در حال ویرایش جابر بن عبدالله انصاری

{{جعبه اطلاعات اصحاب

| تصویر           = 
| توضیح تصویر        = 
| نام کامل         = جابر بن عبدالله بن عمرو بن حرام انصاری
| کنیه           = ابوعبدالله
| لقب            = 
| زادروز/زادگاه       = مدینه
| محل زندگی         = [[مدینه]] و [[مکه]]
| مهاجر/انصار        = [[انصار]]
| نسب/قبیله         = [[تیره بنی‌سلمه]] [[قبیله خزرج]] 
| خویشاوندان سرشناس     = [[شیخ انصاری]]
| تاریخ و مکان درگذشت/شهادت = مدینه سال‏‌های 68 تا 79 هجری
| نحوه درگذشت/شهادت     =
| مدفن           = [[قبرستان بقیع]]
| زمان اسلام آوردن      = [[عقبه دوم]]
| نحوه اسلام آوردن      = بیعت با [[پیامبر(ص)]]
| حضور در جنگ‌ها       = حضور در بیشتر غزوه‌ها و برخی از سریه‌ها، [[نبرد صفین]]، [[فتوحات شام]] 
| هجرت به          = 
| دلیل شهرت         = [[صحابی]] و راوی حدیث
| نقش‌های برجسته       = روایت حدیث، حضور در غزوات و سرایا، صحابی پیامبر(ص) و [[امام علی(ع)]]، [[امام حسن(ع)]]، [[امام حسین(ع)]]، [[امام سجاد(ع)]] و [[امام باقر(ع)]]
| دیگر فعالیت‌ها       = نخستین زائر قبر امام حسین(ع) در [[روز اربعین]]، رساندن سلام پیامبر(ص) به امام باقر(ع)
| آثار           = صحیفه جابر، مسند جابر بن عبداللّه
}}

'''جابر بن عبدالله انصاری''' [[صحابی]] مشهور و راوی [[حجة الوداع]] [[پیامبر(ص)]] و مدفون در [[بقیع]] است. جابر در 16 سالگی به همراه پدرش که یکی از نقیبان [[خزرج]] بود در [[عقبه دوم]] با پیامبر بیعت کرد. وی در بسیاری از غزوات پیامبر(ص) و سریه‌ها حضور داشت.

برای جابر مناقب بسیار برشمرده‌اند، وی فردی دانشمند بود و در فراگیری حدیث از پیامبر(ص) و برخی صحابه برجسته، پس از رحلت ایشان اهتمام جدی داشت همچنین جابر از پیشگامان تفسیر و در شمار راویان مشهور حدیث نبوی است و از او 1540 حدیث گزارش شده است. وی ناقل روایات فراوان درباره فضیلت‌های [[اهل‌بیت(ع)]] است؛ از جمله: [[حدیث لوح]]، حدیث قتال [[امام علی(ع)]] با [[ناکثین]] و [[قاسطین]] و [[مارقین]]، [[حدیث منزلت]]، [[روایت غدیر]]، [[حدیث شجره]] و ... بوده است.

جابر در زمره اصحاب چند تن از امامان (از امام علی(ع) تا [[امام باقر(ع)]]) است. وی در دوران خلافت امیرمؤمنان(ع) از خواص ایشان بود. جابر بن عبدالله پس از [[واقعه عاشورا]]، به همراه شاگردش [[عطیه عوفی]] نخستین زائران حرم [[امام حسین(ع)]] بودند که در [[روز اربعین]] به [[کربلا]] رسید. همچنین بنابر منابع روایی وی سلام پیامبر(ص) را به امام باقر(ع) رساند.

==نسب==

جابر بن [[عبدالله بن عمرو بن حزام|عبدالله بن عمرو بن حرام]]/حزام با کنیه ابوعبدالله،<ref>المعارف، ص307؛ الثقات، ج3، ص51؛ اسد الغابه، ج1، ص307.</ref> ابومحمد و ابوعبدالرحمن<ref>تاریخ دمشق، ج11، ص208؛ اسد الغابه، ج1، ص307.</ref> از [[تیره بنی‌سلمه]] [[قبیله خزرج]] است.<ref>النسب، ص286؛ جمهرة انساب العرب، ص359؛ الانساب، ج3، ص50؛ ج7، ص184.</ref> 

مادر جابر، انیسه/[[نسیبة بنت عقبه|نسیبه]] دختر عنمة/[[عقبة بن عدی]] نیز به همان تیره نسب می‌برد.<ref>الطبقات، ابن سعد، ج8، ص408؛ الطبقات، خلیفه، ص172؛ تهذیب الکمال، ج4، ص448.</ref> 

==بیعت با پیامبر==

جابر همراه پدرش در جمع 70 نفری یثربیان ([[انصار]]) در [[موسم حج]] با [[پیامبر(ص)]] در [[عقبه منا]] دیدار و بیعت کرد.<ref>الثقات، ج3، ص51؛ المعارف، ص307.</ref> 

پدر او یکی از نقیبان خزرج<ref>الطبقات، ابن سعد، ج3، ص620-621.</ref> و جابر جوان‏ترین فرد در میان بیعت‏ کنندگان [[عقبه دوم]] بود.<ref>المعارف، ص307؛ انساب الاشراف، ج1، ص288؛ رجال کشی، ج1، ص205.</ref> با توجه به مدت عمر جابر، سن وی گویا در آن هنگام حدود 16 سال بوده است.

==شرکت در غزوات و جنگ‌ها==

جز غزوه‌های [[غزوه بدر|بدر]] و [[غزوه احد|اُحد]]<ref>المعارف، ص307؛ الاصابه، ج1، ص546؛ تهذیب الکمال، ج4، ص449.</ref> جابر در دیگر غزوه‌‏ها که شمار آن‌ها را 16<ref>سیر اعلام النبلاء، ج3، ص191.</ref> یا 18<ref>اسد الغابه، ج1، ص307.</ref> و یا 19<ref>التاریخ الکبیر، ج2، ص207؛ الثقات، ج3، ص51؛ تاریخ دمشق، ج11، ص219.</ref> دانسته‌اند، حضور داشت. بدان‌جهت که پدرش او را سرپرست خواهرانش کرده بود، در بدر حضور نداشت.<ref>تاریخ طبری، ج11، ص526؛ سیر اعلام النبلاء، ج3، ص191؛ تاریخ الاسلام، ج1، ص378.</ref> 

گزارش‌‏هایی از شرکت او در نبرد بدر و آب‌رسانی به رزمندگان در دست است<ref>سیر اعلام النبلاء، ج3، ص191؛ الاصابه، ج1، ص546.</ref> که شماری از منابع آن را انکار کرده‌‏اند.<ref>تاریخ الاسلام، ج5، ص379؛ تهذیب الکمال، ج4، ص448-449.</ref> بر پایه گزارشی، جابر در نبرد اُحد که [[عبدالله بن ابی]] و همراهانش به بهانه بی‏ اعتنایی پیامبر(ص) به نظرشان از اُحد بازگشتند، با نکوهش آن‌ها یادآور شد که باید به حفظ دین، پیامبر(ص) و سرزمین خود تعهد داشته باشند.<ref>تفسیر قمی، ج1، ص122؛ الصحیح من سیرة النبی، ج7، ص106.</ref> 

در پی [[شهادت]] پدر جابر در احد<ref>السیرة النبویه، ج2، ص317؛ الطبقات، ابن سعد، ج3، ص562.</ref> که برخی او را نخستین شهید این غزوه دانسته‏‌اند<ref>الطبقات، ابن سعد، ج3، ص562.</ref> ، وی نزد جنازه پدر آمد و خواست که با کنار زدن روانداز، صورتش را ببوسد. شماری از [[صحابه]] او را از این کار نهی کردند؛ اما [[رسول خدا(ص)]] که نظاره‌‏گر بود، از این‌کار نهی نکرد.<ref>سنن النسائی، ج4، ص13؛ سیر اعلام النبلاء، ج1، ص325.</ref> 

گویا پس از این رخداد، پیامبر(ص) جابر را غمناک دید و چون از علت آن پرسید، وی شهادت پدر و بدهکاری و بازماندن از چند دختر یاد کرد. رسول خدا(ص) با بشارت دادن به جابر درباره جایگاه والای پدرش که از خداوند بازگشت به دنیا و شهادت دیگر بار در راه او را آرزو دارد، وی را دلداری داد. برخی بر خلاف مشهور، نزول آیه 169 [[سوره آل‌عمران]] را در پی این رویداد دانسته‌اند.<ref>السیرة النبویه، ج3، ص634؛ جامع البیان، ج4، ص229؛ اسباب النزول، ص86.</ref> 

[[معاویه]] در دوران حکومتش در صدد جاری ساختن چشمه‏‌ای در [[احد]] برآمد و اعلام نمود که هرکس شهیدی در آن‌جا دارد، حضور یابد. جابر پس از چند دهه جنازه پدر را یافت که هنوز خون از آن جاری بود.<ref>عیون الاخبار، ج2، ص342؛ سیر اعلام النبلاء، ج3، ص190.</ref> 

===غزوه حمراء الاسد===

[[حمراء الاسد]] نخستین غزوه‌‏ای است که جابر در آن حضور یافت.<ref>المغاری، ج1، ص336؛ الطبقات، ابن سعد، ج2، ص48-49؛ تاریخ طبری، ج11، ص526.</ref> حضور در این غزوه (3ق.) خاص شرکت‌کنندگان در احد بود.<ref>سیر اعلام النبلاء، ج3، ص191؛ تاریخ دمشق، ج11، ص219.</ref> اما وی از پیامبر(ص) درباره همراهی با آن حضرت یا ماندن نزد خواهرانش کسب تکلیف کرد. رسول خدا(ص) فرمان داد که ضمن تعیین سرپرست برای خواهرانش، در این غزوه شرکت کند.<ref>السیرة النبویه، ج3، ص615؛ تاریخ خلیفه، ص42؛ روض الجنان، ج5، ص161.</ref> 

===غزوه خندق===

در [[غزوه خندق]] (5ق.) جابر که خانه‌‏اش نزدیک آن قرار داشت، رسول خدا(ص) را مهمان خود کرد. به‌رغم‌ اندک بودن غذا، پیامبر(ص) و صحابه گروه گروه به منزل او وارد شدند و غذا خوردند و طعام برکت یافت.<ref>السیرة النبویه، ج3، ص703-704؛ دلائل النبوه، بیهقی، ج3، ص422-424.</ref> در این غزوه، هنگامی که برخی مسلمانان با صخره‌‏ای روبه‌‏رو و از کندن آن عاجز شدند، جابر را نزد رسول خدا(ص) فرستادند تا با دعای خود، آن مانع را برطرف کند.<ref>السیرة النبویه، ج3، ص702-703؛ تفسیر قمی، ج2، ص178.</ref> 

به گزارش جابر، پیامبر(ص) در نبرد خندق سه روز به راز و نیاز پرداخت تا این‌که در روز سوم دعایش مستجاب شد و با رفتن [[مشرکان]] و سپاه احزاب، شادی در چهره آن حضرت نمایان گردید.<ref>المغازی، ج2، ص488؛ تاریخ المدینه، ج1، ص59.</ref> وی از مبارزه تن به تن [[امام علی(ع)]] با [[عمرو بن عبدود]] در این غزوه گزارش داده است.<ref>المغازی، ج2، ص471.</ref> 

===غزوه حدیبیه===

جابر در [[غزوه حدیبیه]] (6ق.) و [[بیعت رضوان]] حضور داشت و شاهد عینی رویداد بود. وی حاضران در این بیعت را 1400 نفردانسته<ref>السیرة النبویه، ج3، ص786؛ السنن الکبری، ج6، ص326.</ref> و مفاد آن را حمایت از پیامبر(ص) تا پای جان یاد کرده است.<ref>مجمع البیان، ج9، ص176؛ روض الجنان، ج17، ص331.</ref> گویا او در [[عمرة القضا]] نیز حضور داشته است.

===غزوه خیبر===

درباره حضور جابر در [[غزوه خیبر]] (7ق.) گزارش‌‏های متفاوت در دست هستند. او کنده شدن درِ دژ به دست [[علی(ع)]]<ref>فتح الباری، ج7، ص367؛ امتاع الاسماع، ج1، ص310؛ البدایة و النهایه، ج7، ص251.</ref> و شکسته شدن خمره‌های شراب [[یهودیان]] به‌دست خود<ref>المغازی، ج2، ص510.</ref> را در این غزوه گزارش کرده است؛ اما برخی بدون ذکر علت و به پشتوانه این سخن که رسول خدا برای جابر سهمی از غنیمت‌های آن نبرد را کنار نهاد،<ref>السیرة النبویه، ج3، ص794، 810.</ref> حضور او در این غزوه را انکار نموده‌اند.

جابر شمار سپاه اسلام را در خیبر 1400 تن دانسته است.<ref>السیرة النبویه، ج3، ص787؛ سیر اعلام النبلاء، ج3، ص192.</ref> 

از حضور وی در [[غزوه تبوک]] (9ق.)<ref>المغازی، ج3، ص1034.</ref> و [[حجة‌الوداع]] نیز یاد شده است.<ref>اخبار مکه، فاکهی، ج4، ص256.</ref> 

===حضور در سرایا===

جابر افزون بر غزوه‌ها در برخی سرایا نیز حضور داشت که [[سریه خبط|سریه خَبط]] (8ق.) از آن‌جمله است. به گزارش جابر، آنان بر اثر تاریکی و به دلیل عدم تشخیص [[قبله]]، در جهت مخالف آن [[نماز]] خواندند و پس از بازگشت، حکم آن را از پیامبر(ص) پرسیدند. آن‌گاه این آیه نازل شد: {{قلم رنگ|سبز|﴿ولِلّهِ المَشرِقُ والمَغرِبُ فَاَینَما تُوَلّوا فَثَمَّ وَجهُ الله...﴾}} ([[سوره بقره]]، آیه 115)<ref>اسباب النزول، ص23؛ نواسخ القرآن، ص47.</ref> 

شان نزول‏‌های مشهورتر نیز برای این آیه یاد شده است.<ref>تفسیر ثعلبی، ج1، ص262؛ زاد المسیر، ج1، ص103.</ref> از وی در شان نزول برخی آیات دیگر نیز نام برده‌اند. آیه «فرایض» ([[سوره نساء]]: آیه 176) از آن جمله است. این آیه در پاسخ جابر نازل گشت که درباره میراث خواهرانش به‌عنوان تنها وارثانش از پیامبر سؤال کرد.<ref>زاد المسیر، ج1، ص503-504؛ مجمع البیان، ج3، ص229؛ احکام القرآن، ج1، ص519.</ref> 

==مناقب==

برای جابر مناقب بسیار برشمرده‌اند<ref>شذرات الذهب، ج1، ص84؛ وسائل الشیعه، ج20، ص150.</ref> و [[ترمذی]]<ref>سنن الترمذی، ج5، ص354.</ref> و [[مبارک فوری]]<ref>تحفة الاحوذی، ج10، ص237-238.</ref> بابی به مناقب او اختصاص داده‌اند. شماری از مفسران به نقل از خود جابر، از شفا یافتن وی به دست [[رسول خدا(ص)]] گزارش داده‌اند. بر این اساس، پیامبر(ص) در بستر بیماری جابر در حال بیهوشی او، از وی عیادت کرد و با آبِ باقی مانده از وضوی خود که بر او پاشید، موجب بهبود وی شد.<ref>جامع البیان، ج4، ص367؛ اسباب النزول، ص96؛ مجمع البیان، ج3، ص23.</ref> سپس جابر درباره اموالش پس از [[مرگ]] پرسید و با نزول آیات 11-12 سوره نساء سهم وارثان وی مشخص شد.<ref>جامع البیان، ج4، ص367؛ اسباب النزول، ص96؛ مجمع البیان، ج3، ص23.</ref> 

آورده‌اند که جابر در سفری، هنگام شب شترش را به پیامبر فروخت و تا [[مدینه]] پشت سر ایشان بر مرکبش سوار شد<ref>الطبقات، ابن سعد، ج2، ص61.</ref> و ایشان چند بار برای جابر [[استغفار]] کرد. از این شب به «[[لیلة البعیر]]» تعبیر شده است.<ref>الثقات، ج3، ص51.</ref> به گزارش [[ابن ‏سعد]]، استغفار پیامبر(ص) برای جابر در [[غزوه ذات الرقاع]] (4ق.)<ref>نک: تاریخ الاسلام، ج2، ص247.</ref> رخ داد و ایشان در آن‌جا از بدهکاری‌های پدرش پرسید.<ref>الطبقات، ابن سعد، ج2، ص61.</ref> نیز آورده‌اند که رسول خدا(ص) جابر را بر مرکب سوار کرد و به او 70 حدیث آموخت که کسی نشنیده بود.<ref>تاریخ دمشق، ج11، ص230.</ref> نیز گفته‌اند که رسول خدا(ص) کلماتی از [[جبرئیل]] را به وی آموخت.<ref>تاریخ دمشق، ج11، ص231.</ref> 

جابر را به رغم دانش بسیار و صفات برجسته، فردی متواضع شمرده‌اند؛ چنان‌‏که وقتی از درگذشت [[ابن ‏عباس]] (درگذشت 68ق.) آگاهی یافت، وی را داناترین و حلیم‏‌ترین مردم خواند.<ref>انساب الاشراف، ج4، ص72.</ref> از جابر سخنانی حکمت‏‌آمیز گزارش شده است.<ref>تاریخ دمشق، ج11، ص229-230.</ref> برخی از متمایلان به [[تصوف]]، جابر را از صفه‌نشینان [[انصار]] در [[مسجد نبوی]] دانسته‌اند.<ref>حلیة الاولیاء، ج2، ص4.</ref> اما گویا وی مانند [[مهاجران]] در آن‌جا سکونت نداشته، بلکه تنها با ساکنان [[صفه]] در ارتباط بوده و گاه در صفه به استراحت می‌پرداخته است.

==اهتمام به فراگیری و نقل حدیث==

جابر فردی دانشمند بود و در فراگیری حدیث از [[پیامبر(ص)]] و برخی [[صحابه]] برجسته، پس از رحلت ایشان اهتمام جدی داشت. آورده‌اند که برای شنیدن حدیث [[قصاص]] از [[عبدالله بن انس]]/انیس در دهه 50ق.<ref>نک: تاریخ دمشق، ج11، ص213-214.</ref> به [[مصر]] رفت.<ref>مسند احمد، ج3، ص495؛ سیر اعلام النبلاء، ج3، ص191-192؛ تحفة الاحوذی، ج10، ص237.</ref> او را حافظ سنت نبوی و مکثر (ناقل بیش از 1000حدیث) خوانده‏‌اند.<ref>الاستیعاب، ج1، ص220؛ اسد الغابه، ج1، ص308.</ref> وی از مفتیان [[مدینه]] به‌شمار می‌رفت.<ref>سیر اعلام النبلاء، ج3، ص189-190.</ref> 

سهم جابر در گزارش رویدادهای صدر اسلام و اخبار مربوط به غزوات و سرایای پیامبر(ص)، درخور توجه است؛ از جمله:

شیوه انجام مناسک رسول خدا(ص) در حجة‌الوداع (10ق.)،<ref>نک: البدایة و النهایه، ج5، ص127، 164.</ref> [[احرام]] از [[بیداء]]،<ref>سبل الهدی، ج9، ص263.</ref> وقوف ایشان در [[عرفات]] و سخنرانی در آن‌جا،<ref>نک: اخبار مکه، فاکهی، ج6، ص40-45.</ref> زمان ورود پیامبر(ص) به [[مکه]]،<ref>سبل الهدی، ج8، ص462.</ref> یک [[حج]] رسول خدا(ص) پیش از [[هجرت]] و دیگری پس از هجرت و نیز [[عمره]] ایشان،<ref>الکامل، ج2، ص305.</ref> و سفارش به خواندن دو رکعت نماز پس از ورود به مدینه. شیوه پوشش رسول خدا(ص) در [[عیدین]]<ref>امتاع الاسماع، ج6، ص396.</ref> (بُرد قرمز) و هنگام [[فتح مکه]] (عمامه مشکی)<ref>انساب الاشراف، ج2، ص156؛ امتاع الاسماع، ج6، ص367.</ref> از دیگر گزارش‌های جابر درباره رسول خدا(ص) است. جابر صحیفه‌ای درباره [[مناسک حج]] دارد که در آن به وصف حجة الوداع پرداخته است.<ref>نک: الطبقات، ابن سعد، ج5، ص467.</ref> 

جابر از پیشگامان تفسیر<ref>طبقات مفسران شیعه، ج1، ص214-215.</ref> و در شمار راویان مشهور حدیث نبوی است و از او 1540 حدیث گزارش شده است. وی دارای یک مسند است<ref>سیر اعلام النبلاء، ج3، ص194؛ نک: الاصابه، ج1، ص546.</ref> که نسخه خطی آن به روایت [[عبدالله بن احمد بن حنبل]]در [[خزانة الرباط]] در [[مغرب]] موجود است.<ref>الاعلام، ج2، ص104.</ref> او مجموعه‌ای از روایات پیامبر(ص) را نگاشت که به نام «[[صحیفه جابر]]» شهرت دارد.<ref>الطبقات، ابن سعد، ج7، ص237؛ تاریخ الاسلام، ج7، ص455؛ البدایة و النهایه، ج9، ص343.</ref> برپایه گزارش جابر بن عبدالله انصاری از پیامبر(ص)، خداوند ایشان را از نطفه‏‌ای پاک آفرید و در صلب [[آدم(ع)]] نهاد و پیوسته آن نطفه را از صلب پاک به رحم پاک تا [[نوح(ع)]] و [[ابراهیم(ع)]] منتقل کرد تا به [[عبدالمطلب]] رسید.<ref>الامالی، ص500.</ref> 

در مدینه، راویان به جابر مراجعه می‌کردند. آورده‌اند که گرداگرد جابر را در مسجد نبوی احاطه کرده، از او روایت می‏‌شنیدند.<ref>تهذیب الکمال، ج4، ص452؛ الاصابه، ج1، ص546.</ref> [[تابعین]] بسیار از جمله [[سعید بن مسیب|سعید بن مسیب مکی]]، [[عطاء بصری]]،<ref>الجرح و التعدیل، ج2، ص492.</ref> [[حسن بصری]]، [[شعبی کوفی]]<ref>سیر اعلام النبلاء، ج3، ص189-190، 194.</ref> و [[مجاهد]] از روایتگران حدیث او بودند.<ref>اسد الغابه، ج1، ص308.</ref> [[مزی]] و [[ابن عساکر]] نام ناقلان روایات جابر را ثبت کرده‌‏اند.<ref>تهذیب الکمال، ج4، ص444-447؛ تاریخ دمشق، ج11، ص208.</ref> از روایات جابر، جواز [[متعه]] و انجام آن در دوران پیامبر(ص) و [[ابوبکر]] است.<ref>مروج الذهب، ج3، ص81.</ref> شفا بودن [[حجامت]] و نیز فواید [[فصد]]، از دیگر روایات او است.<ref>سبل الهدی، ج12، ص147، 149.</ref> 

==جابر در دوران خلفا==

آورده‌اند که وی در خلافت ابوبکر همراه [[خالد بن ولید]] در فتوحات شام شرکت داشت.<ref>سیر اعلام النبلاء، ج3، ص192؛ تاریخ الاسلام، ج5، ص377-378.</ref> نیز در خلافت [[عمر]] (15ق.) در [[نبرد قادسیه]] با [[ایرانیان]] حضور داشت.<ref>الکامل، ج2، ص517.</ref> گفته‌اند که عمر او را به عنوان عَریف (بزرگ و رابط میان تیره خود با حکومت) برگزید.<ref>سیر اعلام النبلاء، ج3، ص194.</ref> گزارشی از میانجیگری جابر در ماجرای شورش بر ضدّ [[عثمان]]، میان معترضان مصری و خلیفه، در دست است.<ref>تاریخ المدینه، ج3، ص1135.</ref> از نقش وی در رویدادهای عصر سه خلیفه، گزارشی در دست نیست.

==جابر و اهل‌بیت==

وی ناقل روایات فراوان درباره فضیلت‌های [[اهل‌بیت(ع)]] است؛ از جمله: [[حدیث لوح]]،<ref>الکافی، ج1، ص528؛ بشارة المصطفی، ص283-284.</ref> حدیث قتال علی(ع) با [[ناکثین]] و [[قاسطین]] و [[مارقین]]،<ref>المناقب، ابن مردویه، ص318؛ الدر المنثور، ج6، ص18.</ref> [[حدیث منزلت]]،<ref>الجوهرة فی نسب الامام علی، ص15؛ المناقب، کوفی، ج1، ص529.</ref> [[روایت غدیر]]،<ref>المناقب، کوفی، ج2، ص389.</ref> [[حدیث شجره]]،<ref>شواهد التنزیل، ج1، ص375.</ref> [[حدیث سد باب|حدیث سدّ باب]]،<ref>بشارة المصطفی، ص405.</ref> تعداد [[امامان]]،<ref>مائة منقبه، ص72؛ الیقین، ص375؛ کفایة الاثر، ص62.</ref> [[غیبت امام زمان]] (به عنوان یکی از فرزندان رسول خدا(ص))<ref>تفسیر ابوحمزه، ص140.</ref> محشور شدن دشمن اهل‌بیت به شکل [[یهودی]]،<ref>تفسیر فرات الکوفی، ص21.</ref> مشارکت علی(ع) در [[قربانی]] رسول خدا(ص) در حجة الوداع،<ref>المغازی، ج3، ص1087-1088.</ref> و نماز خواندن [[امام علی(ع)]] در روز پس از [[بعثت]] با رسول خدا(ص).<ref>الکامل، ج2، ص57.</ref> 

===دوران امام علی===

جابر در زمره اصحاب چند تن از امامان است.<ref>رجال کشی، ج1، ص206-207؛ رجال الطوسی، ص59، 111، 129.</ref> وی در دوران خلافت امیرمؤمنان(ع) از خواص ایشان بود. او را از اعضای «شُرطة الخَمیس» (نیروهای وفادار و متعهد به پایداری تا مرگ) دانسته‌‏اند. از حضور وی در [[نبرد جمل]] گزارشی در دست نیست؛ اما در [[نبرد صفین]]<ref>العبر، ج1، ص30؛ اسد الغابه، ج1، ص307.</ref> حضور داشت. او در پاسخ سؤالی درباره نبردهای امام علی(ع) تصریح کرد که جز [[کافر]] در حقانیت جنگ‌‏های او تردید نمی‌ورزد.<ref>میزان الاعتدال، ج2، ص251.</ref> 

بر پایه گزارشی، جابر پس از [[ماجرای حکمیت]] به سال 40 ق. در مدینه بود.<ref>تاریخ طبری، ج5، ص139؛ الاستیعاب، ج1، ص162.</ref> 

===دوران امام حسن و امام حسین===

از وی در دوران خلافت [[امام حسن(ع)]] نیز گزارشی یافت نشده است. آورده‌اند که وی در روز [[شهادت]] امام حسن(ع) حضور داشت. هنگامی که نزدیک بود میان [[امام حسین(ع)]] و [[مروان بن حکم]] بر سر دفن امام حسن(ع) کنار جدش [[فتنه]] درگیرد، جابر با حسین بن علی(ع) سخن گفت تا برادرش را کنار آرامگاه مادرش در [[بقیع]] به خاک بسپارد و او هم، چنان کرد.<ref>تاریخ دمشق، ج13، ص287؛ البدایة و النهایه، ج8، ص48.</ref> 

جابر در [[رخداد عاشورا]] حضور نداشت. وی در این هنگام نابینا بود. او را نخستین زائر حسینی دانسته‌اند که در [[اربعین]] سیدالشهداء(ع) با حالتی پریشان به [[زیارت]] ایشان شتافت.<ref>مصباح الزائر، ص286؛ رجال کشی، ج1، ص207؛ بشارة المصطفی، ص125.</ref> 

===رساندن سلام پیامبر به امام باقر===

وی دوران کودکی [[امام باقر(ع)]] را درک کرد. به گزارش خود او، پیامبر(ص) از زنده ماندن او و دیدارش با امام پنجم که همانند و هم‌نام ایشان است، گزارش داده و فرموده بود که سلامش را به او برساند.<ref>تاریخ یعقوبی، ج2، ص320.</ref> از این‌رو، جابر مشتاق دیدار امام باقر(ع) بود و چون وی را دیدار کرد، دست و پایش را بوسید و سلام رسول خدا(ص) را به او رساند.<ref>الکافی، ج1، ص469؛ تاریخ دمشق، ج54، ص276.</ref> شماری از منابع در وجه انتخاب لقب باقر برای آن امام، به سخن جابر استناد می‌کنند.<ref>تاریخ یعقوبی، ج2، ص320.</ref> [[امام صادق(ع)]] وی را واپسین باقی‌مانده اصحاب پیامبر(ص) دانسته و از او با تعبیر «کان منقطعا الینا اهل البیت» یاد کرده است.<ref>الکافی، ج1، ص469؛ الاحتجاج، ص62.</ref> 

==جابر و رویدادهای حرمین در روزگار اموی==

روابط جابر با [[بنی‌امیه]] دوستانه نبود. در ادامه نمونه‌هایی از برخورد وی با خلفای اموی بیان می‌شود:
برپایه گزارشی، در یورش سپاه [[معاویه]] به فرماندهی [[بسر بن ارطاة]] به [[مدینه]] (40 ق.) که با غارت و تهدید و بیعت گرفتن از مردم برای معاویه همراه بود، وی در پی جابر فرستاد و او که این بیعت را گمراهی می‌دانست، پس از مشورت با‌ [[ام سلمه]]، همسر رسول خدا(ص)، و با صلاحدید او که گفته بود بیعت آنان همانند [[اصحاب کهف]] است که به شیوه [[تقیه]] و به‌رغم میل خود همراه قومشان در عیدها شرکت می‌کردند و به هیئت آنان درمی‏‌آمدند،<ref>الغارات، ج2، ص603-606؛ تاریخ یعقوبی، ج2، ص197-198.</ref> با بسر بیعت کرد.<ref>الغارات، ج2، ص605؛ تاریخ دمشق، ج11، ص235.</ref> هنگامی که معاویه در طلب [[عصای پیامبر|عصا]] و [[منبر رسول خدا(ص)]] برآمد (50ق.) تا آن‌ها را به [[دمشق]] ببرد، جابر و [[ابوهریره]] نزد او رفته، به وی گوشزد کردند که آن‌ها را از جای خود تغییر ندهد. از این‌رو، معاویه از تصمیم خود منصرف شد.<ref>تاریخ طبری، ج5، ص239.</ref> نیز در تهاجم سپاهیان [[یزید]] به مدینه (63 ق.) در [[واقعه حره|رخداد حره]] در حالی که قادر به دیدن جایی نبود، سخنی را از پیامبر(ص) برای لشکریان شام روایت کرد که هر کس مردم مدینه را بترساند، قلب پیامبر(ص) را ترسانده است. سپاه اموی خواستند او را بکشند؛ اما مروان بن حکم اموی مانع آنان شد و دستور داد وی را به خانه‌‏اش برده، در را به روی او ببندند.<ref>الامامة و السیاسه، ج1، ص236.</ref> 

ابن زبیر در بازسازی [[کعبه]] که پس از ویرانی آن به دست سپاه یزید صورت گرفت، با جابر و [[ابن عباس]] و [[ابن عمر]] مشورت کرد. جابر همانند ابن عمر با این‌کار موافقت کرد. از این‌رو، کعبه بازسازی شد.<ref>نک: اخبار مکه، ازرقی، ج1، ص205؛ انساب الاشراف، ج5، ص369-370.</ref> 

در ماجرای یورش [[حبیش بن دلجه]] در روزگار [[عبدالملک بن مروان]] به مدینه (65 ق.) او در پی جابر فرستاد و از وی خواست با عبدالملک به عنوان خلیفه بیعت کند و با خدا پیمان بندد که به بیعتش وفادار بماند و تهدید کرد که در صورت خودداری، خون وی را خواهد ریخت. جابر بیعت با او را کاری دشوار برشمرد و گفت: «با وی با همان شرط که با [[رسول خدا(ص)]] در [[حدیبیه]] بیعت کردیم که از دشمن نگریزیم، بیعت می‌‏کنم.»<ref>الامامة و السیاسه، ج2، ص24.</ref> هنگام محاصره مکه به دست [[حجاج بن یوسف]] به سال 73ق. وی به خواست برخی از صحابه مانند جابر، یورش خود را تا پایان [[موسم حج]] متوقف کرد.<ref>اخبار مکه، فاکهی، ج2، ص372؛ نک: الکامل، ج4، ص350.</ref> 

آورده‌اند که جابر در سفر عبدالملک بن مروان به مدینه در [[سفر حج]]، از بخشش این خلیفه به مبلغ 500 درهم برخوردار شد.<ref>سیر اعلام النبلاء، ج3، ص193؛ تاریخ دمشق، ج11، ص235.</ref> در این دیدار، جابر [[حرمت مدینه|حرمت شهر مدینه]] را که [[رسول خدا(ص)]] آن را «طیبه» نامیده بود، یادآور شد و از عبدالملک خواست به اهل آن شهر که محصور هستند، رسیدگی کند و حق خویشاوندی را به جای آورد. این سخن بر عبدالملک ناگوار آمد و از جابر روی برگرداند. جابر همچنان بر خواسته خود اصرار می‏‌ورزید تا این‌که پسر جابر وی را به اشاره ندیم عبدالملک وادار به سکوت کرد.<ref>تاریخ دمشق، ج11، ص235.</ref> 

جابر از کسانی است که حجاج بن یوسف در مدت حکومتش بر [[حجاز]] (حک: 73-74ق.) برای تحقیر آنان، همانند [[اهل ذمه]] بر دستان یا گردنشان مهر نهاد.<ref>تاریخ یعقوبی، ج2، ص272؛ انساب الاشراف، ج13، ص399؛ الکامل، ج4، ص358-359.</ref> به گزارش از جابر، وی بر حجاج وارد شد و بر او [[سلام]] نکرد.<ref>تاریخ دمشق، ج11، ص234.</ref> با توجه به حکمرانی حجاج در حجاز، جابر وصیت کرده بود که وی بر جنازه‌‏اش نماز نخواند.<ref>الاصابه، ج1، ص547؛ اعیان الشیعه، ج4، ص45.</ref> جابر همچنین به استخفاف حجاج نسبت به [[قبر رسول خدا(ص)]] و [[منبر پیامبر|منبر]] او واکنش نشان داد.<ref>الکامل، ج4، ص359.</ref> 

==خانواده جابر==

جابر با [[سهیمه بنت مسعود|سهیمه]]/شمیمه دختر [[مسعود بن اوس]] ازدواج کرد<ref>الطبقات، ابن سعد، ج8، ص339؛ اسد الغابه، ج6، ص156.</ref> که ثمره آن فرزندی به نام [[عبدالرحمن بن جابر|عبدالرحمن]] بود.<ref>المحبر، ص413؛ الاصابه، ج8، ص194.</ref> شماری از حدیث‌شناسان، آنان را ثقه دانسته‌اند<ref>الجرح و التعدیل، ج3، ص375؛ الثقات، ج5، ص77؛ تقریب التهذیب، ج2، ص62.</ref> ؛ اما برخی به تضعیف آنان پرداخته‌اند.<ref>المعارف، ص307.</ref> 

فرزند دیگر جابر، [[محمود بن جابر|محمود]] نام داشت.<ref>التاریخ الکبیر، ج1، ص219.</ref> از نسل جابر، برخی به شمال [[افریقا]] مهاجرت کردند.<ref>جمهرة انساب العرب، ص359.</ref> نیز در [[بخارا]]<ref>الکامل، ج10، ص545.</ref> و بعضی از مناطق [[ایران]]، شماری از نسل او ساکن شدند. [[شیخ مرتضی انصاری]]، فقیه و اصولی معروف [[شیعیان]] در سده 13ق. از تبار جابر است.<ref>خاتمة المستدرک، ج2، ص43.</ref> درباره وی کتابی با نام «فقیهی از سلاله جابر» نگاشته‌اند.

==تک‌‏نگاری==

درباره جابر تک ‏نگاشته‏‌هایی در دست است که «جابر بن عبدالله انصاری زندگینامه و گزیده روایات» اثر [[حسین واثقی]]، از آن جمله است.

==درگذشت==

جابر در اواخر عمر به [[مکه]] کوچ کرد؛ اما دیگر بار به مدینه بازگشت<ref>سیر اعلام النبلاء، ج3، ص191.</ref> و در آن شهر که زادگاهش بود، درگذشت. او اواخر عمر نابینا بود<ref>المعارف، ص307؛ نک: رجال کشی، ج1، ص207؛ تهذیب الکمال، ج4، ص453.</ref> و به نقلی، واپسین فرد از صحابه مدنی بود که درگذشت.<ref>المعارف، ص307؛ تاریخ دمشق، ج11، ص237؛ الاصابه، ج1، ص546-547.</ref> برخی وی را واپسین فرد از بیعت‌کنندگان عقبه (دوم) شمرده‏‌اند که رحلت کرد.<ref>سیر اعلام النبلاء، ج3، ص189؛ اعیان الشیعه، ج4، ص45.</ref> 

زمان درگذشت او را سال‏‌های 68،<ref>تاریخ خلیفه، ص165.</ref> 74،<ref>اسد الغابه، ج1، ص358.</ref> 77،<ref>اسد الغابه، ج1، ص358.</ref> 78<ref>الطبقات، ابن سعد، ج5، ص221؛ الطبقات، خلیفه، ص172؛ المعارف، ص307.</ref> و 79<ref>الثقات، ج3، ص51.</ref> یاد کرده‌اند. او هنگام رحلت حدود 90<ref>سیر اعلام النبلاء، ج3، ص190.</ref> یا 94<ref>سیر اعلام النبلاء، ص191، 194؛ رجال کشی، ج1، ص207؛ المعارف، ص307.</ref> سال داشت. [[ابان بن عثمان اموی]]، حاکم مدینه، بر جنازه‏‌اش نماز گزارد.<ref>المعارف، ص307؛ الاستیعاب، ج1، ص220؛ سیر اعلام النبلاء، ج3، ص192.</ref> 

برخی بر آنند که حجاج بن یوسف بر او نماز خوانده است.<ref>التاریخ الصغیر، ج1، ص221؛ تاریخ دمشق، ج11، ص236.</ref> این گزارش با وصیت جابر که حجاج بر او نماز نخواند، سازگاری ندارد.<ref>الاصابه، ج1، ص547.</ref> وانگهی هنگام درگذشت جابر، حجاج به سال 74ق. در حجاز بود. شاید او برای حج آمده و مصادف با درگذشت جابر آن‌جا بوده است.<ref>سیر اعلام النبلاء، ج3، ص193-194.</ref> مدفن جابر در بقیع است؛ اما برخی به اشتباه برای او در شوشتر خوزستان از بقعه‌ای یاد می‌کنند که باید متعلق به نوادگان او باشد. [[شوشتری]] این بقعه را از آن یکی از عالمان این شهر دانسته است.<ref>نک: آثار و بناهای خوزستان، ج1، ص328-329.</ref> 

==پیوند به بیرون==

[https://hawzah.net/fa/Magazine/View/6444/8160/107518/جابر-بن-عبدالله-انصاری-اولین-زائر-اربعین-حسینی واثقی، حسین، مجله فرهنگ زیارت، جابر بن عبدالله انصاری، اولین زائر اربعین، دیماه سال 1392 شماره 19-20.]

[http://lib.eshia.ir/23019/1/4295/جابربن_عبدالله_انصاری موسسه دائرة المعارف الفقه الاسلامي، دانشنامه جهان اسلام، جابربن عبدالله انصاری.]

[https://www.noormags.ir/view/fa/articlepage/1065340/تحلیلی-از-راز-ایمان-جابر-بن-عبدالله-انصاری-به-آیه-85-سوره-قصص-و-مساله-رجعت میسری، ندا، مرتضوی، سیدمهدی، مجله الاهیات قرآنی، تحلیلی از راز ایمان جابر بن عبدالله انصاری به آیه 85 سوره قصص و مساله رجعت، پاییز و زمستان 1393 - شماره 3 (22 صفحه - از 137 تا 158).]

[https://www.noormags.ir/view/fa/articlepage/1082484/یک-قرن-وفاداری-جابر-بن-عبدالله-انصاری-رحمه-الله-همنشین-هفت-معصوم-علیهم-السلام پاک‌نیا تبریزی، عبدالکریم، مجله مبلغان، یک قرن وفاداری جابر بن عبدالله انصاری رحمه الله همنشین هفت معصوم علیهم‌السلام، آبان و آذر 1393 - شماره 183 (9 صفحه - از 102 تا 110).]

[https://www.noormags.ir/view/fa/articlepage/236059/شخصیات-من-الحرمین-الشریفین-16-جابر-بن-عبد-الله-الأنصاری اسدی، محسن، مجله میقات الحج(عربی)، شخصیات من الحرمین الشریفین (16): جابر بن عبد الله الأنصاری، پاییز 1382 - شماره 20 ISC (34 صفحه - از 129 تا 162).]

==پانویس==

{{پانویس}}

==منابع ==

{{منابع}}

{{دانشنامه

 | آدرس = http://hzrc.ac.ir/post/7396

 | عنوان = جابر بن عبدالله انصاری

 | نویسنده = سیدمحمود سامانی

}}

*'''آثار و بناهای خوزستان''': احمد اقتداری، تهران، اشاره، 1375ش.

*'''الاحتجاج''': ابومنصور الطبرسی (درگذشت 520ق.)، به کوشش سید محمد باقر، دار النعمان، 1386ق.

*'''احکام القرآن''': ابن العربی (درگذشت 543ق.)، به کوشش البجاوی، بیروت، دار احیاء التراث العربی.

*'''اخبار مکه''': الازرقی (درگذشت 248ق.)، به کوشش رشدی الصالح، مکه، مکتبة الثقافه، 1415ق.

*'''اخبار مکه''': الفاکهی (درگذشت 279ق.)، به کوشش ابن دهیش، بیروت، دار خضر، 1414ق.

*'''اسباب النزول''': الواحدی (درگذشت 468ق.)، قاهره، الحلبی و شرکاه، 1388ق.

*'''الاستیعاب''': ابن عبدالبر (درگذشت 463ق.)، به کوشش البجاوی، بیروت، دار الجیل، 1412ق.

*'''اسد الغابه''': ابن اثیر (درگذشت 630ق.)، بیروت، دار الفکر، 1409ق.

*'''الاصابه''': ابن حجر العسقلانی (درگذشت 852ق.)، به کوشش علی معوض و عادل عبدالموجود، بیروت، دار الکتب العلمیه، 1415ق.

*'''الاعلام''': الزرکلی (درگذشت 1396ق.)، بیروت، دار العلم للملایین، 1997م.

*'''اعیان الشیعه''': سید محسن الامین (درگذشت 1371ق.)، به کوشش حسن الامین، بیروت، دار التعارف.

*'''الامالی''': الطوسی (درگذشت 460ق.)، قم، دار الثقافه، 1414ق.

*'''الامامة و السیاسه''': ابن قتیبه (درگذشت 276ق.)، به کوشش علی شیری، بیروت، الرضی، 1413ق.

*'''امتاع الاسماع''': المقریزی (درگذشت 845ق.)، به کوشش محمد عبدالحمید، بیروت، دار الکتب العلمیه، 1420ق.

*'''انساب الاشراف''': البلاذری (درگذشت 279ق.)، به کوشش زکار و زرکلی، بیروت، دار الفکر، 1417ق.

*'''الانساب''': عبدالکریم السمعانی (درگذشت 562ق.)، به کوشش عبدالله عمر، بیروت، دار الجنان، 1408ق.

*'''البدایة و النهایه''': ابن کثیر (درگذشت 774ق.)، به کوشش علی شیری، بیروت، دار احیاء التراث العربی، 1408ق.

*'''بشاره المصطفی''': محمد بن علی الطبری (درگذشت 525ق.)، به کوشش القیومی، قم، النشر الاسلامی، 1420ق.

*'''تاریخ الاسلام و وفیات المشاهیر''': الذهبی (درگذشت 748ق.)، به کوشش عمر عبدالسلام، بیروت، دار الکتاب العربی، 1410ق.

*'''التاریخ الصغیر''': البخاری (درگذشت 256ق.)، به کوشش محمود ابراهیم، بیروت، دار المعرفه، 1406ق.

*'''التاریخ الکبیر''': البخاری (درگذشت 256ق.)، بیروت، دار الفکر، 1407ق.

*'''تاریخ المدینة المنوره''': ابن شبّه (درگذشت 262ق.)، به کوشش شلتوت، قم، دار الفکر، 1410ق.

*'''تاریخ الیعقوبی''': احمد بن یعقوب (درگذشت 292ق.)، بیروت، دار صادر، 1415ق.

*'''تاریخ خلیفه''': خلیفة بن خیاط (درگذشت 240ق.)، به کوشش فواز، بیروت، دار الکتب العلمیه، 1415ق.

*'''تاریخ طبری (تاریخ الامم و الملوک)''': الطبری (درگذشت 310ق.)، به کوشش محمد ابوالفضل، بیروت، دار احیاء التراث العربی.

*'''تاریخ مدینة دمشق''': ابن عساکر (درگذشت 571ق.)، به کوشش علی شیری، بیروت، دار الفکر، 1415ق.

*'''تحفة الاحوذی''': المبارک فوری (درگذشت 1353ق.)، بیروت، دار الکتب العلمیه، 1410ق.

*'''تفسیر ابو حمزه (تفسیر القرآن الکریم)''': ابوحمزه ثمالی (درگذشت 148ق.)، گردآوری عبدالرزاق حرزالدین، به کوشش معرفت، قم، الهادی، 1420ق.

*'''تفسیر القمی''': القمی (درگذشت 307ق.)، به کوشش الجزائری، قم، دار الکتاب، 1404ق.

*'''تفسیر ثعلبی (الکشف و البیان)''': الثعلبی (درگذشت 427ق.)، به کوشش ابن عاشور، بیروت، دار احیاء التراث العربی، 1422ق.

*'''تفسیر فرات الکوفی''': الفرات الکوفی (درگذشت 307ق.)، به کوشش محمد کاظم، تهران، وزارت ارشاد، 1374ش.

*'''تقریب التهذیب''': ابن حجر العسقلانی (درگذشت 852ق.)، به کوشش مصطفی، بیروت، دار الکتب العلمیه، 1415ق.

*'''تهذیب الکمال''': المزی (درگذشت 742ق.)، به کوشش بشار عواد، بیروت، الرساله، 1415ق.

*'''الثقات''': ابن حبان (درگذشت 354ق.)، به کوشش شرف الدین، هند، وزارت معارف و شؤون فرهنگی.

*'''جامع البیان''': الطبری (درگذشت 310ق.)، به کوشش صدقی جمیل، بیروت، دار الفکر، 1415ق.

*'''الجرح و التعدیل''': ابن ابی‌حاتم الرازی (درگذشت 327ق.)، بیروت، دار الفکر، 1372ق.

*'''جمهرة انساب العرب''': ابن حزم (درگذشت 456ق.)، به کوشش گروهی از علما، بیروت، دار الکتب العلمیه، 1418ق.

*'''الجوهرة فی نسب الامام علی و آله''': البری (درگذشت قرن7ق.)، به کوشش التونجی، دمشق، مکتبة النوری، 1402ق.

*'''حلیة الاولیاء''': ابونعیم الاصفهانی (درگذشت 430ق.)، بیروت، دار الکتاب العربی، 1405ق.

*'''خاتمة المستدرک''': النوری (درگذشت 1320ق.)، قم، آل البیت، 1415ق.

*'''الدر المنثور''': السیوطی (درگذشت 911ق.)، بیروت، دار المعرفه، 1365ق.

*'''دلائل النبوه''': ابونعیم الاصفهانی (درگذشت 430ق.)، به کوشش محمد رواس و عبدالبر عباس، بیروت، دار النفائس، 1406ق.

*'''دلائل النبوه''': البیهقی (درگذشت 458ق.)، به کوشش عبدالمعطی، بیروت، دار الکتب العلمیه، 1405ق.

*'''رجال الطوسی''': الطوسی (درگذشت 460ق.)، به کوشش قیومی، قم، نشر اسلامی، 1415ق.

*'''رجال کشّی (اختیار معرفة الرجال)''': الطوسی (درگذشت 460ق.)، به کوشش میرداماد و رجایی، قم، آل البیت، 1404ق.

*'''روض الجنان''': ابوالفتوح رازی (درگذشت 554ق.)، به کوشش یاحقی و ناصح، مشهد، آستان قدس رضوی، 1375ش.

*'''زاد المسیر''': ابن الجوزی (درگذشت 597ق.)، به کوشش عبدالرزاق، بیروت، دار الکتاب العربی، 1422ق.

*'''سبل الهدی''': محمد بن یوسف الصالحی (درگذشت 942ق.)، به کوشش عادل احمد و علی محمد، بیروت، دار الکتب العلمیه، 1414ق.

*'''سنن الترمذی''': الترمذی (درگذشت 279ق.)، به کوشش عبدالوهاب، بیروت، دار الفکر، 1402ق.

*'''السنن الکبری''': البیهقی (درگذشت 458ق.)، بیروت، دار الفکر.

*'''سنن النسائی''': النسائی (درگذشت 303ق.)، بیروت، دار الفکر، 1348ق.

*'''سیر اعلام النبلاء''': الذهبی (درگذشت 748ق.)، به کوشش گروهی از محققان، بیروت، الرساله، 1413ق.

*'''السیرة النبویه''': ابن هشام (درگذشت 213ق./218ق.)، به کوشش محمد محیی الدین، مصر، مکتبة محمد علی صبیح، 1383ق.

*'''شذرات الذهب''': عبدالحی بن العماد (درگذشت 1089ق.)، بیروت، دار الفکر، 1409ق.

*'''شواهد التنزیل''': الحاکم الحسکانی (درگذشت 506ق.)، به کوشش محمودی، تهران، وزارت ارشاد، 1411ق.

*'''الصحیح من سیرة النبی(ص)''': جعفر مرتضی العاملی، قم، دار الحدیث، 1426ق.

*'''الطبقات الکبری''': ابن سعد (درگذشت 230ق.)، بیروت، دار صادر.

*'''طبقات مفسران شیعه''': عقیقی بخشایشی، قم، نوید اسلام، 1371ش.

*'''الطبقات''': خلیفة بن خیاط (درگذشت 240ق.)، به کوشش زکار، بیروت، دار الفکر، 1414ق.

*'''العبر فی خبر من غبر''': الذهبی (درگذشت 748ق.)، به کوشش محمد السعید، بیروت، دار الکتب العلمیه.

*'''عیون الاخبار''': ابن قتیبه (درگذشت 276ق.)، بیروت، دار الکتاب العربی.

*'''الغارات''': ابراهیم الثقفی الکوفی (درگذشت 283ق.)، به کوشش المحدث، بهمن، 1355ش.

*'''فتح الباری''': ابن حجر العسقلانی (درگذشت 852ق.)، بیروت، دار المعرفه.

*'''الکافی''': الکلینی (درگذشت 329ق.)، به کوشش غفاری، تهران، دار الکتب الاسلامیه، 1375ش.

*'''الکامل فی التاریخ''': علی ابن اثیر (درگذشت 630ق.)، بیروت، دار صادر، 1385ق.

*'''کفایة الاثر''': علی بن محمد خزاز قمی (درگذشت 400ق.)، به کوشش کوه‌کمری، قم، بیدار، 1401ق.

*'''مائة منقبه''': محمد بن احمد القمی (درگذشت 412ق.)، قم، مدرسة الامام المهدی، 1407ق.

*'''مجمع البیان''': الطبرسی (درگذشت 548ق.)، بیروت، دار المعرفه، 1406ق.

*'''المحبّر''': ابن حبیب (درگذشت 245ق.)، به کوشش ایلزه لیختن شتیتر، بیروت، دار الآفاق الجدیده.

*'''مروج الذهب''': المسعودی (درگذشت 346ق.)، به کوشش اسعد داغر، قم، دار الهجره، 1409ق.

*'''مسند احمد''': احمد بن حنبل (درگذشت 241ق.)، بیروت، دار صادر.

*'''مصباح الزائر''': ابن طاوس (درگذشت 664ق.)، آل البیت، 1417ق.

*'''المعارف''': ابن قتیبه (درگذشت 276ق.)، به کوشش ثروت عکاشه، قم، الرضی، 1373ش.

*'''المغازی''': الواقدی (درگذشت 207ق.)، به کوشش مارسدن جونس، بیروت، اعلمی، 1409ق.

*'''مناقب الامام امیر المؤمنین(ع)''': محمد بن سلیمان الکوفی (درگذشت 300ق.)، به کوشش محمودی، قم، احیاء الثقافة الاسلامیه، 1412ق.

*'''مناقب علی بن ابی‌طالب(ع)''': احمد بن مردویه (درگذشت 410ق.)، قم، دار الحدیث، 1424ق.

*'''میزان الاعتدال فی نقد الرجال''': الذهبی (درگذشت 748ق.)، به کوشش البجاوی، بیروت، دار المعرفه، 1382ق.

*'''النسب''': ابن سلاّم الهروی (درگذشت 224ق.)، به کوشش مریم محمد، بیروت، دار الفکر، 1410ق.

*'''نواسخ القرآن''': ابن الجوزی (درگذشت 597ق.)، بیروت، دار الکتب العلمیه.

*'''وسائل الشیعه''': الحر العاملی (درگذشت 1104ق.)، به کوشش ربانی شیرازی، بیروت، دار احیاء التراث العربی، 1403ق.

*'''الیقین''': ابن طاوس (درگذشت 664ق.)، به کوشش الانصاری، قم، دار الکتاب، 1413ق.

{{پایان}}

{{صحابه}}
{{بقیع}}

[[رده:صحابه]]
[[رده:راویان احادیث ائمه]]
[[رده:حاضران در غزوات پیامبر(ص)]]
[[رده:حاضران در پیمان عقبه]]
[[رده:مدفونان در بقیع]]
[[رده:انصار]]
[[رده:اصحاب امام علی(ع)]]
[[رده:یاران امام حسن(ع)]]
[[رده:یاران امام حسین(ع)]]
[[رده:راویان حدیث از پیامبر(ص)]]