در حال ویرایش جمعه خونین

به تدریج این مراسم، در ایام حج شکل یک راهپیمایی اعتراضی به خود گرفت که طی آن، ده‌ها هزار حج‌گزار ایرانی به همراه حاجیانی از دیگر کشورهای اسلامی، پس از پیمودن مسیرهایی مشخص، در محل معینی تجمع می‌کردند. در این تجمع، سخنرانی‌ها و بیانیه‌هایی ایراد می‌شد که محتوای آن آسیب‌هایی بود که از سوی دشمنان بر ملت‌های مسلمان وارد می‌آید. شعارهایی نیز با درونمایه اعلام بیزاری از [[آمریکا]]، شوروی سابق و [[اسرائیل]] سر داده می‌شد. آنها، این کشورها را نمونه‌های بارز شرک و کفر جهانی دانسته و از این طریق، مسلمانان جهان را دعوت به اتحاد در برابر این قدرت‌ها می‌کردند.<ref>آن سوی حج خونین، ص15-16.</ref>

راهپیمایی برائت از مشرکان، از سال ۱۳۵۸ش. با هماهنگی دولت [[آل سعود|سعودی]] توسط حاجیان ایرانی برگزار می‌شد و گاه میان حاجیان و نیروهای سعودی کشمکش‌هایی پدید می‌آمد.<ref name=":0">کشتار مکه و آینده حرمین، ص26-29.</ref>

چند روز پیش از راهپیمایی [[برائت از مشرکان]] در سال ۱۳۶۶ش. ملاقات‌هایی میان مقام‌های [[ایران|ایرانی]] و [[آل سعود|سعودی]] در بالاترین سطح انجام گرفت. طبق روال سال‌های پیش، سعودی‌ها نارضایتی خود را در مورد تظاهرات و تأثیر آن بر امنیت و امور راهنمایی و رانندگی ابراز کردند. در مقابل، مقامات ایرانی بر انجام این مراسم اصرار ورزیدند و اظهار کردند که از نظر آنها این کار قدم مهمی در بیداری مجدد امت اسلام است. در این جلسات توافق شد که شعارهای تظاهرات محدود به«لااله الاالله»، «ای مسلمانان متحد شوید» و «مرگ بر [[آمریکا]]، شوروی و [[اسرائیل]]» باشد.<ref>کشتار مکه و آینده حرمین، ص28-29.</ref>

در آستانه برگزاری راهپیمایی، مسئولان سعودی سه شرط برای برگزاری راه‌پیمایی مطرح کردند که از سوی ایرانی‌ها غیرقابل قبول تلقی و رد شد. شرایط چنین بود:

#شمار ایرانیانی که در این راهپیمایی شرکت می‌کنند محدود به شمار خاصی شود،

#حاجیان دیگر کشورها در این راهپیمایی شرکت نکنند،

روشن نیست که دقیقاً در چه لحظه‌ای دستور عدم ادامه مقاومت به ایرانی‌ها داده شد؛ ولی به مجرد این که مسلسل‌ها شروع به شلیک کردند، مردم به زمین نشستند و دست‌هایشان را بر روی سرشان گذاشتند. آتشباری در حدود زمان نماز مغرب به وقت مکه، در ساعت هفت و ده دقیقه بعد از ظهر متوقف شد. نیروهای سعودی، حمله به حاجیان بویژه حمله به ایرانی‌ها را با چوبدستی و باتوم ادامه دادند و در این میان کسانی که ایستاده بودند به شدت مضروب شدند.<ref>کشتار مکه و آینده حرمین، ص21.</ref>

دولت [[ایران]] در نخستین واکنش خود، جمعه شب کاردار [[عربستان]] در [[تهران]] را به وزارت امور خارجه فرا خواند و اعتراض شدید جمهوری اسلامی را نسبت به چنین حادثه‌ای اعلام کرد.<ref>کیهان، 10/5/1366.</ref> [[آل سعود|سعودی‌ها]] ایرانیان را به اغتشاش متهم کردند. به ادعای آنها، میان زائرانِ خشمگین کشورهای دیگر و زائران ایرانی به خاطر راه‌بندان و مسدود شدن راه‌ها درگیری به وجود آمده بود.<ref>آنسوی حج خونین، ص36-37؛ کشتار مکه و آینده حرمین، ص27-28.</ref> در پی این رویداد، پس از مدتی روابط دیپلماتیک میان دو دولت به‌طور کامل قطع شد.

در پی کشتار مکه، دو کنفرانس درباره اداره و حاکمیت [[حرمین]] در موسم [[حج]] برگزار شد. در نخستین کنفرانس که از تاریخ ۲۳ تا ۲۷ نوامبر۱۹۸۷م. در تهران تشکیل شده بود، صدها مهمان از ۴۳ کشور شرکت کردند. کنفرانس مربوطه تحت پوشش گسترده خبری داخل ایران و بعضاً خارجی قرار گرفت.<ref>کشتار مکه و آینده حرمین، ص100.</ref> در این کنفرانس،<ref group="یادداشت">این کنفرانس پنج روز به طول انجامید و قطعنامه‌های پرشماری در آن صادر شد.</ref> اعلام شد که [[حرمین]] باید توسط جمعی از عالمان مبارز و متعهد اداره شود.<ref>کشتار مکه و آینده حرمین، ص100.</ref> شش هفته بعد، کنفرانس دیگری در لندن از سوی مؤسسه مسلم، از ۶ تا ۹ ژانویه ۱۹۸۸م. تشکیل شد که مسئله آینده [[حرمین]] را مورد بررسی قرار داد.<ref>کشتار مکه و آینده حرمین، ص101.</ref>  

به باور برخی تحلیلگران، راهپیمایی [[برائت از مشرکان]] به دو علت موجب نگرانی سعودی‌ها شده بود. یکی اینکه شمار زیادی از مسلمانان دیگر کشورها مجذوب چنین اقدامی شده بودند و علت دیگر، جذب اتباع سعودی به این اعتراض بود. اگرچه در تبلیغات [[آل سعود|سعودی‌ها]]، [[اسرائیل]] دشمن مسلمانان قلمداد می‌شد؛ ولی [[آمریکا]] حامی اصلی اسرائیل، دوست نزدیک آل‌سعود شمرده می‌شد و این، ممکن بود اتباع کشور عربستان را به اعتراض نسبت به سیاست خارجی آل‌سعود وادارد.<ref>کشتار مکه و آینده حرمین، ص51-52، 54.</ref>

بر پایه تحلیلی دیگر، [[آمریکا|آمریکایی‌ها]]، سعودی‌ها را مجبور به این اقدام کردند.<ref>کشتار مکه و آینده حرمین، ص52؛ آنسوی حج خونین، ص470.</ref> پیش از آن نیز، در نشریات گزارش شده بود که پس از حمله [[عراق]] به ناو آمریکایی استارک، در ۱۷ می ۱۹۸۷م. (۱۳۶۶ش) که طی آن ۳۷ تفنگدار آمریکایی کشته شدند، آمریکا کشتی‌های جنگی خود را به خلیج فارس اعزام کرد.<ref>کشتار مکه و آینده حرمین، ص52-53.</ref> بر پایه گزارش نشریه تورنتو استار، هیوم هارون<ref group="یادداشت">Hume Haron</ref> سفیر جدید آمریکا در عربستان با شاه فهد دیداری چند ساعته داشت و بر پایه برخی خبرگزاری‌ها، گویا در میان جمع حاکمان سعودی اختلاف نظری بروز کرده است. فهد، نایف و سلطان طرفدار برخوردهای سرسختانه با حاجیان بودند؛ ولی عبدالله مخالف بود؛ در نهایت، مجموعه متقاعد به اجرای چنین تصمیمی شد.<ref>کشتار مکه و آینده حرمین، ص53-54.</ref>