حضرت آدم(ع)]] و فرزندان وی به سوی خدا بوده است. برخی روایات، حج را از جلوه‌های توبه<ref>بحار الانوار، ج11، ص104.</ref> و توبه را از حکمت‌های مهم حج برشمرده<ref>روضة المتقین، ج5، ص8.</ref> و حتی سفر حج را سفر توبه از گناهان دانسته‌اند.<ref>مصباح الشریعه، ص163؛ مستدرک الوسائل، ج10، ص172.</ref> از این‌رو، توبه و ردّ مظالم را از آداب پیش از سفر حج شمرده‌اند.<ref>احیاءعلوم‌الدین، ج3، ص451؛ المحجةالبیضاء، ج2، ص163.</ref> 

=== مکان‌های مکه و مدینه برای توبه ===
توبه به مکان، هنگام و حالتی خاص محدود نیست و پس از هر گناهی بی‌درنگ واجب است. با این حال، به توبه در پاره‌ای مکان‌های مکه و مدینه و هنگام حج به‌طور ویژه تأکید شده است:

۱. [[میقات]]، نقطه آغاز جدا شدن از جلوه‌های دنیوی است و توبه خالص به منزله شرط گام نهادن در سیر به سوی خداوند دانسته شده که حج‌گزار لبیک‌گویان به سوی خداوندگار خویش رهسپار می‌شود.<ref>مصباح الشریعه، ص167-169.</ref> 

۲. [[مسجدالحرام]]<ref>الکافی، ج4، ص401.</ref> و به‌طور ویژه کنار کعبه، بر پایه روایات، جایگاه توبه آدم بوده است.<ref>وسائل الشیعه، ج13، ص297.</ref> 

۳. در پایان هر شوط از [[طواف]] پس از [[استلام حجرالاسود]]، در برخی ادعیه، بر درخواست از خداوند برای پذیرش توبه و مصونیت‌بخشی از گناه برای حج‌گزار تا پایان عمرش تأکید شده است.<ref>المهذب، ج1، ص236؛ غنیة النزوع، ص174.</ref> 

۴. [[حطیم]] (بین حجرالاسود و درِ کعبه) مکان پذیرش توبه آدم(ع) دانسته شده<ref>من لا یحضره الفقیه، ج2، ص229-230.</ref> و آورده‌اند که سبب نام‌گذاری آن، فروریختن و پاک شدن گناه بندگان در آن‌جا است.<ref>السرائر، ج1، ص615؛ جامع المقاصد، ج3، ص272؛ مفرحة الانام، ص73.</ref> 

۵. در برخی دعاها به توبه کنار [[رکن یمانی]] و عزم جدی برای بازنگشتن به گناهان ظاهری و باطنی تأکید شده است. از درون کعبه دری با نام [[باب التوبه]] در سمت این رکن قرار گرفته که به بام کعبه راه دارد.<ref>الکافی، ج4، ص409.</ref> در برخی روایات، این باب از درهای بهشت شمرده شده که [[جبرئیل]] برای استلام‌کننده آن، از خداوند آمرزش می‌خواهد.<ref>اخبار مکه، ج1، ص338.</ref> 

۶. «[[ملتزم]]» جایی است که بر پایه برخی روایات، آدم(ع) به دستور جبرئیل در آن‌جا به گناه خویش اعتراف و توبه کرد.<ref>الاعلاق النفیسه، ص25؛ الکافی، ج4، ص190؛ تفسیر قمی، ج1، ص44.</ref> [[امام صادق(ع)]] نیز در آن جا از خداوند توبه خواست و بیان فرمود که خداوند توبه بندگان را در آن مکان می‌پذیرد.<ref>الکافی، ج4، ص411.</ref> از این‌رو، تأکید شده که حج‌گزاران پس از پایان شوط هفتم، در آن‌جا به گناه خویش اعتراف کنند و از خداوند بسیار آمرزش بخواهند.<ref>دعائم الاسلام، ج1، ص314؛ الخصال، ص617-618.</ref> 

۷. [[مستجار]] (بخشی از دیوار پشت خانه کعبه نزدیک رکن یمانی)<ref>التفسیر الکبیر، ج1، ص62.</ref> که به آن متعوذ و مستجاب گفته‌اند. این مکان، پناهگاه و جایگاه پذیرش توبه و استجابت دعا و به گفته برخی، مکان پذیرفته شدن توبه آدم است.<ref>تفسیر عیاشی، ج1، ص30؛ المهذب، ج1، ص236؛ غنیة النزوع، ص175.</ref> 

۸. در سعی میان [[صفا و مروه]].<ref>تلخیص الحبیر، ج7، ص343؛ المحجة البیضاء، ج2، ص172.</ref> 

۹. در [[عرفات]] و [[روز عرفه]] که بر پایه روایات شیعیان و سنی، عصر آن روز هنگام بخشایش حتمی گناهکاران است.<ref>صحیح مسلم، ج4، ص107؛ الامالی، ص261.</ref> بر پایه روایاتی نیز توبه آدم پس از وقوف در عرفات پذیرفته شد.<ref>بحار الانوار، ج11، ص166-167.</ref> پاره‌ای روایات، وجه نام‌گذاری عرفات را اعتراف به گناه و ضرورت توبه در آن‌جا دانسته‌اند.<ref>المحاسن، ج2، ص335-336؛ الکافی، ج4، ص192؛ علل الشرائع، ج2، ص436.</ref> در روایات و ادعیه عرفه، بر توبه در عرفات بسیار تأکید شده<ref>الکافی، ج4، ص66؛ کامل الزیارات، ص317-320؛ مصباح المتهجد، ص270، 693، 695.</ref> و سیره بزرگان دین مانند [[امام سجاد(ع)]] نیز گویای اهمیت آن است.<ref>الصحیفة السجادیه، ص210؛ اقبال الاعمال، ج2، ص93؛ المصباح، ص675.</ref> 

۱۰. در [[وادی محسر]] میان [[مزدلفه]] و [[منا]]، بر پایه برخی روایات، توبه سنت پیامبر دانسته و بر آن تأکید شده است.<ref>الکافی، ج4، ص471؛ من لا یحضره الفقیه، ج2، ص547؛ مصباح المتهجد، ص700.</ref> 

۱۱. پس از انجام [[طواف نساء]] و پایان [[مناسک حج]] که بر پایه برخی روایات، توبه آدم پس از آن پذیرفته شد.<ref>الکافی، ج4، ص191؛ وسائل الشیعه، ج11، ص227.</ref> 

۱۲. کنار [[باب الحناطین|باب الحنّاطین]] که گویند روبه‌روی [[رکن شامی]] قرار داشته<ref>الدروس، ج1، ص469.</ref> و نیز روبه‌روی کعبه که در پاره‌ای ادعیه بدان سفارش شده است.<ref>من لا یحضره الفقیه، ج2، ص558؛ المقنع، ص291.</ref> 

۱۳. پس از طواف وداع و پیش از بیرون آمدن از مکه روبه‌روی [[قبله]] و به موازات [[رکن حجرالاسود]].<ref>مستدرک الوسائل، ج10، ص163.</ref> 

۱۴. [[مسجد پیامبر(ص)]] که در روایات و ادعیه زیارت رسول خدا، بر استغفار و توبه از گناهان در آن‌جا و کنار قبر ایشان تأکید شده است.<ref>الکافی، ج4، ص551؛ کامل الزیارات، ص50؛ المزار، ص16.</ref> 

۱۵. [[استوانه توبه]] از ستون‌های مسجدالنبی، سومین ستون از سوی قبله، دومین از سوی ضریح پیامبر(ص) و چهارمین از سوی منبر ایشان که رسول خدا(ص) در آن‌جا نمازهای مستحب و گاه [[اعتکاف]] به جا می‌آورده‌اند.<ref>تفسیر قمی، ج1، ص303؛ السنن الکبری، ج5، ص247؛ نیل الاوطار، ج4، ص356.</ref> توبه ابولبابه در کنار این ستون در پی گناه مشورت‌دادن به[[یهودیان بنی‌قریظه]] و پرهیزدادن آنان از پذیرفتن حکم رسول خدا(ص) و پذیرش توبه وی با نزول آیه {{قلم رنگ|سبز|وَآخَرُونَ اعْتَرَفُوا بِذُنُوبِهِمْ خَلَطُوا عَمَلاً صَالِحًا وَآخَرَ سَیِّئًا عَسَی اللهُ اَنْ یَتُوبَ عَلَیْهِمْ اِنَّ اللهَ غَفُورٌ رَحِیمٌ}} (سوره توبه، 102)<ref>تاریخ طبری، ج2، ص246-248؛ تفسیر قمی، ج1، ص303-304؛ نک: مجمع البیان، ج5، ص101.</ref> سبب گشته این ستون بدین نام شهرت یابد و به محلی برای توبه از گناهان تبدیل شود.

۱۶. کنار قبرهای [[امامان معصوم]]: در [[بقیع و]] پس از زیارت ایشان.<ref>کامل الزیارات، ص432.</ref> 

افزون بر جای‌های یاد شده، برخی تلبیه‌های مستحب نیز دربردارنده مضمون توبه هستند.<ref>الکافی، ج4، ص335-336.</ref> همچنین توبه نمودن و جاری کردن الفاظ آن را در بازگشت از حج یا [[عمره]] که بر پایه روایتی<ref>صحیح البخاری، ج2، ص204؛ ج6، ص163؛ ج7، ص163؛ سنن ابی داود، ج1، ص631.</ref> سنت پیامبر(ص) بوده است، مستحب شمرده‌اند.<ref>الموطا، ج1، ص421؛ المغنی، ابن‌قدامه، ج3، ص591.</ref> 

=== توبه در احکام فقهی ===
توبه در پیوند با حج، موضوع برداشت پاره‌ای احکام فقهی نیز بوده است. به سخن فقیهان، بر مرتد واجب است که حج به جای آورد؛ خواه پیش از ارتداد [[مستطیع]] شده باشد و خواه پس از آن.<ref>مستمسک العروه، ج10، ص219.</ref> اگر مرتد از گناه کفر توبه کند، چنان‌که پیش از توبه مستطیع بوده باشد، گزاردن حج بر او واجب است؛ خواه استطاعتش پس از توبه باقی مانده و خواه از میان رفته باشد.<ref>جواهر الکلام، ج17، ص303؛ مستمسک العروه، ج10، ص220؛ مناسک حج، ص34.</ref> نیز هرگاه فرد در حال مسلمانی حج گزارده و سپس مرتد شده باشد، پس از توبه، اعاده حج بر او واجب نیست.<ref>فتح العزیز، ج7، ص5؛ المجموع، ج7، ص9؛ تذکرة الفقهاء، ج7، ص93.</ref> 

=== توبه مسلمانان در دوره‌های گوناگون ===
چندین گزارش نشان می‌دهند که مسلمانان در دوره‌های گوناگون به استغفار و توبه کنار خانه خدا و [[قبر پیامبر]](ص) اهتمام ورزیده‌اند. برای نمونه، بر پایه برخی گزارش‌ها، در پی قحطی و خشکسالی در مکه، حاکمان مکه مردم را به روزه، نماز، استغفار و توبه تشویق می‌کردند.<ref>اتحاف الوری، ج2، ص547؛ ج4، ص29-31.</ref> 

نیز نوشیدن از [[آب زمزم]] به نیت توبه، سیره مؤمنان خوانده شده است.<ref>التاریخ القویم، ج2، ص516.</ref> بر پایه چند گزارش، افراد با در دست گرفتن [[پرده کعبه]]، از خداوند درخواست آمرزش و توبه می‌کردند.<ref>بغیة الطلب، ج1، ص434.</ref> برخی گزارش‌ها نیز گویای آمدن شماری از مردم نزد [[حرم پیامبر]](ص) و آمرزش‌خواهی و توبه آنان است.<ref>المغنی، ابن‌قدامه، ج3، ص588.</ref> 

== پیوند به بیرون ==
* [http://lib.eshia.ir/23019/1/3988 مؤسسه دائرة المعارف الاسلامی، دانشنامه جهان اسلام، مقاله توبه]
* [http://lib.eshia.ir/23022/16/6147 مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی، دانشنامه بزرگ اسلامی، مقاله توبه]
* [https://www.noormags.ir/view/fa/articlepage/299250/توبه?q=توبه& انصاریان، حسین، مجله اصلاح و تربیت، مقاله توبه، خرداد ۱۳۸۶ - شماره ۶۲ (۵ صفحه - از ۴۸ تا ۵۲)]

== پانویس ==
{{پانویس}}

== منابع ==
{{منابع}}
{{دانشنامه
 | آدرس = http://hzrc.ac.ir/post/7451
 | عنوان = توبه
 | نویسنده = علی احمدی میرآقا
}}
* '''اتحاف الوری''': عمر بن محمد بن فهد (م. ۸۸۵ق)، به کوشش عبدالکریم، مکه، جامعةام القری، ۱۴۰۸ق.
* '''احیاء علوم الدین''': الغزالی (م. ۵۰۵ق)، بیروت، دار الکتب العربی.
* '''اخبار مکه''': الازرقی (م. ۲۴۸ق)، به کوشش رشدی الصالح، مکه، مکتبة الثقافه، ۱۴۱۵ق.
* '''ارشاد القلوب''': حسن بن محمد الدیلمی (م. ۸۴۱ق)، قم، الرضی، ۱۴۱۵ق.
* '''الاعتصام''': الشاطبی (م. ۷۹۰ق)، به کوشش محمد رشید رضا، بیروت، دار الکتب العلمیه.
* '''الاعلاق النفیسه''': ابن‌رسته (م. قرن۳ق)، بیروت، دار صادر، ۱۸۹۲م.
* '''اقبال الاعمال''': ابن‌طاوس (م. ۶۶۴ق)، به کوشش القیومی، قم، دفتر تبلیغات، ۱۴۱۸ق.
* '''الامالی''': الصدوق (م. ۳۸۱ق)، قم، البعثه، ۱۴۱۷ق.
* '''بحار الانوار''': المجلسی (م. ۱۱۱۰ق)، بیروت، دار احیاء التراث العربی، ۱۴۰۳ق.
* '''البحر المحیط''': ابوحیان الاندلسی (م. ۷۵۴ق)، به کوشش عادل احمد و دیگران، بیروت، دار الکتب العلمیه، ۱۴۲۲ق.
* '''بغیة الطلب فی تاریخ حلب''': عمر بن احمد ابن‌العدیم (م. ۶۶۰ق)، به کوشش زکار، بیروت، دار الفکر.
* '''تاج العروس''': الزبیدی (م. ۱۲۰۵ق)، به کوشش علی شیری، بیروت، دار الفکر، ۱۴۱۴ق.
* '''التاریخ القویم''': محمد طاهر الکردی، به کوشش ابن‌دهیش، بیروت، دار خضر، ۱۴۲۰ق.
* '''تاریخ طبری (تاریخ الامم و الملوک)''': الطبری (م. ۳۱۰ق)، به کوشش گروهی از علما، بیروت، اعلمی، ۱۴۰۳ق.
* '''التبیان''': الطوسی (م. ۴۶۰ق)، به کوشش العاملی، بیروت، دار احیاء التراث العربی.
* '''تحریر الوسیله''': امام خمینی۱ (م. ۱۳۶۸ش)، نجف، دار الکتب العلمیه، ۱۳۹۰ق.
* '''التحفة السنیه''': سید عبدالله الجزائری (م. ۱۱۸۰ق).
* '''التحقیق''': المصطفوی، تهران، وزارت ارشاد، ۱۳۷۴ش.
* '''تذکرة الفقهاء''': العلامة الحلی (م. ۷۲۶ق)، قم، آل البیت:، ۱۴۱۴ق.
* '''تسنیم''': جوادی آملی، قم، اسراء، ۱۳۷۸ش.
* '''تفسیر ابن‌عربی (تفسیر القرآن الکریم)''': محیی الدین بن عربی (م. ۶۳۸ق)، به کوشش عبدالوارث، بیروت، دار الکتب العلمیه، ۱۴۲۲ق.
* '''تفسیر العیاشی''': العیاشی (م. ۳۲۰ق)، به کوشش رسولی محلاتی، تهران، المکتبة العلمیة الاسلامیه.
* '''تفسیر القمی''': القمی (م. ۳۰۷ق)، به کوشش الجزائری، قم، دار الکتاب، ۱۴۰۴ق.
* '''التفسیر الکبیر''': الفخر الرازی (م. ۶۰۶ق)، بیروت، دار احیاء التراث العربی، ۱۴۱۵ق.
* '''تفسیر قرطبی (الجامع لاحکام القرآن)''': القرطبی (م. ۶۷۱ق)، بیروت، دار احیاء التراث العربی، ۱۴۰۵ق.
* '''تلخیص الحبیر''': ابن‌حجر العسقلانی (م. ۸۵۲ق)، دار الفکر.
* '''تهذیب الاحکام''': الطوسی (م. ۴۶۰ق)، به کوشش موسوی و آخوندی، تهران، دار الکتب الاسلامیه، ۱۳۶۵ش.
* '''جامع البیان''': الطبری (م. ۳۱۰ق)، بیروت، دار المعرفه، ۱۴۱۲ق.
* '''جامع السعادات''': محمد مهدی النراقی (م. ۱۲۰۹ق)، به کوشش کلانتر، نجف، دار النعمان.
* '''جامعالمقاصد''': الکرکی (م. ۹۴۰ق)، قم، آل البیت:، ۱۴۱۱ق.
* '''جوامع الجامع''': الطبرسی (م. ۵۴۸ق)، قم، النشر الاسلامی، ۱۴۱۸ق.
* '''جواهر الکلام''': النجفی (م. ۱۲۶۶ق)، به کوشش قوچانی و دیگران، بیروت، دار احیاء التراث العربی.
* '''چهل حدیث''': امام خمینی۱ (م. ۱۳۶۸ش)، تهران، نشر آثار امام، ۱۳۷۶ش.
* '''الخصال''': الصدوق (م. ۳۸۱ق)، به کوشش غفاری، قم، نشر اسلامی، ۱۴۱۶ق.
* '''الدر المنثور''': السیوطی (م. ۹۱۱ق)، بیروت، دار المعرفه، ۱۳۶۵ق.
* '''الدروس الشرعیه''': الشهید الاول (م. ۷۸۶ق)، قم، نشر اسلامی، ۱۴۱۲ق.
* '''دعائم الاسلام''': النعمان المغربی (م. ۳۶۳ق)، به کوشش فیضی، قاهره، دار المعارف، ۱۳۸۳ق.
* '''رسائل المرتضی''': السید المرتضی (م. ۴۳۶ق)، به کوشش حسینی و رجایی، قم، دار القرآن، ۱۴۰۵ق.
* '''روضة المتقین''': محمد تقی المجلسی (م. ۱۰۷۰ق)، به کوشش موسوی و اشتهاردی، قم، بنیاد فرهنگ اسلامی، ۱۳۹۶ق.
* '''روضة الواعظین''': الفتال النیشابوری (م. ۵۰۸ق)، به کوشش سید محمد مهدی، قم، الرضی.
* '''السرائر''': ابن‌ادریس (م. ۵۹۸ق)، قم، نشر اسلامی، ۱۴۱۱ق.
* '''سنن ابی‌داود''': السجستانی (م. ۲۷۵ق)، به کوشش سعید اللحام، بیروت، دار الفکر، ۱۴۱۰ق.
* '''السنن الکبری''': البیهقی (م. ۴۵۸ق)، بیروت، دار الفکر.
* '''شرح اصول الخمسه''': عبدالجبار الاسدآبادی (م. ۴۱۵ق)، به کوشش حسین بن‌هاشم، بیروت، دار احیاء التراث العربی، ۱۴۲۲ق.
* '''شرح نهج البلاغه''': ابن‌ابی‌الحدید (م. ۶۵۶ق)، به کوشش محمد ابوالفضل، دار احیاء الکتب العربیه، ۱۳۷۸ق.
* '''شعب الایمان''': البیهقی (م. ۴۵۸ق)، به کوشش محمد سعید، بیروت، دار الکتب العلمیه، ۱۴۱۰ق.
* '''الصحاح''': الجوهری (م. ۳۹۳ق)، به کوشش العطار، بیروت، دار العلم للملایین، ۱۴۰۷ق.
* '''صحیح مسلم''': مسلم (م. ۲۶۱ق)، بیروت، دار الفکر.
* '''صحیفه سجادیه''': علی بن الحسین (علیه‌السّلام) (م. ۹۵ق)، به کوشش ابطحی، قم، الامام المهدی، ۱۴۱۱ق.
* '''علل الشرائع''': الصدوق (م. ۳۸۱ق)، به کوشش بحر العلوم، نجف، المکتبة الحیدریه، ۱۳۸۵ق.
* '''عمدة القاری''': العینی (م. ۸۵۵ق)، بیروت، دار احیاء التراث العربی.
* '''العین''': خلیل (م. ۱۷۵ق)، به کوشش المخزومی و السامرائی، دار الهجره، ۱۴۰۹ق.
* '''غنیة النزوع''': ابن‌زهرة الحلبی (م. ۵۸۵ق)، به کوشش بهادری، قم، مؤسسه امام صادق (علیه‌السّلام)، ۱۴۱۷ق.
* '''الفتاوی الکبری''': ابن‌تیمیه (م. ۷۲۸ق)، به کوشش محمد عبدالقادر و مصطفی عبدالقادر، بیروت، دار الکتب العلمیه، ۱۴۰۸ق.
* '''فتح الباری''': ابن‌حجر العسقلانی (م. ۸۵۲ق)، بیروت، دار المعرفه.
* '''فتح العزیز''': عبدالکریم بن محمد الرافعی (م. ۶۲۳ق)، دار الفکر.
* '''القواعد الفقهیه''': سید محمد حسن بجنوردی، به کوشش مهریزی و درایتی، قم، هادی، ۱۴۱۹ق.
* '''الکافی فی الفقه''': ابوالصلاح الحلبی (م. ۴۴۷ق)، به کوشش استادی، اصفهان، مکتبة امیرالمؤمنین (علیه‌السّلام)، ۱۴۰۳ق.
* '''الکافی''': الکلینی (م. ۳۲۹ق)، به کوشش غفاری، تهران، دار الکتب الاسلامیه، ۱۳۷۵ش.
* '''الکلیات''': ابوالبقاء ایوب الکفوی (م. ۱۰۹۴ق)، به کوشش عدنان درویش و المصری، بیروت، الرساله، ۱۴۱۹ق.
* '''کامل الزیارات''': ابن‌قولویه القمی (م. ۳۶۸ق)، به کوشش القیومی، قم، نشر الفقاهه، ۱۴۱۷ق.
* '''کتاب مقدس''': ترجمه: فاضل خان همدانی، ویلیام گلن، هنری مرتن، تهران، اساطیر، ۱۳۸۰ش.
* '''کشف المراد''': العلامة الحلی (م. ۷۲۶ق)، به کوشش حسن‌زاده آملی، قم، نشر اسلامی، ۱۴۱۹ق.
* '''کنز الدقائق''': المشهدی (م. ۱۱۲۵ق)، به کوشش العراقی، قم، نشر اسلامی، ۱۴۰۷ق.
* '''لسان العرب''': ابن‌منظور (م. ۷۱۱ق)، قم، ادب الحوزه، ۱۴۰۵ق.
* '''مجمع البحرین''': الطریحی (م. ۱۰۸۵ق)، به کوشش الحسینی، بیروت، الوفاء، ۱۴۰۳ق.
* '''مجمع البیان''': الطبرسی (م. ۵۴۸ق)، بیروت، دار المعرفه، ۱۴۰۶ق.
* '''المجموع شرح المهذب''': النووی (م. ۶۷۶ق)، دار الفکر.
* '''مجموعه آثار ابوعبدالرحمن سلمی''': سلمی (م. ۴۱۲ق)، به کوشش نصرالله پورجوادی، تهران، نشر دانشگاهی، ۱۳۶۹ش.
* '''مجموعه ورام''': ورام بن ابی‌فراس، قم، مکتبة الفقیه.
* '''المحاسن''': ابن‌خالد البرقی (م. ۲۷۴ق)، به کوشش حسینی، تهران، دار الکتب الاسلامیه، ۱۳۲۶ش.
* '''المحجة البیضاء''': الفیض الکاشانی (م. ۱۰۹۱ق)، به کوشش غفاری، قم، نشر اسلامی.
* '''المزار''': الشهید الاول (م. ۷۸۶ق)، قم، مؤسسة الامام المهدی، ۱۴۱۰ق.
* '''مستدرک الوسائل''': النوری (م. ۱۳۲۰ق)، بیروت، آل البیت:، ۱۴۰۸ق.
* '''مستمسک العروة الوثقی''': سید محسن حکیم (م. ۱۳۹۰ق)، قم، دار التفسیر، ۱۴۱۶ق.
* '''مسند احمد''': احمد بن حنبل (م. ۲۴۱ق)، بیروت، دار صادر.
* '''مصباح الشریعه''': امام جعفر الصادق (علیه‌السّلام) (م. ۱۴۸ق)، بیروت، اعلمی، ۱۴۰۰ق.
* '''مصباح المتهجد''': الطوسی (م. ۴۶۰ق)، بیروت، فقه الشیعه، ۱۴۱۱ق.
* '''المصباح''': الکفعمی (م. ۹۰۵ق)، بیروت، اعلمی، ۱۴۰۳ق.
* '''المغنی فی ابواب التوحید و العدل''': عبدالجبار الاسدآبادی (م. ۴۱۵ق)، به کوشش جورج قنواتی، قاهره، الدار المصریه، ۱۹۶۵م.
* '''المغنی''': عبدالله بن قدامه (م. ۶۲۰ق)، بیروت، دار الکتب العلمیه.
* '''مفاتیح الاعجاز''': محمد لاهیجی (م. ۹۱۲ق)، تهران، خالقی، ۱۳۷۱ش.
* '''مفرحة الانام فی تأسیس بیت الله الحرام''': زین العابدین الحسینی الکاشانی (م. قرن۱۱ق)، به کوشش عمار عبودی، تهران، مشعر، ۱۴۲۸ق.
* '''مفردات''': الراغب (م. ۴۲۵ق)، نشر الکتاب، ۱۴۰۴ق.
* '''مقالات الاسلامیین''': ابوالحسن الاشعری (م. ۳۲۴ق)، به کوشش هلموت ریتر، بیروت، دار احیاء التراث العربی.
* '''المقنع''': الصدوق (م. ۳۸۱ق)، قم، مؤسسة الامام الهادی (علیه‌السّلام)، ۱۴۱۵ق.
* '''مناسک حج''': السید الگلپایگانی، قم، دار القرآن الکریم، ۱۴۱۴ق.
* '''من لا یحضره الفقیه''': الصدوق (م. ۳۸۱ق)، به کوشش غفاری، قم، نشر اسلامی، ۱۴۰۴ق.
* '''الموطّا''': مالک بن انس (م. ۱۷۹ق)، به کوشش محمد فؤاد، بیروت، دار احیاء التراث العربی، ۱۴۰۶ق.
* '''المهذب''': القاضی ابن‌البراج (م. ۴۸۱ق)، قم، نشر اسلامی، ۱۴۰۶ق.
* '''المیزان''': الطباطبائی (م. ۱۴۰۲ق)، بیروت، اعلمی، ۱۳۹۳ق.
* '''نهج البلاغه''': صبحی صالح، تهران، دار الاسوه، ۱۴۱۵ق.
* '''نیل الاوطار''': الشوکانی (م. ۱۲۵۵ق)، بیروت، دار الجیل، ۱۹۷۳م.
* '''وسائل الشیعه''': الحر العاملی (م. ۱۱۰۴ق)، قم، آل البیت:، ۱۴۱۲ق.

{{پایان}}

{{اصطلاحات فقهی}}
{{اصطلاحات قرآنی}}
{{اصطلاحات کلامی}}
[[Category:مفاهیم مرتبط با حج]]
[[Category:اصطلاحات فقهی]]
[[Category:اصطلاحات قرآنی]]
[[Category:مقاله‌های تکمیل‌شده]]
[[Category:مفاهیم مرتبط با حج]]
[[Category:اصطلاحات فقهی]]
[[Category:اصطلاحات قرآنی]]
[[Category:مقاله‌های تکمیل‌شده]]

[[رده:مفاهیم مرتبط با حج]]
[[رده:اصطلاحات فقهی]]
[[رده:اصطلاحات قرآنی]]
[[رده:مقاله‌های تکمیل‌شده]]