در حال ویرایش جزیرةالعرب

[[پرونده:جزیرة العرب.jpg|300px|بندانگشتی|جزیرة العرب یا شبه جزیره عربستان]]

'''جزیرةالعرب'''، خاستگاه اسلام و دربرگیرنده [[حرمین|حرمین شریفین]]، در جنوب غربی آسیا، با حدود 3 میلیون کیلومتر مربع مساحت، بزرگ‌ترین شبه جزیره دنیاست. 

بر پایه گزارشات تاریخی اقوام مختلفی همچون قوم [[عاد]] و [[ثمود]] در این سرزمین می‌زیسته‌اند و زبان تمامی ساکنان جزیرةالعرب، عربی بوده است. اساس ملیت و بافت اجتماعی ـ سیاسی، در جزیرةالعرب را قبیله دانسته‌اند.
پشتوانه‌اقتصادی ساکنان جزیرةالعرب، داد و ستد جواهرات و سنگ‌های‌قیمتی، کشاورزی، دامداری _در‌اندک مناطقِ برخوردار از آب_ و درآمد حاصل از زیارت مکه در ایامی‌خاص بود. 

اگر چه جزیرةالعرب خاستگاه ادیان توحیدی و میعادگاه بسیاری از انبیای الهی همچون [[حضرت آدم|آدم]] و [[حضرت صالح|صالح]] و [[حضرت هود|هود]] و [[حضرت ابراهیم|ابراهیم]] و [[حضرت اسماعیل|اسماعیل]] و محل بنای [[کعبه]] بوده است، اما در اثر نفوذ و گسترش خرافات و آیین‌های انحرافی، عنصر اصلی دین قبایل عرب، پیش از ظهور اسلام، شرک و [[بت‌پرستی]] و به تعبیری، آمیزه‌ای از تعدد خدایان و طبیعت‌پرستی بود. با [[بعثت]] پیامبر اکرم(ص)،‌ و [[هجرت]] تاریخی ایشان به [[مدینه]] و تشکیل حکومت اسلامی و [[فتح مکه]]، جزیرةالعرب با شتاب بیشتری در مسیر تحول‌گرایی و رشد به سوی تمدن اسلامی گام برداشت؛ 

پس از اسلام مناسک حج اصلاح شد و با گسترش اسلام در نقاط گوناگون جهان، تعداد حاجیان فزونی یافت و تامین نیازهای حاجیان باعث رونق تجارت در شبه جزیره بوده است.

شبه جزیره، به دلیل وجود حرمین شریفین، به ویژه مکه همواره مورد توجه حاکمان اسلامی در دوره‌های مختلف بوده است. کوشش‌های فراوان این حاکمان در زمینه‌های مختلف همچون؛ تامین امنیت راه‌های حج، تعیین [[امیر الحاج]]، تعمیر و گسترش [[مسجدالحرام]] و [[مسجدالنبی]] و شهرهای [[مکه]] و [[مدینه]] و نیز ارائه خدمات رفاهی به زائران و ... بخش‌های مهمی از تاریخ جزیرةالعرب را تشکیل می‌دهد.
==جغرافیای طبیعی==
{{اصلی|جغرافیای جزیره العرب}}
جزیرةالعرب شبه‌جزیره بزرگی در جنوب غرب آسیاست<ref>تاریخ العرب القدیم، ص19؛ دراسات فی تاریخ العرب القدیم، ص81.</ref> که از سه طرف توسط آب ([[دریای سرخ]]، اقیانوس هند و [[خلیج فارس]]) محصور شده و تنها از شمال با خشکی ارتباط دارد.<ref>صورة الارض، ج1، ص18-19؛ صفة جزیرةالعرب، ص47؛ معجم البلدان، ج2، ص137.</ref> جغرافی‌دانان آن را جزیره نامیده‌اند چون از شمال نیز به آب رودخانه‌هایی‌ مانند [[فرات]] محدود است.<ref>صفة جزیرةالعرب، ص84.</ref> 

جغرافیدانان مسلمان آن را به پنج بخش تقسیم کرده‌اند: [[تهامه]] (سرزمین پست ساحلی غرب در کرانه دریای سرخ)،<ref>جغرافیة شبه جزیرةالعرب، ص12.</ref> [[نجد]] (فلات مرکزی)،<ref>اطلس تاریخ اسلام، ج1، ص396.</ref> [[حجاز]] (منطقه شرق کوه‌های سرات)،<ref>نک: اطلس تاریخ اسلام، ج1، ص396-397؛ معجم ما استعجم، ج1، ص9؛ معجم البلدان، ج2، ص219.</ref> [[عروض]] (شرق و مجاور خلیج فارس)<ref>المفصل، ج1، ص174-176؛ اطلس تاریخ اسلام، ج1، ص396.</ref> و [[یمن]] (جنوب غربی کوهستانی و پرباران).<ref>صفة جزیرةالعرب، ص90؛ تاریخ العرب فی عصر الجاهلیه، ص104؛ اطلس تاریخ اسلام، ج1، ص396.</ref>

بیشتر مساحت آن را بیابان‌های وسیعی مانند [[ربع‌الخالی]] و [[نفود]] فراگرفته است.<ref>اطلس المملکة العربیة السعودیه، ص35.</ref> ارتفاعات مهم آن [[رشته‌کوه‌های سرات]] در غرب، کوه‌های عمان در شرق و رشته‌کوه‌های نجد در مرکز هستند. وجود دره‌ها (مانند وادی الرمه)، واحه‌ها (مانند مدینه و احساء) و سرزمین‌های سنگلاخی آتشفشانی (حره‌ها) از دیگر ویژگی‌های طبیعی آن است.

آب‌وهوای آن بسیار خشک و قاره‌ای است با بارش سالانه کم (عمدتاً زیر ۲۰۰ میلی‌متر)، تابش شدید آفتاب و اختلاف دمای زیاد بین شب و روز. رودخانه دایمی وجود ندارد و منابع آب عمدتاً چاه‌ها و چشمه‌ها هستند.<ref>جغرافیة المملکة العربیة السعودیه، ص107.</ref>
==جغرافیای انسانی==
بیشتر مناطق شبه‌جزیره عربستان غیرمسکون یا کم‌جمعیت است. اجتماعات اولیه در کنار منابع آب و زمین‌های قابل کشت شکل گرفتند و راه‌های تجاری بر تمرکز جمعیت اثر گذاشتند.<ref>جزیرةالعرب فی القرن العشرین، ص46.</ref>

نظام اجتماعی مبتنی بر قبیله بود. پیوندهای خونی، نسبی و «عصبیت» اساس این نظام بود. افراد فاقد پیوند خونی می‌توانستند تحت «حمایت» یک قبیله قرار گیرند. جنگ‌ها و اسیرگیری نیز به ایجاد طبقه‌ای از بردگان انجامید.<ref>تاریخ العرب فی عصر الجاهلیه، ص435-437.</ref>شرایط محیطی همچنین منجر به تقسیم‌بندی اجتماعی به کوچ‌نشینان (اهل وبر) و یکجانشینان (اهل حضر) شد. ویژگی‌هایی مانند کرم، دلیری، عفت و وفاداری به عهد به دلیل این سبک زندگی پررنگ بودند.<ref>تاریخ العرب فی عصر الجاهلیه، ص440-445.</ref>

از مهم‌ترین قبایل حجاز می‌توان به [[قریش]]، [[خزاعه]]، [[ثقیف]]، [[هوازن]]، [[غطفان]]، [[اوس]] و [[خزرج]] اشاره کرد. در تهامه قبایلی مانند [[جهینه]] و [[غفار]]، و در نجد قبایلی مانند [[تمیم]] و [[اسد]] ساکن بودند. شرق عربستان محل سکونت قبایلی چون [[عَنَزَه]] و [[قحطان]]، عروض محل سکونت [[ربیعه]] و [[بکر بن وائل]]، و یمن محل سکونت قبایلی مانند [[حمیر]] و [[مذحج]] بود.<ref>المفصل، ج17، ص207-208.</ref>زبان عربی از مشترکات اصلی ساکنان بود و محققان اتفاق نظر دارند که سامی‌ها کهن‌ترین ساکنان شناخته‌شده این منطقه بوده‌اند.<ref>المفصل، ج1، ص230-239.</ref>

در تقسیم‌بندی منابع اسلامی، ساکنان جزیرة العرب به [[عرب عاربه]] (شامل اقوام از میان رفته‌ای مانند [[عاد]] و [[ثمود]] و نیز قحطانیان جنوب) و [[عرب مستعربه]] (منتسب به [[معد بن عدنان]] در شمال که زبان اصلی‌شان عربی نبود) تقسیم شده‌اند.<ref>السیرة النبویه، ج1، ص3-5؛ موسوعة مرآة الحرمین، ج5، ص11-235؛ المفصل، ج2، ص5-7.</ref>

بر اساس سرشماری سال ۲۰۰۰م، جمعیت شبه‌جزیره به بیش از ۷۷ میلیون نفر رسید.<ref>Britannica (Arabian Peninsula.</ref> امروزه ساکنان آن علاوه بر عرب‌های بومی، شامل جمعیت قابل توجهی غیربومی هستند که سهم زیادی از جمعیت کشورهایی مانند امارات (۸۳٪) و قطر (۸۰٪) را تشکیل می‌دهند.<ref>Britannica (Arabian Peninsula.</ref>

==دین در جزیرةالعرب==
این سرزمین زیستگاه [[حضرت آدم(ع)]] و محل بنای [[کعبه]] دانسته شده است.<ref>تاریخ طبری، ج2، ص283؛ اخبار مکه، ج1، ص61؛ تفسیر قمی، ج1، ص61-62؛ الکافی، ج4، ص212-213.</ref> بازسازی کعبه به دست [[حضرت ابراهیم(ع)]] و سکونت خاندانش در [[حجاز]] در قرآن ([[سوره بقره]]، آیه127) و منابع اسلامی ثبت شده است.<ref>الاصنام، ص5-6؛ اخبار مکه، ج1، ص57-66.</ref> همچنین محل زندگی اقوام کهنی مانند [[ثمود]] و [[عاد]] در شمال بود که پیامبرانی چون [[حضرت صالح|صالح]] و [[حضرت هود|هود]] به سوی آنها فرستاده شدند.<ref>باستان‌شناسی و جغرافیای تاریخی، ص151-205، 233-299.</ref>

با این حال در عربستان پیش از اسلام [[بت‌پرستی]] عمومی‌ترین باور بود.<ref>تاریخ صدر اسلام، زرگری‌نژاد، ص130</ref> هر قبیله بت‌های ویژه خود داشت (در قرآن، [[سوره النجم]]، آیات 19-20 به برخی اشاره شده) و تقریباً هر خانه‌ای یک بت داشت. کسانی که توانایی تهیه بت نداشتند، سنگی را نصب و دور آن طواف می‌کردند.<ref>المفصل، ج11، ص66.</ref>

==== کعبه و حج ====
کعبه در همه ادیان آسمانی مورد توجه و نماد یکتاپرستی بود و [[حج]] به عنوان فریضه‌ای دینی برگزار می‌شد. اما به آمیزه‌ای از سنت ابراهیمی و جاهلی تبدیل شده بود.<ref>تاریخ یعقوبی، ج1، ص270-271؛ المفصل، ج11، ص223.</ref> قبایل هرکدام [[تلبیه]] ویژه خود را داشتند<ref>الازمنة و تلبیة الجاهلیه، ص38-45.</ref> و حج‌گزاران به دو گروه با آداب متفاوت [[اهل حمس]] و [[اهل حل]] تقسیم می‌شدند.<ref>اخبار مکه، ج1، ص184-189.</ref>

==== ادیان دیگر و یکتاپرستان ====
[[مسیحیت]] و [[یهودیت]] احتمالاً در دوره دوم حکومت [[حمیریان]] (378-525م.) وارد جزیرة العرب شدند. مسیحیت از طریق مبلغان سوری، حیره‌ای و حبشی و یهودیت از طریق مهاجران در مناطقی مانند [[یثرب]]، خیبر و [[تیماء]] حضور یافتند.<ref>تاریخ العرب القدیم، ص84، 175، 187؛ المفصل، ج12، ص103، 158-197.</ref>[[حنفاء]] گروهی بودند که بت‌پرستی را ترک کرده و به خدای یگانه ایمان داشتند. آنها خود را پیرو دین [[حضرت ابراهیم(ع)|حضرت ابراهیم]] می‌دانستند و رفتارهایی مانند تفکر در آفرینش و پرهیز از منکرات را در پیش می‌گرفتند.<ref>المفصل، ج12، ص25-85؛ جزیرةالعرب قبل الاسلام، ص625-633.</ref>

===ظهور اسلام===
رسالت پیامبر(ص) در حدود سال 610م. در [[مکه]] آغاز شد. پس از 13 سال تبلیغ در مکه با استقبال کند، مردم [[یثرب]] (مدینه) اقبال بهتری نشان دادند. با [[هجرت پیامبر]] به مدینه در سال 623 میلادی، این شهر به مرکز حکومت اسلامی تبدیل شد و در طول 10 سال، اسلام به مناطق مهمی مانند مکه، [[طائف (ابهام‌زدایی)|طائف]]، [[یمن]]، [[عمان]] و [[بحرین]] گسترش یافت.<ref>فتوح البلدان، ص63-99.</ref> در زمان [[عمر بن خطاب]]، یهودیان و مسیحیان حجاز وادار به کوچ شدند.<ref>تاریخ یعقوبی، ج2، ص155؛ تاریخ المدینه، ج1، ص183-184.</ref>

امروزه تقریباً همه ساکنان مسلمان هستند. [[وهابیت]] در عربستان سعودی و قطر حاکم است. بیشتر مردم [[کویت]] و [[امارات متحده عربی]] سنی مذهب (عمدتاً مالکی) هستند. جمعیت چشمگیری از [[شیعه|شیعیان امامی]] در سواحل عربستان، بحرین و کویت زندگی می‌کنند. نیمی از مردم یمن سنی و نیمی دیگر [[زیدیه|شیعه زیدی]] هستند. در عمان، باورهای [[اباضیه|خوارج اباضیه]] رواج دارد.<ref>شبه جزیره عربستان، ج1، ص48، 75-78.</ref>

== تاریخ اقتصادی ==
اقتصاد شبه‌جزیره عربستان در ابتدا بر کشاورزی محدود در واحه‌ها و دامداری استوار بود. با توجه به شرایط جغرافیایی نامساعد، تجارت و صنعت نقش مهم‌تری در اقتصاد ایفا کرده‌اند. کشاورزی در مناطق حاصلخیز، به‌ویژه در جنوب، از دیرباز رواج داشت و محصولاتی شامل غلات، حبوبات، دانه‌های معطر و میوه‌های کشت می‌شد.<ref>جزیرةالعرب قبل اسلام، ص75؛ صفة جزیرةالعرب، ص313 به بعد.</ref> در برخی مناطق دیگر از جمله در مدینه و طائف نیز کشاورزی رونق داشت.<ref>مکة و المدینة فی الجاهلیة و عهد الرسول، ص356؛ معالم المدینة المنوره، ج4، ص42؛ البلدان، ص151.</ref><ref>دراسات فی تاریخ العرب، ج1، ص339، 431-432؛ اخبار مکه، ج2، ص239.</ref>

شتر به دلیل سازگاری با محیط خشک، محور زندگی کوچ‌نشینان بود و تمامی نیازهای آنان از شیر و گوشت تا پشم و پوست را تامین می‌کرد.<ref>المفصل، ج1، ص198؛ تاریخ شبه الجزیرةالعربیه، ص24؛ جزیرةالعرب قبل الاسلام، ص95-96؛ المخصص، ج2، ص125-134.</ref> پرورش اسب برای جنگ و کوچ، و نیز گوسفند، بز و زنبور عسل (به‌ویژه در یمن و حضرموت) رایج بود.<ref>المفصل، ج1، ص201-203؛ جزیرةالعرب قبل الاسلام، ص118-119.</ref>

===صنعت===

دستیابی به معادن طلا، نقره، عقیق، سرب، آهن و نمک<ref>صفة جزیرةالعرب، ص263، 267، 293، 320-321؛ جزیرةالعرب قبل الاسلام، ص103-110؛ صفة جزیرةالعرب، ص320.</ref> به تدریج باعث رونق صنایعی مانند پوست‌دوزی، ریسندگی، بافندگی، رنگرزی، ساخت عطر، نجاری، سفالگری، شیشه‌گری و زرگری شد.<ref>جزیرةالعرب قبل الاسلام، ص101-129.</ref> در مناطق غیرزراعی، صنایعی مانند اسلحه‌سازی و ساخت ابزار رایج بود.<ref>المعارف، ص575-576.</ref> صنایع وابسته به کشتی‌سازی و ماهیگیری در سواحل، و همچنین صید مروارید رونق داشت.<ref>جغرافیة شبه جزیرةالعرب، ص26-27.</ref>

===تجارت===
تجارت مهم‌ترین عامل اقتصادی بود و تاجران، به‌ویژه قریش، کاروان‌های بزرگ را رهبری و گاه معاهداتی با قدرت‌های همسایه مانند ایران و روم می‌بستند.<ref>انساب الاشراف، ج1، ص66.</ref>

دو راه اصلی تجارت وجود داشت: راه شمالی که از خلیج فارس و عمان، بادیه‌الشام و فلسطین، به بندر صور یا مصر می‌رسید و راه جنوبی که از بنادر جنوب مانند عمان، به موازات دریای سرخ، به بندر ایله یا غزه منتهی می‌شد.<ref>المفصل، ج13، ص262.</ref>

جنوبی‌ها با دریانوردی، در صادرات کالاهای بومی (مانند بخور و کندر) و واردات کالاهای تجملی (مانند طلا و ابریشم) نقش واسطه‌گری داشتند.<ref>تاریخ العرب القدیم، ص65؛ محاضرات فی تاریخ العرب، ج1، ص36-37؛ تاریخ العرب قبل الاسلام، ص136.</ref>

بازارهایی مانند عکاظ، مجنه و ذی‌المجاز نزدیک مکه، و بازارهای بنی‌قینقاع و زباله در مدینه، مراکز مهم تجاری بودند.<ref>اسواق العرب، ص277، 344، 347؛ تاریخ المدینة المنوره، ج1، ص306؛ وفاء الوفاء، ج2، .</ref> بنادری مانند جده و ینبع نیز نقش کلیدی در واردات کالا و ورود حاجیان داشتند.<ref>معجم البلدان، ج3، ص351؛ جزیرةالعرب قبل الاسلام، ص135-160؛ جزیرةالعرب فی القرن العشرین، ص16، 201-206.</ref>

=== نفت و گاز ===
در دوره معاصر، اقتصاد کشورهای شبه‌جزیره عربستان تحت سلطه هیدروکربن‌ها (نفت و گاز) قرار دارند که مدرنیزاسیون سریع و صندوق‌های ثروت عظیم ملی را تأمین مالی کرده‌اند. برای گریز از آسیب‌پذیری ناشی از وابستگی به نفت این کشورها در جهت تنوع‌بخشی اقتصادی در بخش‌هایی مانند گردشگری، مالی و فناوری تلاش می‌کنند.<ref>Marcel, Valérie. ''Oil Titans: National Oil Companies in the Middle East''. Chatham House, 2006.</ref> <ref>Hertog, Steffen.''Princes, Brokers, and Bureaucrats: Oil and the State in Saudi Arabia''. Cornell University Press, 2010.</ref>

==تاریخ سیاسی==

===دوران پیش از اسلام===

ویژگی‌های جغرافیایی (کوچ‌نشینی، فقر منابع) باعث شد حکومت‌های مرکزی قدرتمند کمتر تمایلی به تسلط کامل بر این سرزمین داشته باشند. با این حال، در جنوب، حکومت‌های متمرکز و قدرتمندی شکل گرفتند. مهم‌ترین این دولت‌ها شامل [[سباییان|سبأ]] (۶۵۰-۱۱۵ ق.م.)، [[معین|مَعین]] (۱۳۰۰-۶۳۰ ق.م.)، [[قَتبان]] (۱۰۰۰-۵۰ ق.م.)، حضرموت (۴۵۰ ق.م. - ۳۰۰ م.) و [[حمیریان|حمیر]] (۱۱۵ ق.م. - ۵۲۵ م.) بودند.<ref>تاریخ شبه الجزیرةالعربیه، ص63 به بعد؛ المفصل، ج3، ص73 به بعد.</ref> 

در شمال، حکومت‌های کوچک‌تری مانند لحیان در منطقه علا<ref>المفصل، ج3، ص244؛ تاریخ شبه الجزیرةالعربیه، ص143-144.</ref> و دولت‌های دست‌نشانده قدرت‌های بزرگ، مانند [[آل منذر]] (لخمیان) در [[حیره]] (وابسته به ایران)<ref>تاریخ شبه الجزیرةالعربیه، ص151-152.</ref> و [[غسانیان]] در جنوب شام (وابسته به روم) وجود داشتند.<ref>تاریخ شبه الجزیرةالعربیه، ص158-162.</ref>

===دوران اسلامی===

[[بعثت پیامبر]] در سال ۶۱۰ م. نقطه عطفی در تاریخ سیاسی شبه‌جزیره عربستان بود. با [[هجرت پیامبر]] به مدینه و تشکیل حکومت اسلامی، مرکز ثقل سیاسی از جنوب به حجاز منتقل شد. پس از [[فتح مکه]] و پاکسازی کعبه از بت‌ها، اکثر قبایل شبه‌جزیره در «[[سنةالوفود]]» اسلام آوردند یا پیمان صلح بستند.<ref>السیرة النبویه، ج4، ص51، 858-859، 985؛ فتوح البلدان، ص49.</ref>

پس از رحلت پیامبر(ص)، خلافت [[ابوبکر بن ابی‌قحافه|ابوبکر]] با شورش‌های گسترده قبایل (جنگ‌های ردّه) مواجه شد که سرکوب گردید.<ref>الرده، ص49 به بعد.</ref> در دوره [[عمر بن خطاب|عمر]]، تسلط حکومت مرکزی بر کل شبه‌جزیره کامل شد و درآمدها به شدت افزایش یافت.<ref>تاریخ یعقوبی، ج2، ص161؛ تاریخ عرب، ص305.</ref>

انتقال مرکز خلافت از مدینه به [[کوفه]] توسط [[حضرت علی(ع)]] و سپس به شام توسط [[معاویه]]، به تدریج شبه‌جزیره را به حاشیه سیاست جهان اسلام راند. این امر به قیام‌هایی مانند قیام عبدالله بن زبیر (که در ۷۴ ق. توسط حجاج بن یوسف ثقفی سرکوب شد) انجامید.<ref>تاریخ طبری، ج7، ص394؛ انساب الاشراف، ج9، ص289-303؛ البدایة و النهایه، ج10، ص35.</ref> دیگر شورش‌های مهم شامل قیام خوارج، قیام نفس زکیه (۱۴۵ ق.) و جنبش قرمطیان بود.<ref>تاریخ خلیفه، ص276-277؛ انساب الاشراف، ج3، ص92-109؛ الکامل، ج7، ص493-495؛ تاریخ ابن خلدون، ج4، ص110-118.</ref>

با این حال، شبه‌جزیره به دلیل وجود [[حرمین|حرمین شریفین]] (مکه و مدینه) و نقش آن در مشروعیت‌بخشی، همواره برای خلفا و سلسله‌های مختلف (از جمله عباسیان، فاطمیان و مملوکان) اهمیت داشت. این حکومت‌ها خدمات عمرانی گسترده‌ای در حرمین و مسیرهای حج انجام می‌دادند.<ref>خلاصة الکلام، ص16، 46؛ تاریخ عمارة المسجد الحرام، ص58-162؛ عمارة المسجد النبوی، ص185 به بعد.</ref>

===دوره عثمانی و ظهور آل سعود===

عثمانی‌ها در سال ۹۲۳ ق. بر حجاز مسلط شدند و تا ۱۳۳۷ ق. بر آن حکومت کردند. آنان ضمن تعیین والی، امور داخلی را به اشراف حسنی مکه می‌سپردند و همچنان به عمران حرمین توجه داشتند.<ref>جغرافیة شبه جزیرةالعرب، ص141-142؛ تاریخ عمارة المسجد الحرام، ص168 به بعد.</ref>

در سده دوازدهم ق./هجدهم م., جنبش وهابی به رهبری محمد بن عبدالوهاب با اتحاد با محمد بن سعود (حاکم درعیه) ظهور کرد. پس از کشمکش‌های طولانی با عثمانی، آنان موفق به تأسیس پادشاهی عربستان سعودی در سال ۱۳۴۳ ق./۱۹۲۵ م. شدند.<ref>تاریخ آل سعود، ج1، ص34-35؛ کشتار مکه، ص57.</ref> حکومت سعودی با باورهای وهابی خود تغییرات عمده‌ای ایجاد کرد، از جمله ویرانی بسیاری از آثار تاریخی و مقبره‌ها (با مخالفت گسترده جهان اسلام)<ref>جزیرةالعرب فی القرن العشرین، ص273؛ کشتار مکه، ص57.</ref> و نیز اجرای پروژه‌های عظیم عمرانی در حرمین  (گسترش مسجدالحرام و مسجد النبی، توسعه بندر جده و...).<ref>رعایة الحرمین، ص15، 23-43؛ سلطان نجد، ص31-32، 72؛ الرحلة السعودیه، ص218؛ مرافق الحج، ص46-48.</ref>

پس از جنگ جهانی اول، شبه‌جزیره به هفت کشور مستقل (عربستان سعودی، یمن، عمان، قطر، بحرین، کویت و امارات متحده عربی) تقسیم شد.<ref>جغرافیة شبه جزیرةالعرب، ص44-429.</ref>

==پانویس==
{{پانویس}}
== منابع ==
{{منابع}}
{{دانشنامه
 | آدرس = http://hzrc.ac.ir/post/7376/%d8%ac%d8%b2%d9%8a%d8%b1%d8%a9-%d8%a7%d9%84%d8%b9%d8%b1%d8%a8
 | عنوان = جزیرة العرب
 | نویسنده = ابوالفضل ربانی
}}
* '''الاخبار الطوال''': ابن داود الدینوری (م. 282ق.)، به کوشش عبدالمنعم، قم، الرضی، 1412ق. 
* '''اخبار مکه''': الازرقی (م. 248ق.)، به کوشش رشدی الصالح، مکه، مکتبة الثقافه، 1415ق. 
* '''الازمنة و تلبیة الجاهلیه''': محمد قطرب (م. 206ق.)، به کوشش الضامن، مؤسسة الرساله، 1405ق. 
* '''اسواق العرب فی الجاهلیة و الاسلام''': سعید بن محمد الافغانی. 
* '''الاصنام (تنکیس الاصنام)''':  هشام بن محمد کلبی (م. 204ق.)، به کوشش احمد زکی، تهران، تابان، 1348ش. 
* '''اطلس المملکة العربیة السعودیه''': وزارة التعلیم العالی، ریاض، مکتبة العبیکان، 1419ق. 
* '''اطلس تاریخ اسلام''': گروه نویسندگان زیر نظر عزیز خوشوقت، تهران، تکا، 1389ش. 
* '''انساب الاشراف''': البلاذری (م. 279ق.)، به کوشش زکار و زرکلی، بیروت، دار الفکر، 1417ق. 
* '''باستان‌شناسی و جغرافیای تاریخی قصص قرآن''': بی‌آزار شیرازی، تهران، فرهنگ اسلامی، 1380ش. 
* '''البدایة و النهایه''': ابن کثیر (م. 774ق.)، بیروت، مکتبة المعارف. 
* '''البلدان''': الیعقوبی (م. 292ق.)، بیروت، دار الکتب العلمیه، 1422ق. 
* '''تاریخ آل سعود''': ناصر سعید، دار مکة المکرمه، 1404ق. 
* '''تاریخ ابن خلدون''': ابن خلدون (م. 808ق.)، به کوشش خلیل شحاده، بیروت، دار الفکر، 1408ق. 
* '''تاریخ العرب القدیم''': توفیق ابرو، دار الفکر، 1422ق. 
* '''تاریخ التمدن الاسلامی''': جرجی زیدان، مصر، مطبعة الهلال، 1922م. 
* '''تاریخ خلیفه''': خلیفة بن خیاط (م. 240ق.)، به کوشش فواز، بیروت، دار الکتب العلمیه، 1415ق. 
* '''تاریخ شبه الجزیرة العربیة فی عصورها القدیمه''': عبدالعزیز صالح، مصر، مکتبة الانجلو المصریه. 
* '''تاریخ طبری (تاریخ الامم و الملوک)''':  الطبری (م. 310ق.)، به کوشش محمد ابوالفضل، بیروت، دار احیاء التراث العربی. 
* '''تاریخ العرب فی عصر الجاهلیه''': سید عبدالعزیز سالم، بیروت، دار النهضة العربیه. 
* '''تاریخ العرب''': فیلیپ خوری حتی، ترجمه پاینده، تهران، علمی و فرهنگی، 1380ش. 
* '''تاریخ عمارة المسجدالحرام''': فوزیه حسین مطر، به کوشش عبدالرحمن، مکه، جامعة‌ام القری، 1406ق. 
* '''تاریخ المدینة المنوره''': ابن شبّه (م. 262ق.)، به کوشش شلتوت، قم، دار الفکر، 1410ق. 
* '''تاریخ الیعقوبی''': احمد بن یعقوب (م. 292ق.)، بیروت، دار صادر، 1415ق. 
* '''التعریف بطبقات الامم''': قاضی صاعد الاندلسی (م. 462ق.)، به کوشش جمشیدنژاد، تهران، هجرت، 1376ق. 
* '''تفسیر القمی''': القمی (م. 307ق.)، به کوشش الجزائری، قم، دار الکتاب، 1404ق. 
* '''تقویم البلدان''': اسماعیل ابوالفداء (م. 732ق.)، قاهره، مکتبة الثقافة الدینیه، 2007م. 
* '''جزیرة العرب فی القرن العشرین''': حافظ وهبه، قاهره، مکتبة النهضة المصریه، 1340ق. 
* '''جزیرة العرب قبل الاسلام''': برهان الدین دلو، بیروت، دار الفارابی، 2004م. 
* '''جغرافیة المملکة العربیة السعودیه''': عبدالرحمن صادق الشریف، ریاض، دار المریخ، 1425ق. 
* '''جغرافیة شبه جزیرة العرب''': عمر رضا کحاله، به کوشش احمد علی، قاهره، مکتبة النهضة الحدیثه، 1384ق. 
* '''خلاصة الکلام فی بیان امراء البلد الحرام''': احمد بن زینی دحلان (م. 1304ق.)، مصر، المطبعة الخیریه، 1305ق. 
* '''دراسات فی تاریخ العرب القدیم''': محمد بیومی مهران، دار المعرفه. 
* '''دراسات فی تاریخ العرب القدیم''': محمد بیومی مهران، دار المعرفه. 
* '''الرحلة السعودیة الحجازیة النجدیه''': محمد سعود الغوری، قاهره، مکتبة الثقافة الدینیه، 1428ق. 
* '''الرده''': الواقدی (م. 207ق.)، به کوشش الجبوری، بیروت، دار الغرب الاسلامی، 1410ق. 
* '''رعایة الحرمین الشرفین منذ صدر الاسلام''': محمد بن عبدالله السبیل، مکه، مطابع الوحید، 1422ق. 
* '''سلطان نجد و الحجاز و ملک المملکة العربیة السعودیه''': عبدالحسین بن صالح الیوسف، ریاض، 1413ق. 
* '''السیرة النبویه''': ابن هشام (م. 213ق./218ق.)، به کوشش محمد محیی الدین، مصر، مکتبة محمد علی صبیح، 1383ق. 
* '''شبه جزیره عربستان در عصر حاضر''': اولیویه کاره، پل بون آنفان، ترجمه اسدالله علوی، مشهد، پژوهش‌های اسلامی، 1380ش. 
* '''صفة جزیرة العرب''': حسین ابن حائک (م. 334ق.)، به کوشش اکوع حوالی، صنعاء، مکتبة الارشاد، 1410ق. 
* '''صورة الارض''': محمد بن حوقل النصیبی (م. 367ق.)، بیروت، دار صادر، 1938م. 
* '''عمارة المسجد النبوی''': محمد الهزاع الشهری، قاهره، مکتبة القاهره، 2001م. 
* '''فتوح البلدان''': البلاذری (م. 279ق.)، بیروت، دار الهلال، 1988م. 
* '''الکافی''': الکلینی (م. 329ق.)، به کوشش غفاری، تهران، دار الکتب الاسلامیه، 1375ش. 
* '''الکامل فی التاریخ''': علی ابن اثیر (م. 630ق.)، بیروت، دار صادر، 1385ق. 
* '''کشتار مکه و آینده حرمین''': ظفر بنگاش. 
* '''لسان العرب''': ابن منظور (م. 711ق.)، قم، ادب الحوزه، 1405ق. 
* '''محاضرات فی تاریخ العرب''': صالح احمد العلی، دار الکتب، 1981م. 
* '''المخصص''': علی بن اسماعیل ابن سیده (م. 458ق.)، بیروت، دار احیاء التراث العربی. 
* '''مرافق الحج و خدماتها المدنیه''': ولید بن محمد جمیل، عربستان، توحید و بناء، 1419ق. 
* '''المسالک و الممالک''': ابراهیم الفارسی الاصطخری (م. 346ق.)، به کوشش الحسینی، وزارة الثقافة و الارشاد، 1381ق. 
* '''المعارف''': ابن قتیبه (م. 276ق.)، به کوشش ثروت عکاشه، قم، الرضی، 1373ش. 
* '''معالم المدینة المنوره''': عبدالعزیز بن عبدالرحمن کعکی، بیروت، دار و مکتبة الهلال، 1419ق. 
* '''معجم البلدان''': یاقوت الحموی (م. 626ق.)، بیروت، دار صادر، 1995م. 
* '''معجم ما استعجم''': عبدالله البکری (م. 487ق.)، به کوشش السقاء، بیروت، عالم الکتب، 1403ق. 
* '''المفصل''': جواد علی، دار الساقی، 1424ق. 
* '''مکة و المدینة فی الجاهلیة و عهد الرسول''': احمد ابراهیم الشریف، دار الفکر. 
* '''موسوعة مرآة الحرمین الشریفین''': ایوب صبری پاشا (م. 1290ق.)، قاهره، دار الآفاق العربیه، 1424ق. 
* '''وفاء الوفاء''': السمهودی (م. 911ق.)، به کوشش خالد عبدالغنی، بیروت، دار الکتب العلمیه، 2006م. 
{{پایان}}
{{جزیرة‌العرب}}

[[رده:جزیرة العرب]]
[[رده:تاریخ عربستان]]
[[رده:مکان‌های مرتبط به حج‏]]
[[رده:جغرافیای جهان اسلام]]