در حال ویرایش جمعه خونین

'''جمعه خونین'''، اصطلاحی است که به روز حادثه کشتار حاجیان [[ایران|ایرانی]] در [[مکه]]، در تاریخ جمعه ۹ مرداد ۱۳۶۶ش. برابر با ۶ [[ذی‌حجه]] ۱۴۰۷ق. در منطقه معابده در مکه اشاره دارد.

==پیشینه==
{{اصلی|برائت از مشرکان}}
پس از پیروزی انقلاب اسلامی [[ایران]] در پی صدور پیام‌هایی از سوی [[امام خمینی]]، رهبر وقت جمهوری اسلامی ایران،<ref>صحیفه نور، ج10، ص221.</ref> راهپیمایی‌ای تحت عنوان مراسم [[برائت از مشرکان]] در موسم [[حج]] برگزار شد. 

به تدریج این مراسم، در ایام حج شکل یک راهپیمایی اعتراضی به خود گرفت که در طی آن، ده‌ها هزار حج‌گزار ایرانی به همراه حاجیانی از دیگر کشورهای اسلامی، پس از پیمودن مسیرهایی مشخص، در محل معینی تجمع می‌کردند. در این تجمع، سخنرانی‌ها و بیانیه‌هایی ایراد می‌شد که محتوای آن آسیب‌هایی بود که از سوی دشمنان بر ملت‌های مسلمان وارد می‌آید. شعارهایی نیز با درونمایه اعلام بیزاری از [[آمریکا]]، شوروی سابق و [[اسرائیل]] گفته می‌شد. آنها، این کشورها را نمونه‌های بارز شرک و کفر جهانی دانسته و از این طریق، مسلمانان جهان را دعوت به اتحاد در برابر این قدرت‌ها می‌کردند.<ref>آن سوی حج خونین، ص15-16.</ref>

راهپیمایی برائت از مشرکان، از سال ۱۳۵۸ش. با هماهنگی دولت [[آل سعود|سعودی]] توسط حاجیان ایرانی برگزار می‌شد و گاه میان حاجیان و نیروهای سعودی کشمکش‌هایی پدید می‌آمد.<ref name=":0" />

در سال ۱۳۶۶ش. مقرر شد که مراسم برائت از مشرکان، پس از توافق و هماهنگی مقامات ایرانی و مسئولان سعودی درباره مبدأ و مقصد راهپیمایان، زمان شروع و خاتمه و محل مراسم، در بعد از ظهر ششم [[ذی‌حجه]] در [[مکه]] برگزار شود.<ref>آن سوی حج خونین، ص13-14.</ref>


اما شدت این درگیری‌ها در سال ۱۳۶۶ شمسی به کشته شدن تعداد زیادی از حاجیان ایرانی منجر شد.<ref name=":0">کشتار مکه و آینده حرمین، ص26-29.</ref>

==پیش از رویداد==

===ملاقات‌های مقام‌های ایرانی و سعودی===
چند روز پیش از راهپیمایی [[برائت از مشرکان]] در سال ۱۳۶۶ش. ملاقات‌هایی میان مقام‌های [[ایران|ایرانی]] و [[آل سعود|سعودی]] در بالاترین سطح انجام گرفت. طبق روال سال‌های پیش، سعودی‌ها نارضایتی خود را در مورد تظاهرات و تأثیر آن بر امنیت و امور راهنمایی و رانندگی ابراز کردند. در مقابل، مقامات ایرانی بر انجام این مراسم اصرار ورزیدند و اظهار کردند که از نظر آنها این کار قدم مهمی در بیداری مجدد امت اسلام است. در این جلسات توافق شد که شعارهای تظاهرات محدود به«لااله الاالله»، «ای مسلمانان متحد شوید» و «مرگ بر آمریکا، شوروی و اسرائیل» باشد.<ref>کشتار مکه و آینده حرمین، ص28-29.</ref>

===یورش به بعثه ایران===
بعد از ظهر پنج‌شنبه، روز قبل از راهپیمایی، پلیس سعودی به [[بعثه]] امام خمینی یورش برد و ده تن از اعضای بعثه را بازداشت کرده و با خود برد. به دنبال این حادثه، زائران با اجتماع در مقابل بعثه و تحصن خواستار آزادی افراد بازداشت‌شده شدند. تحصن تا پاسی از شب ادامه داشت تا اینکه بازداشت‌شدگان با گفت‌وگوهایی میان دو طرف آزاد شدند و به بعثه برگشتند.<ref>کیهان، 10/5/1366.</ref>

===شرائط جدید سعودی‌ها===
در آستانه برگزاری راهپیمایی، مسئولان سعودی سه شرط زیر را برای برگزاری راه‌پیمایی مطرح کردند که بلافاصله از سوی ایرانی‌ها غیرقابل قبول تلقی و رد شد. 

#شمار ایرانیانی که در این راهپیمایی شرکت می‌کنند محدود به عده خاصی شود،
#حجاج دیگر کشورها در این راهپیمایی شرکت نکنند،
#هیچ‌یک از اتباع سعودی در راهپیمایی حضور نداشته باشند.<ref>کشتار مکه و آینده حرمین، ص28-30.</ref>

==شرح رویداد==

===آغاز مراسم===
پیش از راهپیمایی، که قرار بود ساعت چهار و نیم بعد از ظهر از میدان معابده آغاز شود، اعلامیه‌هایی میان حاجیان کشورهای مختلف پخش شده و از آنها خواسته شد که در این راهپیمایی شرکت کنند.<ref>اطلاعات، 30/6/1366.</ref> حاجیان، بعد از ظهر در میدان معابده و در مکان [[بعثه]] جمع شده بودند. در این جمع، زائرانی از دیگر کشورها نیز دیده می‌شدند.<ref>کشتار مکه و آینده حرمین، ص14.</ref> مراسم با سخنرانی [[مهدی کروبی]] [[امیر الحاج|سرپرست حجاج]] در آن سال آغاز شد؛ سپس از اجتماع مردم خواسته شد که با نظم حرکت کنند.<ref>کشتار مکه و آینده حرمین، ص16.</ref> 

===جلوگیری از راهپیمایی===
پس از دقایقی که راهپیمایی آغاز شده بود، نیروهای مسلح امنیتی سعودی مجهز به اسلحه و باتوم در ردیف‌های چندگانه، خیابان حرم را در نزدیکی [[مسجد جن]] بستند. سعودی‌ها اعلام کردند که تظاهرکنندگان نمی‌توانند جلوتر بروند و جمعیت باید همان‌جا پراکنده شوند. در برابر، ایرانیان مصمم بودند که تظاهرات را تا جایی که پیش‌تر مورد توافق قرار گرفته بود پیش ببرند.<ref>کشتار مکه و آینده حرمین، ص17؛ نک: آن سوی حج خونین، ص15-20.</ref> تلاش‌های ایرانیان در متقاعد کردن نیروهای سعودی نتیجه‌ای نداشت.<ref name=":1" />

===یورش به راهپیمایان===
پس از مدتی، کسانی که در طبقه‌های سوم و چهارم پارکینگ طبقاتی ایستاده بودند به همراه افرادی که روی پل حجون موضع گرفته بودند، سنگ و بطری و قطعات سیمانی که قبلاً آماده شده بود بر سر راهپیمایان پرتاب کردند. حملات از سوی نظامیان و غیر نظامیان نیز، ناگهانی و شدید بود و موجب شد که بسیاری از راهپیمایان سراسیمه به طرف عقب خیابان بشتابند.<ref name=":1">کشتار مکه و آینده حرمین، ص18.</ref>

به گزارش نشریات داخلی ایران به نقل از شاهدان عینی رویداد، نیروهای امنیتی سعودی حمله به راهپیمایان را متوقف نکرده، بلکه شروع به ضرب و شتم راهپیمایان کردند. نیروها با اینکه به سختی می‌توانستند وارد جمعیت شوند، خود را به داخل جمعیت انداخته و چماق‌های خود را با خشونت میان آنها می‌چرخاندند.<ref>اطلاعات، 10/5/1366؛ جمهوری اسلامی، 10/5/1366.</ref> کمی بعد، گارد ملی مسلح به تفنگ و مسلسل‌های دستی کوچک، به خیابان‌ها آمدند و شروع به شلیک گلوله‌ها و گازهای اشک‌آور به درون جمعیت کردند.<ref>کیهان 17/5/1366.</ref> آنها از انواع مختلفی از سلاح و گلوله استفاده کردند.<ref>کشتار مکه و آینده حرمین، ص20.</ref>

روشن نیست که دقیقاً در چه لحظه‌ای دستور عدم ادامه مقاومت به ایرانی‌ها داده شد؛ ولی به مجرد این که مسلسل‌ها شروع به شلیک کردند، مردم به زمین نشستند و دست‌هایشان را بر روی سرشان گذاشتند. آتشباری در حدود زمان نماز مغرب به وقت مکه، در ساعت هفت و ده دقیقه بعد از ظهر متوقف شد. نیروهای سعودی، حمله به حاجیان بویژه حمله به ایرانی‌ها را با چوبدستی و باتوم ادامه دادند و در این میان کسانی که ایستاده بودند شدیداً مضروب شدند.<ref>کشتار مکه و آینده حرمین، ص21.</ref>

===شمار شهیدان===
در گزارش سازمان هلال احمر، شمار شهیدان ایرانی ۴۱۲ نفر اعلام شده که ۲۲۲ تن تحویل ایران شد.<ref>جمهوری اسلامی، 26/5/1366.</ref>

==پیامدها==
دولت [[ایران]] در نخستین واکنش خود، جمعه شب کاردار [[عربستان]] در [[تهران]] را به وزارت امور خارجه فرا خواند و اعتراض شدید جمهوری اسلامی را نسبت به چنین حادثه‌ای اعلام کرد.<ref>کیهان، 10/5/1366.</ref> [[آل سعود|سعودی‌ها]] ایرانیان را به اغتشاش متهم کردند. به ادعای آنها، زائران خشمگین کشورهای دیگر و زائران ایرانی به خاطر راه‌بندان و مسدود شدن راه‌ها درگیری به وجود آمده بود.<ref>آنسوی حج خونین، ص36-37؛ کشتار مکه و آینده حرمین، ص27-28.</ref> در پی این رویداد، پس از مدتی روابط دیپلماتیک میان دو دولت به‌طور کامل قطع شد.

در پی کشتار مکه، مسئله اداره و حاکمیت حرمین در ایام حج، توجه بسیاری از عالمان را به خود جلب کرد. در این روند، دو کنفرانس تشکیل شد. اولین کنفرانس که از تاریخ ۲۳ تا ۲۷ نوامبر۱۹۸۷م. در تهران تشکیل شده بود، صدها مهمان از ۴۳ کشور شرکت کردند. کنفرانس مربوطه تحت پوشش گسترده خبری داخل ایران و بعضاً خارجی قرار گرفت.<ref>کشتار مکه و آینده حرمین، ص100.</ref> این کنفرانس، که در آن قطعنامه‌های پرشماری صادر شد، اعلام کرد که [[حرمین]] باید توسط جمعی از عالمان مبارز و متعهد اداره شود.<ref>کشتار مکه و آینده حرمین، ص100.</ref> شش هفته بعد، کنفرانس دیگری در لندن از سوی مؤسسه مسلم از ۶ تا ۹ ژانویه ۱۹۸۸م. تشکیل شد که مسئله آینده [[حرمین]] را مورد بررسی قرار داد.<ref>کشتار مکه و آینده حرمین، ص101.</ref> 

در مقابل، سازمان کنفرانس اسلامی با استناد به فتوای مجمع فقهای سازمان، تظاهرات در ایام حج را نامشروع دانسته و اقدام عربستان در کشتار حاجیان را مشروع شمرد. به باور برخی، اعلام این نظر تحت تأثیر نفوذ عربستان بوده است.<ref>کشتار مکه و آینده حرمین، ص101-102.</ref>

== علت‌ها و زمینه‌ها ==
در رابطه با علل و زمینه‌های سیاسی این ماجرا در ارتباط آن با منافع آمریکا و اسرائیل در منطقه و جنگ ایران و عراق دیدگاه‌های متفاوتی وجود دارد. برخی تحلیلگران معتقدند که سعودی‌ها با وحشت روزافزونی موفقیت ایرانی‌ها را در برپایی تظاهرات نظاره می‌کردند و این راهپیمایی‌ها موجب شده بود که عده بسیار زیادی از مسلمانان دیگر کشورها مجذوب چنین اقدامی شوند و این موضوع برای سعودی‌ها تهدیدی به حساب می‌آمد. اما آنچه موجب ناراحتی بیشتر آنها شده بود بیداری سیاسی مردم بویژه اتباع سعودی و نحوه ایجاد این بیداری بود و آنها از این بیم داشتند که اگر چنین راهپیمایی‌هایی ادامه یابد نه تنها روز به روز عظیم‌تر گشته و سرانجام کاملاً از کنترل خارج می‌شود، بلکه موجب می‌گردد که مردم کم‌کم به ماهیت نقش و روابط آل‌سعود نیز پی¬ ببرند. زیرا علی‌رغم این که اسرائیل هم در تبلیغات سعودی‌ها دشمن مسلمانان قلمداد می‌شد اما آمریکا حامی اصلی اسرائیل همواره دوست نزدیک آل‌سعود بوده است و راهپیمایی ایرانیان با سر دادن شعارهایی علیه آمریکا، اسرائیل و شوروی دو چهرگی حکام سعودی را افشا می-کرد.<ref>کشتار مکه و آینده حرمین، ص51-52، 54.</ref>

بنا به تحلیل دیگری آمریکایی‌ها، سعودی‌ها را مجبور به چنین اقدام عجولانه و شتابزده‌ای ساختند.<ref>کشتار مکه و آینده حرمین، ص52؛ آنسوی حج خونین، ص470.</ref> در ضمن، پیش از آن نیز در نشریات گزارش شده بود که پس از حمله عراق به ناو آمریکایی استارک در هفدهم ماه می ۱۹۸۷م. / ۱۳۶۶ش که طی آن ۳۷ تفنگدار آمریکایی کشته شدند، آمریکا کشتی‌های جنگی خود را به خلیج فارس اعزام کرد.<ref>کشتار مکه و آینده حرمین، ص52-53.</ref> نشریه تورنتو استار گزارش کرده بود که هیوم هارون<ref>Hume Haron</ref> سفیر جدید آمریکا در عربستان با شاه فهد ملاقاتی چند ساعته و طولانی داشت و بنا به نقل از خبرگزاری‌ها گویا در میان جمع حکام سعودی اختلاف نظری بروز کرده است. فهد، نایف و سلطان طرفدار اعمال برخوردهای سرسختانه با حجاج بودند ولی عبدالله مخالف بود ولی در نهایت مجموعه متقاعد به اجرای چنین تصمیمی شد.<ref>کشتار مکه و آینده حرمین، ص53-54.</ref>

با پایان جنگ تحمیلی، حمله صدام به کویت، رفت و آمدها و گفت وگوهای مقامات سیاسی طرفین، بازگشایی سفارتخانه‌های دو کشور را در سال ۱۳۷۰ش. رقم زد.<ref>جمهوری اسلامی، 5/6/1383</ref> مراسم برائت از مشرکان نیز پس از توقف در سال‌های ۱۳۶۷ تا ۱۳۶۹ و علیرغم تضییقات و تحریم‌ها، از ۱۳۷۰ش. مجدداً در مکه انجام شد؛ در ۱۳۷۰ در روز ششم ذی‌حجه ۱۴۱۱ق. در مقابل بعثه مقام معظم رهبری؛ در سال ۱۳۷۱ برابر با ششم ذی‌حجه ۱۴۱۲ق. در اطراف بعثه رهبر معظم انقلاب و از سال ۱۳۷۲ به بعد، به رغم توافق سال ۱۳۷۰ با دولت سعودی برای برگزاری مراسم برائت، به علت اجتناب از خونریزی، در منا و عرفات همه ساله در زیر چادرها برگزار گردیده است.

==جستارهای وابسته==

*[[برائت از مشرکان]].

==پانویس==
{{پانویس}}

==منابع==
{{منابع}}
{{دانشنامه
 | آدرس = http://hzrc.ac.ir/post/22077/%d8%ac%d9%85%d8%b9%d9%87-%d8%ae%d9%88%d9%86%d9%8a%d9%86
 | عنوان = جمعه خونین
 | نویسنده = زهرا نیستانی، الهام اسرافیلی
}}
* '''آن‌سوی حج خونین یا تبلیغات آل سعود'''، سیدحسن میردامادی، مرکز تحقیقات و انتشارات حج، ۱۳۶۷ش.
* '''حدیث بیدار'''، حمید انصاری، تهران، نشر آثار امام، ۱۳۸۴ش.
* '''رونامه اطلاعات'''.
* '''روزنامه جمهوری اسلامی'''.
* '''روزنامه کیهان'''.
* '''صحیفه نور مجموعه رهنمودهای امام خمینی'''، سازمان مدارک فرهنگی انقلاب اسلامی، تهران، وزارت ارشاد، ۱۳۶۱ش.
* '''کشتار مکه و آینده حرمین'''، ظفر بنگاش، ترجمه سید هادی دبستانی، تهران، سروش، ۱۳۶۸ش.
{{پایان}}

[[رده:سیاست در حج]]