در حال ویرایش جغرافیای جزیره العرب

جزیرةالعرب شبه جزيره بزرگى است، واقع در منتهى‌اليه جنوب غربى آسيا<ref>تاریخ العرب القدیم، ص19؛ دراسات فی تاریخ العرب القدیم، ص81.</ref> که از سه طرف در حصار آب قرار دارد؛ از غرب به دریای سرخ، که حدّ فاصل جزيرةالعرب و قارّه آفریقا است؛ از جنوب به اقیانوس هند و از شرق به دریای عمان و خلیج فارس. تنها از شمال با کویت، عراق و شامات ارتباط زمينى دارد.<ref>صورة الارض، ج1، ص18-19؛ صفة جزیرةالعرب، ص47؛ معجم البلدان، ج2، ص137.</ref> به سبب جريان رودها، از جمله فرات در قسمت شمالى آن- که شبه جزيره را تقريباً به صورت جزيره در آورده است-  جغرافى‌نويسان و مورخان آن جا را جزيرةالعرب ناميده‌اند.<ref>صفة جزیرةالعرب، ص84.</ref>

درباره مرز شمالی آن، سه دیدگاه در میان است: بر پایه دیدگاه نخست، مرز شمالی جزیرةالعرب، خطی فرضی است که از [[خلیج عقبه]] در غرب تا منطقه اُبُلَّه در کرانه شمال غرب خلیج فارس در شرق امتداد یافته است. [[صحرای نَفود]] شمالی، میان [[نجد شمالی]] و بیابان [[شام]]، مرزی طبیعی را برای شمال جزیرةالعرب تشکیل داده است.<ref>التعریف بطبقات الامم، ص208؛ اطلس تاریخ الاسلام، ج1، ص172.</ref> گروه دیگر بخشی گسترده از بادیه شام را جزء جزیرةالعرب دانسته‌اند. با این دیدگاه، مرزهای شمالی تا کرانه‌های جنوبی [[فرات]] امتداد دارد.<ref>صورة الارض، ج1، ص19؛ المسالک و الممالک، ص21؛ تقویم البلدان، ص82.</ref> بعضی بیابان شام و فلسطین و [[صحرای سینا]] را در قلمرو جزیرةالعرب شمرده‌اند.<ref>صفة جزیرةالعرب، ص73؛ معجم البلدان، ج2، ص137.</ref>

=== تقسیمات جغرافی‌دانان ===
بطلمیوس، جغرافی‌دان یونانی، جزیره را به سه بخش سنگی، صحرایی و خوشبخت تقسیم کرده بود.<ref>تاریخ العرب، ج1، ص56-57؛ جغرافیة شبه جزیرةالعرب، ص39.</ref>

جغرافی‌دانان مسلمان شبه جزیره را به پنج بخش تقسیم کرده‌اند:

==== تهامه ====
سرزمینی پست و کم‌ارتفاع در امتداد ساحل شرقی [[دریای سرخ]] و در غرب [[رشته کوه سرات]] که به غَور یا سافله نیز مشهور است. مناطق گوناگون تهامه به نام مناطق مجاور شهرت یافته‌اند. تهامه یمن<ref>اطلس المملکة العربیة السعودیه، ص35؛ اطلس تاریخ اسلام، ج1، ص396.</ref> و [[عسیر]] و [[حجاز]] از آن جمله هستند.<ref>جغرافیة شبه جزیرةالعرب، ص12.</ref>

==== نجد ====
سرزمین مرتفع مرکزی عربستان که در میان مناطق عروض و [[حجاز]] قرار گرفته است. صحرای [[رُبع الخالی]] در جنوب شرق در نجد جنوبی و نیز صحرای بزرگ نَفود در شمال غرب در نجد شمالی، دو مرز طبیعی نجد را شکل داده‌اند.<ref>اطلس تاریخ اسلام، ج1، ص396.</ref>

==== حجاز ====
در شرق رشته کوه‌های سرات قرار گرفته و از جهت غرب تا منطقه نجد ادامه یافته است. شمالی‌ترین بخش آن، [[خلیج عقبه]] و جنوبی‌ترین بخش آن، مناطق جنوبی [[شهر طائف]] است.<ref>نک: اطلس تاریخ اسلام، ج1، ص396-397؛ معجم ما استعجم، ج1، ص9؛ معجم البلدان، ج2، ص219.</ref>

==== عروض ====
بر سرزمین مجاور نجد در شرق عربستان اطلاق می‌شود و بخش عمده‌ای از آن را کرانه‌های جنوبی و غربی خلیج فارس تشکیل می‌دهد.<ref>المفصل، ج1، ص174-176؛ اطلس تاریخ اسلام، ج1، ص396.</ref>

==== یمن ====
در جنوب غربی شبه جزیره قرار دارد و در گذشته بر مناطق جنوب [[مکه]] اطلاق می‌شد. منطقه غربی آن، کوهستانی و دارای بارندگی فراوان بوده است و از همین رو به آن یمن‌الخضراء نیز گفته‌اند.<ref>صفة جزیرةالعرب، ص90؛ تاریخ العرب فی عصر الجاهلیه، ص104؛ اطلس تاریخ اسلام، ج1، ص396.</ref> عربستان «خوشبخت» نامی است که یونانیان به یمن داده‌اند.<ref>نک: جغرافیة شبه جزیرةالعرب، ص39؛ تاریخ العرب فی عصر الجاهلیه، ص104.</ref>

جغرافی‌دانان متاخر مبناهای گوناگون چون نزدیکی و دوری به دریا، حکومت‌ها، و تفاوت‌های طبیعی را برای تقسیم‌بندی شبه جزیره برگزیده و بر همین اساس، نتایج گوناگون به دست داده‌اند.<ref>جغرافیة شبه جزیرةالعرب، ص43.</ref>

=== صحراها و بیابان‌ها ===
بیشتر مناطق شبه جزیره را بیابان‌های بسیار بزرگ مانند صحرای سوریه یا بادیة‌الشام در شمال، صحرای بزرگ نُفُود در شمال عربستان کنونی، صحرای دَهنا در شمال شهر ریاض پایتخت [[عربستان]]، صحرای جافوره در ساحل خلیج فارس و جنوب غرب کشور [[قطر]]، و صحرای بزرگ ربع‌الخالی در جنوب عربستان فراگرفته است.<ref>اطلس المملکة العربیة السعودیه، ص35.</ref>

=== بخش‌های کوهستانی ===
ارتفاعات شبه جزیره در غرب، جنوب، شرق و بخش‌های میانی پراکنده‌اند. رشته کوه‌های به هم پیوسته سَرات در غرب همچون ستون فقرات از مناطق جنوبی [[شام]] و [[فلسطین]] آغاز می‌شوند و به موازات ساحل دریای سرخ امتداد می‌یابند و نزدیک [[شهر مکه]] به کمترین ارتفاع می‌رسند. سپس به ارتفاع آن‌ها افزوده می‌شود؛ به گونه‌ای که در یمن به بیشترین ارتفاع می‌رسند.<ref>المفصل، ج1، ص156.</ref>

بخش‌های کوهستانی [[عمان]] در شرقی‌ترین بخش شبه جزیره، از جهت شمال غربی به سوی جنوب شرقی امتداد یافته‌اند. کوه‌های اخضر در شرقی‌ترین بخش شبه جزیره (عمان) قرار دارند که بلندترین قله آن جبل‌الشمس به ارتفاع حدود2980متر از سطح دریا است.

در بخش شمالی نجد، رشته کوه اَجَا به طول تقریبی100 کیلومتر از جنوب غربی به شمال شرقی کشیده شده و در جنوب شرقی آن رشته کوه سلمی قرار دارد. این دو رشته کوه اکنون با نام کوه‌های شمر شناخته می‌شوند.<ref>جغرافیة شبه جزیرةالعرب، ص49.</ref> رشته کوه بسیار طولانی طویق در بخش شرقی نجد نیز از جمله این ارتفاعات است.<ref>اطلس تاریخ اسلام، ج1، ص190.</ref> [[کوه|قعیقعان]]، [[کوه ابوقبیس|ابوقبیس]]، [[کوه نور|نور]]، [[کوه ثور|ثور]]، [[عرفات]]، و [[کوه احد|اُحد]] از دیگر ارتفاعات مشهور شبه جزیره هستند. در میان تپه‌ها و ارتفاعات، دره‌های بسیار وجود دارند که آب حاصل از بارش‌ها در آن‌ها جریان دارد و کشاورزی جزیره بدان‌ها وابسته است.


مهم‌ترین دره‌های شبه جزیره عبارتند از: وادی الرُمَه که از وادی الرقوب در [[مدینه]] آغاز می‌شود و تا نزدیکی بصره در [[عراق]] ادامه دارد، وادی‌الحمض که از [[خیبر]] تا مدینه و سرانجام دریای سرخ امتداد دارد، وادی بیشه، وادی دواسر، وادی نجران، وادی حنیفه و الیمامه، وادی التیم، وادی اذنه، وادی الکبیر.<ref>جغرافیة شبه جزیرةالعرب، ص73-74.</ref>

=== واحه‌ها و نخلستان‌ها ===
واحه‌ها یا مکان‌هایی که در آن‌ها امکان ایجاد نخلستان، باغ و کشاورزی وجود دارد، نیز در سراسر شبه جزیره پراکنده‌اند. مهم‌ترین واحه‌ها عبارتند از: جوف، سَکاکه، تَیماء، عَلا، خیبر، مدینه، ینبُع النخل، تَرَبه، خرمه، نجد، احساء.<ref>نک: جغرافیه شبه جزیرةالعرب، ص77-79.</ref>

=== سرزمین‌های سنگلاخی ===
حره‌ها یا سرزمین‌های سنگلاخی شکل گرفته از گدازه‌های آتشفشانی بیشتر در بخش‌های غربی و میانی شبه جزیره پراکنده‌اند. این حره‌ها ویژگی‌های جغرایی متفاوت دارند. برخی از آن‌ها خشک و کویری و بعضی دارای چشمه‌های آب فراوان و پوشش گیاهی مناسب هستند.<ref>المفصل، ج1، ص145-149.</ref>

=== وضعیت آب و هوایی ===
جزیرةالعرب حلقه میانی از رشته صحرایی پیوسته به دو قاره [[آسیا]] و [[افریقا]] است و در معرض وزش بادهای خشک قرار دارد. به جهت قرار گرفتن نزدیک خط استوا، تابش آفتاب در آن تقریبا به صورت عمود است. خشکی هوا، کمی ابر، پایین بودن رطوبت، و کمبود پوشش گیاهی سبب اختلاف دمای بسیار میان روز و شب و پیدایش آب و هوای قاره‌ای در این منطقه شده است.

میزان بارش سالانه در بخش‌های عمده آن از 200 میلی‌متر کمتر است و تنها در ارتفاعات جنوب غربی به 200 تا 500 میلی‌متر می‌رسد. روزهای بارانی در بسیاری از مناطق غیر کوهستانی 15 تا 25 روز در سال در فصل زمستان و آغاز بهار است.<ref>جغرافیة المملکة العربیة السعودیه، ص107.</ref> در بیشتر نقاط شبه جزیره، رود دائم وجود ندارد و به دلیل سرعت تبخیر چاه‌ها، چشمه‌ها و برکه‌ها منابع تامین آب در این مناطق هستند.<ref>جغرافیة المملکة العربیة السعودیه، ص76-77.</ref>