در حال ویرایش جنة المعلاة
این ویرایش را می‌توان خنثی کرد. لطفاً تفاوت زیر را بررسی کنید تا تأیید کنید که این چیزی است که می‌خواهید انجام دهید، سپس تغییرات زیر را ذخیره کنید تا خنثی‌سازی ویرایش را به پایان ببرید.
| نسخهٔ فعلی | متن شما | ||
| خط ۱: | خط ۱: | ||
'''جَنَّة المَعلاة''' یا '''قبرستان ابوطالب'''، قبرستان قدیمی [[مکه]] و محل دفن خاندان [[حضرت محمد(ص)]] است که به قبرستان [[ابوطالب]] شهرت یافته است. | |||
'''جَنَّة المَعلاة | |||
==نام== | ==نام== | ||
جنّة المعلاة، مشهورترین قبرستان [[مکه]] است که در دوره [[جاهلیت|جاهلی]] و [[اسلام]] محل دفن مردگان این شهر بود.<ref>اخبار مکه، الازرقی، ج2، ص209؛ اخبار مکه، الفاکهی، ج4، ص50؛ اثارة الترغیب، ج1، ص239.</ref> این قبرستان به سبب واقع شدن در ارتفاعات شمالی مکه که معلاة خوانده می‌شد، بدین نام مشهور شده است.<ref>التاریخ القویم، ج2، ص59.</ref> | جنّة المعلاة، مشهورترین قبرستان [[مکه]] است که در دوره [[جاهلیت|جاهلی]] و [[اسلام]] محل دفن مردگان این شهر بود.<ref>اخبار مکه، الازرقی، ج2، ص209؛ اخبار مکه، الفاکهی، ج4، ص50؛ اثارة الترغیب، ج1، ص239.</ref> این قبرستان به سبب واقع شدن در ارتفاعات شمالی مکه که معلاة خوانده می‌شد، بدین نام مشهور شده است.<ref>التاریخ القویم، ج2، ص59.</ref> | ||
از این قبرستان با نام‌های دیگری نیز یاد | از این قبرستان با نام‌های دیگری نیز یاد شده است که چنین است: | ||
{{ستون-شروع| | {{ستون-شروع|2}} | ||
* قبرستان | |||
* قبرستان | * قبرستان مکه،<ref>اخبار مکه، الازرقی، ج2، ص209؛ اخبار مکه، الفاکهی، ج4، 50.</ref> | ||
* مقبرة | * قبرستان حجون به سبب نزدیکی به کوه حجون،<ref>اثارة الترغیب، ج1، ص239.</ref> | ||
* جَبّانه | * مقبرة المُطَیبین<ref>اخبار مکه، الفاکهی، ج4، ص60.</ref> به سبب دفن شرکت کنندگان در حِلف المطیبین،<ref>التاریخ القویم، ج6، ص167.</ref> | ||
* قبرستان | * جَبّانه المبارکه<ref>رحله ابن جبیر، ص77؛ رحله ابن بطوطه، ج1، ص381.</ref> به معنای قبرستان پربرکت، | ||
* جنّه | * قبرستان مَعلی،<ref>شفاء الغرام، ج1، ص374.</ref> | ||
* قبرستان [[بنی‌هاشم]] | * جنّه المعلّی،<ref>تاریخ سند، ص127؛ تذکرة الطریق، ص208؛ موسوعه مرآة الحرمین، ج2، ص655، «پاورقی».</ref> | ||
* قبرستان [[ابوطالب]]، از نام‌های مشهور نزد [[ایران|ایرانیان]].<ref>آثار اسلامی مکه و مدینه، ص161.</ref> | * قبرستان [[بنی‌هاشم]]،<ref>آثار اسلامی مکه و مدینه، ص163.</ref> | ||
* قبرستان [[ابوطالب]]، از نام‌های مشهور نزد [[ایران|ایرانیان]].<ref>آثار اسلامی مکه و مدینه، ص161.</ref> | |||
{{پایان}} | {{پایان}} | ||
==مکان== | ==مکان== | ||
این قبرستان در شمال شرقی | این قبرستان در شمال شرقی مکه، و در دامنه جنوب غربی کوه حجون<ref>الامکنه و المیاه، ج2، ص418؛ لسان العرب، ج3، ص69، «حجن».</ref> قرار دارد. [[سفرنامه‌نویسی|سفرنامه‌نویسان]] متقدم، آن را خارج از دروازه قدیمی شهر یعنی باب المَعلی یا باب المَعلاه دانسته‌اند.<ref>رحله ابن جبیر، ص77-78؛ رحله ابن بطوطه، ج1، ص382</ref> | ||
[[مسجد جن]] نزدیک این قبرستان قرار دارد.<ref>اخبار مکه، الازرقی، ج2، ص273؛ العقد الثمین، ج1، ص43.</ref> فاصله این قبرستان در قرن ۱۳ق. تا | [[مسجد جن]] نزدیک این قبرستان قرار دارد.<ref>اخبار مکه، الازرقی، ج2، ص273؛ العقد الثمین، ج1، ص43.</ref> فاصله این قبرستان در قرن ۱۳ق. تا باب بنی‌شیبه از درهای شمال شرقی [[مسجدالحرام]]، ۲۱۲۷ ذرع<ref group="یادداشت">حدود ۱۰۴۲ متر.</ref> است.<ref>مرآة الحرمین، ص339.</ref> | ||
==پیشینه== | ==پیشینه== | ||
از پیشینه این قبرستان اطلاع دقیقی در دست نیست اما با توجه به وجود گزارش دفن [[قصی بن کلاب|قُصی بن کِلاب]]<ref>اخبار مکه، الفاکهی، ج4، ص59.</ref> جد چهارم [[حضرت محمد(ص)]]، در این قبرستان باید قدمت آن را حدود یک سده پیش از ظهور اسلام دانست. بر پایه برخی گزارش‌ها، پس از دفن قُصی در حجون، مردم [[مکه]] مردگان خود را در این قبرستان دفن کردند.<ref>اخبار مکه، الفاکهی، ج4، ص59.</ref> | |||
از پیشینه این قبرستان اطلاع دقیقی در دست | |||
بر پایه گزارش ازرقی (م. بعد از ۲۴۱ق)، مردم مکه در [[جاهلیت]] و صدر اسلام مردگان خود را در سمت راست و بالای وادی، که شامل شعب ابی‌دُبّ<ref group="یادداشت">که به جَزَّارین و دَحلة الجِن نیز مشهور است.</ref><ref>(جَزَّارین) اخبار مکه، الازرقی، ج2، ص273؛ اخبار مکه، الفاکهی، ج4، ص143. (دَحلة الجِن) اخبار مکه، الفاکهی، ج4، ص54، «پاورقی»؛ افادة الانام، ج2، ص145، «پاورقی»</ref> و شعب صُفی<ref group="یادداشت">که در قدیم از آن به صفی الشباب یاد می‌شد.</ref><ref>الجامع اللطیف، ص305-306.</ref> و نیز در سمت چپ، که شعبی متصل به گردنه مدنیین (ریع الحجون)<ref>نک: معجم المعالم الجغرافیه، ج14، ص94.</ref> بود، دفن | بر پایه گزارش ازرقی (م. بعد از ۲۴۱ق)، مردم مکه در [[جاهلیت]] و صدر اسلام مردگان خود را در سمت راست و بالای وادی، که شامل شعب ابی‌دُبّ<ref group="یادداشت">که به جَزَّارین و دَحلة الجِن نیز مشهور است.</ref><ref>(جَزَّارین) اخبار مکه، الازرقی، ج2، ص273؛ اخبار مکه، الفاکهی، ج4، ص143. (دَحلة الجِن) اخبار مکه، الفاکهی، ج4، ص54، «پاورقی»؛ افادة الانام، ج2، ص145، «پاورقی»</ref> و شعب صُفی<ref group="یادداشت">که در قدیم از آن به صفی الشباب یاد می‌شد.</ref><ref>الجامع اللطیف، ص305-306.</ref> و نیز در سمت چپ، که شعبی متصل به گردنه مدنیین (ریع الحجون)<ref>نک: معجم المعالم الجغرافیه، ج14، ص94.</ref> بود، دفن کردند. | ||
پس از اسلام، آنگاه که حضرت محمد(ص) از سمت چپ قبرستان به نیکی یاد کرد، مردم مکه مردگان خود را فقط در آن بخش دفن کردند.<ref>اخبار مکه، الازرقی، ج2، ص209، 211.</ref> به همین علت، نام حجون نیز بر این بخش گفته شد و به مرور زمان دیگر کسی این نام را برای سمت راست دره بکار نبرد و مردگان خود را نیز در آن قسمت دفن نکرد.<ref>اخبار مکه، الفاکهی، ج4، ص60، «پاورقی».</ref> بخش چپ قبرستان را شعب المقبره نیز خوانده‌اند.<ref>اخبار مکه، الازرقی، ج2، ص286؛ اخبار مکه، الفاکهی، ج4، ص179؛ العقد الثمین، ج1، ص50.</ref> قرار گرفتن در برابر [[کعبه]] از ویژگی‌های منحصر به‌فرد این شعب و قبرستان است.<ref>اخبار مکه، الازرقی، ج2، ص209؛ اخبار مکه، الفاکهی، ج4، ص50؛ المسالک و الممالک، ج1، ص399.</ref> اشعار به جامانده از صدر اسلام در وصف این قبرستان و مردگان آن بیانگر جایگاه این قبرستان در مقایسه با دیگر قبرستان‌های مکه است.<ref>اخبار مکه، الفاکهی، ج4، ص60 ـ 61 | پس از اسلام، آنگاه که حضرت محمد(ص) از سمت چپ قبرستان به نیکی یاد کرد، مردم مکه مردگان خود را فقط در آن بخش دفن کردند.<ref>اخبار مکه، الازرقی، ج2، ص209، 211.</ref> به همین علت، نام حجون نیز بر این بخش گفته شد و به مرور زمان دیگر کسی این نام را برای سمت راست دره بکار نبرد و مردگان خود را نیز در آن قسمت دفن نکرد.<ref>اخبار مکه، الفاکهی، ج4، ص60، «پاورقی».</ref> بخش چپ قبرستان را به سبب وجود این قبرستان، شعب المقبره نیز خوانده‌اند.<ref>اخبار مکه، الازرقی، ج2، ص286؛ اخبار مکه، الفاکهی، ج4، ص179؛ العقد الثمین، ج1، ص50.</ref> قرار گرفتن در برابر [[کعبه]] از ویژگی‌های منحصر به‌فرد این شعب و قبرستان است.<ref>اخبار مکه، الازرقی، ج2، ص209؛ اخبار مکه، الفاکهی، ج4، ص50؛ المسالک و الممالک، ج1، ص399.</ref> اشعار به جامانده از صدر اسلام در وصف این قبرستان و مردگان آن بیانگر جایگاه این قبرستان در مقایسه با دیگر قبرستان‌های مکه است.<ref>اخبار مکه، الفاکهی، ج4، ص60 ـ 61</ref> | ||
در قدیم از وسط این قبرستان راهی بود که مردم برای ورود و خروج به مکه از آن استفاده می‌کردند و در منابع به نام‌های مختلفی شناخته می‌شد از آن جمله است: ثنیه العُلیا،<ref>الاستبصار، ص7؛ مرآة الحرمین، ج1، ص81؛ التاریخ القویم، ج4، ص294.</ref> کَداء،<ref>تاریخ دمشق، ج28، ص228؛ المعالم الاثیره، ص78؛ نک: التاریخ القویم، ج2، ص54.</ref> ثنیه الحجون،<ref>تاریخ دمشق، ج58؛ ص236؛ رحله ابن جبیر، ص102؛ رحله ابن بطوطه، ج1، ص401.</ref> ثنیه المقبره.<ref>افادة الانام، ج2، ص145.</ref> در گزارش‌ها از ورود حضرت محمد(ص) به مکه از این مسیر در فتح مکه و [[حجة الوداع]] خبر داده‌اند.<ref>اخبار مکه، الازرقی، ج2، ص286؛ اخبار، مکه الفاکهی، ج4، ص179؛ الزهور المقتطفه، ص114.</ref> | |||
==جایگاه== | ==جایگاه== | ||
بر پایه روایتی از [[حضرت محمد(ص)]]، قبرستان معلاة قبرستانی نیکو است.<ref>مسند الامام احمد بن حنبل، ج1، ص367؛ التاریخ الکبیر، ج1، ص284؛ المعجم الکبیر، ج11، ص111.</ref> بر پایه روایتی دیگر، دفن‌شدگان در این قبرستان روز قیامت ایمن مبعوث خواهند شد.<ref>اخبار مکه، الازرقی، ج2، ص209؛ اثارة الترغیب، ج1، ص239.</ref> در روایتی خداوند اهل [[بقیع]] را همسایگان حضرت محمد(ص) و اهل معلاة را همسایگان خود خوانده است،<ref>اثارة الترغیب، ج1، ص239؛ الارج المسکی، ص48.</ref> همچنین بر پایه روایاتی منسوب به پیامبر(ص)، در روز قیامت از این قبرستان هفتاد هزار نفر با چهره‌هایی همچون ماه برانگیخته و بدون حساب وارد بهشت می‌شوند، هریک از اینان هفتاد هزار نفر را نیز شفاعت می‌کنند.<ref>اثارة الترغیب، ج1، ص239؛ کنز العمال، ج12، ص262؛ جامع الاحادیث، ج24، ص2؛</ref> مدفونان این قبرستان همراه با مدفونان [[بقیع]] برای ورود به بهشت فراخوانده می‌شوند.<ref>بقیع الغرقد ص43.</ref> | |||
این | برخی از [[اهل سنّت]]، زیارت این قبرستان را به سبب آنکه شماری از [[صحابه]]، [[تابعین]] و بزرگان در آن دفن شده‌اند، مستحب دانسته‌اند.<ref name=":0">شفاء الغرام، ج 1، ص455-456.</ref> فقیهان [[شیعه]]، ضمن تأکید بر استحباب دفن مردگان در این قبرستان،<ref>تذکرة الفقهاء، ج1، ص55.</ref> زیارت قبور اجداد حضرت محمد(ص)، [[خدیجه]]، [[ابوطالب]] و قاسم فرزند حضرت محمد(ص)، و نیز ختم قرآن در آن را مستحب دانسته‌اند.<ref>مستند الشیعه، ج13، ص97؛ دلیل الناسک، ص489؛ کلمة التقوی، ج3، ص499.</ref> زیارتنامه‌هایی نیز برای صاحبان این قبور نقل شده است.<ref>احکام و آداب حج، ص468-471.</ref> [[امام حسین(ع)]]، قبر خدیجه را در این قبرستان زیارت کرده و در کنار آن نماز خوانده است.<ref>مناقب، ج3، ص224.</ref> | ||
این قبرستان، همواره مورد توجه و احترام عموم مسلمانان بویژه مردم مکه بود.<ref name=":0" /> ابن جبیر (م.۶۱۲ق) در بیان آداب مردم مکه در اعیاد، از حضور مردم در این قبرستان پس از خواندن نماز عید در [[مسجدالحرام]] خبر داده است.<ref>رحله ابن جبیر، ص120.</ref> همچنین از سنت مردم مکه برای حضور در کنار قبر خدیجه در شب‌های یازدهم هرماه و قبر منسوب به [[آمنه بنت وهب|آمنه]] در شب‌های هشتم هر ماه و قرائت قرآن خبر داده‌اند.<ref>تحصیل المرام، ج2، ص647، 649.</ref> برخی بر این عقیده بودند که این قبرستان به سبب جایگاه والایش تنها پذیرای مؤمنان است و مکان‌هایی از آن، جای استجابت دعاست.<ref>شفاء الغرام، ج 1، ص453-459.</ref> | |||
==مدفونان== | ==مدفونان== | ||
===خاندان پیامبر(ص)=== | ===خاندان پیامبر(ص)=== | ||
برخی از خاندان حضرت محمد(ص) که در قبرستان معلاة دفن‌اند چنین‌اند: | |||
{{ستون-شروع| | {{ستون-شروع|2}} | ||
* [[قصی بن کلاب|قُصی بن کِلاب]]، جد چهارم پیامبر(ص)؛<ref>اخبار مکه، فاکهی، ج4، ص58؛ العقد الثمین، ج1، ص307.</ref> | |||
* عبدالمطلب، جد پیامبر(ص)؛<ref>اخبار مکه، الازرقی، ج1، ص315؛ تاریخ دمشق، ج3، ص86؛ اتحاف الوری، ج1، ص101.</ref> | * [[قصی بن کلاب|قُصی بن کِلاب]]، جد چهارم پیامبر(ص)؛<ref>اخبار مکه، فاکهی، ج4، ص58؛ العقد الثمین، ج1، ص307.</ref> | ||
* [[ابوطالب]]، عموی او؛<ref>انساب الاشراف، ج2، ص289.</ref> | * عبدالمطلب، جد پیامبر(ص)؛<ref>اخبار مکه، الازرقی، ج1، ص315؛ تاریخ دمشق، ج3، ص86؛ اتحاف الوری، ج1، ص101.</ref> | ||
* خدیجه، همسر او<ref>الطبقات، ج8، ص15؛ المستدرک، ج3، ص182؛ اسد الغابه، ج5، ص439.</ref> | * [[ابوطالب]]، عموی او؛<ref>انساب الاشراف، ج2، ص289.</ref> | ||
* قاسم و عبدالله (طیب)، فرزندان وی از خدیجه.<ref>بحار الانوار، ج 19، ص20؛ افادة الانام، ج2، ص152.</ref> | * خدیجه، همسر او<ref>الطبقات، ج8، ص15؛ المستدرک، ج3، ص182؛ اسد الغابه، ج5، ص439.</ref> | ||
* قاسم و عبدالله (طیب)، فرزندان وی از خدیجه.<ref>بحار الانوار، ج 19، ص20؛ افادة الانام، ج2، ص152.</ref> | |||
{{پایان}} | {{پایان}} | ||
| خط ۸۷: | خط ۵۵: | ||
برخی، محل دفن عبدمناف جد سوم پیامبر، هاشم جد دوم او<ref>مرآة الحرمین، ص31.</ref> و [[آمنه بنت وهب|آمنه]] مادر وی<ref>اخبار مکه، الازرقی، ج2، ص272؛ اخبار مکه، الفاکهی، ج4، ص53.</ref> را نیز در این قبرستان دانسته‌اند. این در حالیست که منابع از دفن هاشم در غزه [[فلسطین]]<ref>الطبقات، ج1، ص79.</ref> و آمنه در [[ابواء]] [[مدینه]]<ref>الطبقات، ج1، ص116؛ الفائق، ج3، ص277؛ معجم البلدان، ج1، ص79.</ref> حکایت دارند. | برخی، محل دفن عبدمناف جد سوم پیامبر، هاشم جد دوم او<ref>مرآة الحرمین، ص31.</ref> و [[آمنه بنت وهب|آمنه]] مادر وی<ref>اخبار مکه، الازرقی، ج2، ص272؛ اخبار مکه، الفاکهی، ج4، ص53.</ref> را نیز در این قبرستان دانسته‌اند. این در حالیست که منابع از دفن هاشم در غزه [[فلسطین]]<ref>الطبقات، ج1، ص79.</ref> و آمنه در [[ابواء]] [[مدینه]]<ref>الطبقات، ج1، ص116؛ الفائق، ج3، ص277؛ معجم البلدان، ج1، ص79.</ref> حکایت دارند. | ||
===صحابه و تابعین=== | |||
منابع از شمار بسیاری از [[صحابه]]، [[تابعین]] و بزرگان دفن شده در این قبرستان نام برده‌اند.<ref>تحصیل المرام، ج2، ص645-668؛ افادة الانام، ج2، ص150-152.</ref> نام برخی از صحابه دفن شده در آن چنین است: | |||
{{ستون-شروع|2}} | |||
* یاسر، پدر عمار؛ | * یاسر، پدر عمار؛ | ||
* سمیه، مادر عمار؛ | * سمیه، مادر عمار؛ | ||
* عبدالله، برادر عمار؛<ref>افادة الانام، ج2، ص160.</ref> | * عبدالله، برادر عمار؛<ref>افادة الانام، ج2، ص160.</ref> | ||
* اسماء، دختر [[ابوبکر بن ابی‌قحافه|ابوبکر]]؛<ref>تاریخ دمشق، ج69، ص29.</ref> | * اسماء، دختر [[ابوبکر بن ابی‌قحافه|ابوبکر]]؛<ref>تاریخ دمشق، ج69، ص29.</ref> | ||
* عبدالرحمن، پسر ابوبکر؛<ref>افادة الانام، ج2، ص152.</ref> | * عبدالرحمن، پسر ابوبکر؛<ref>افادة الانام، ج2، ص152.</ref> | ||
* زینب، خواهر عثمان بن مظعون جُمحی و همسر [[عمر بن خطاب]]؛ | * زینب، خواهر عثمان بن مظعون جُمحی و همسر [[عمر بن خطاب]]؛ | ||
* [[عبدالله بن زبیر]]؛<ref>اثارة الترغیب، ج1، ص240؛ افاده الانام، ج2، ص151.</ref> | * [[عبدالله بن زبیر]]؛<ref>اثارة الترغیب، ج1، ص240؛ افاده الانام، ج2، ص151.</ref> | ||
* ابوسعید ابراهیم بن طهمان هروی (م. ۶۸ق)؛ | |||
* اسماعیل بن امیه [[بنی‌امیه|اموی]] (م. ۱۴۴ق)؛ | * ابوسعید ابراهیم بن طهمان هروی (م.۶۸ق)؛ | ||
* حنظله بن ابی سفیان جمحی (م. ۱۵۱ق)؛<ref>افادة الانام، ج2، ص163-167.</ref> | * اسماعیل بن امیه [[بنی‌امیه|اموی]] (م.۱۴۴ق)؛ | ||
* ابوقحافه عثمان بن عامر، پدر ابوبکر؛ | * حنظله بن ابی سفیان جمحی(م.۱۵۱ق)؛<ref>افادة الانام، ج2، ص163-167.</ref> | ||
* ابوواقد لیثی مدنی، از حاضران در [[غزوه بدر|بدر]]؛ | |||
* ابوقحافه عثمان بن عامر، پدر ابوبکر؛ | |||
* ابوواقد لیثی مدنی، از حاضران در [[غزوه بدر|بدر]]؛ | |||
* خُبیب بن عَدی، از شهیدان حادثه رجیع (سال چهارم)؛ | * خُبیب بن عَدی، از شهیدان حادثه رجیع (سال چهارم)؛ | ||
* زید بن دَثنه، از شهیدان حادثه رجیع (سال چهارم)؛ | * زید بن دَثنه، از شهیدان حادثه رجیع (سال چهارم)؛ | ||
* سکران بن عمرو بن عبدشمس، از مهاجران به حبشه؛ | * سکران بن عمرو بن عبدشمس، از مهاجران به حبشه؛ | ||
* سلمة بن میلاء جُهَنی، از شهیدان فتح مکه؛ | * سلمة بن میلاء جُهَنی، از شهیدان فتح مکه؛ | ||
* [[ابومحذوره جمحی|ابومَحذوره]]، مؤذن پیامبر(ص)؛ | * [[ابومحذوره جمحی|ابومَحذوره]]، مؤذن پیامبر(ص)؛ | ||
* شیبه بن عثمان، از [[حجابت|کلیدداران]] کعبه؛ | * شیبه بن عثمان، از [[حجابت|کلیدداران]] کعبه؛ | ||
* عثمان بن طلحه از کلیدداران کعبه؛ | * عثمان بن طلحه از کلیدداران کعبه؛ | ||
* صَفوان بن امیه، از مؤلفة القلوب؛ | * صَفوان بن امیه، از مؤلفة القلوب؛ | ||
* لبید بن ربه، از مؤلفة القلوب؛ | * لبید بن ربه، از مؤلفة القلوب؛ | ||
* عبدالله بن شهاب بن عبدالله، جد ابن شهاب | * عبدالله بن شهاب بن عبدالله، جد ابن شهاب زهری، | ||
* عبدالله بن عامر بن کُرَیز، از کارگزاران [[عثمان بن عفان|عثمان]] | * عبدالله بن عامر بن کُرَیز، از کارگزاران [[عثمان بن عفان|عثمان]]، | ||
* عبدالله، فرزند عمرو بن عاص | * عبدالله، فرزند عمرو بن عاص سهمی، | ||
* ابوموسی | * ابوموسی اشعری، | ||
* عَتاب بن اُسید، نخستین کارگزار پیامبر(ص) در | * عَتاب بن اُسید، نخستین کارگزار پیامبر(ص) در مکه، | ||
* محمد بن حاطب جُمحی، از اصحاب پیامبر(ع) و [[امام علی(ع)]] | * محمد بن حاطب جُمحی، از اصحاب پیامبر(ع) و [[امام علی(ع)]]، | ||
* مُسور بن | * مُسور بن مَخرمه از مهاجران به حبشه و [[مدینه]]، | ||
* ابوسَبرة بن ابی | * ابوسَبرة بن ابی رُهم از مهاجران به حبشه و مدینه.<ref>افادة الانام، ج2، ص152-163.</ref> | ||
{{پایان}} | |||
===بزرگان و عالمان=== | ===بزرگان و عالمان=== | ||
نام برخی از بزرگان و عالمان دفن شده در این قبرستان چنین است: | نام برخی از بزرگان و عالمان دفن شده در این قبرستان چنین است: | ||
{{ستون-شروع| | {{ستون-شروع|2}} | ||
* منصور خلیفه [[بنی‌عباس|عباسی]] (م. ۱۵۸ق) | |||
* فُضیل بن عیاض تیمی (م. ۱۸۷ق) | * منصور خلیفه [[بنی‌عباس|عباسی]] (م.۱۵۸ق)،<ref>اخبار مکه، الازرقی، ج4، ص177؛ اخبار مکه، الفاکهی، ج4، ص150؛ العقد الثمین، ج4، ص417.</ref> | ||
* سُفیان بن عُیینه (م. ۱۹۸ق) | * فُضیل بن عیاض تیمی (م.۱۸۷ق) از عارفان سده دوم،<ref>اثارة الترغیب، ج1، ص240.</ref> | ||
* ابوطالب حنفی ابهری فقیه [[مذهب شافعی|شافعی]]، امام الحرمین (م. ۶۲۴ق)؛<ref>التحفه اللطیفه، ج1، ص205.</ref> | * سُفیان بن عُیینه (م.۱۹۸ق)،<ref>تاریخ بغداد، ج9، ص183؛ اثارة الترغیب، ج1، ص240؛ تحصیل المرام، ج2، ص651.</ref> | ||
* شریف برکات، امیر [[مکه]] در سال‌های ۸۵۲–۸۵۹ق. (م. ۸۵۹ق) | * ابوطالب حنفی ابهری فقیه [[مذهب شافعی|شافعی]]، امام الحرمین (م.۶۲۴ق)؛<ref>التحفه اللطیفه، ج1، ص205.</ref> | ||
* ابن فهد، مؤلف کتاب اتحاف الوری (م. ۸۸۵ق) | * شریف برکات، امیر [[مکه]] در سال‌های ۸۵۲–۸۵۹ق. (م.۸۵۹ق)،<ref>منائح الکرم، ج3، ص58.</ref> | ||
* عبدالعزیز فرزند ابن فهد، مؤلف بلوغ القری (م. ۹۲۲ق) | * ابن فهد، مؤلف کتاب اتحاف الوری (م.۸۸۵ق) | ||
* میرزا محمد بن علی استرآبادی (م. ۱۰۲۸ق) | * عبدالعزیز فرزند ابن فهد، مؤلف بلوغ القری (م.۹۲۲ق)، | ||
* محمد بن حسن نوه شهید ثانی (م. ۱۰۳۰ق) | * میرزا محمد بن علی استرآبادی (م.۱۰۲۸ق) از عالمان [[شیعه]] [[جارالله|مجاور]] [[بیت‌الله|بیت الله الحرام]] و مؤلف کتاب منهج المقال،<ref>الکنی و الالقاب، ج3، ص220.</ref> | ||
* سید زین‌العابدین کاشانی، از بانیان [[کعبه]] پس از سیل سال ۱۰۳۹ق.<ref>آثار اسلامی مکه و مدینه، ص165.</ref>{{پایان}} | * محمد بن حسن نوه شهید ثانی (م.۱۰۳۰ق) مؤلف کتاب روضة الخواطر و نزهة النواظر،<ref>الکنی والالقاب، ج2، ص390-391.</ref> | ||
* سید زین‌العابدین کاشانی، از بانیان [[کعبه]] پس از سیل سال ۱۰۳۹ق.<ref>آثار اسلامی مکه و مدینه، ص165.</ref> | |||
{{پایان}} | |||
==بارگاه‌ها== | ==بارگاه‌ها== | ||
به تصریح منابع | به تصریح منابع متقدم بسیاری از قبرهای [[صحابه]]، [[تابعین]] و بزرگان در این قبرستان ناشناخته مانده و مردم [[مکه]] جای دقیق آنها را فراموش کرده‌اند.<ref>الاشارات، ص77؛ رحله ابن جبیر، ص78؛ رحله ابن بطوطه، ج1، ص381.</ref> تنها شمار اندکی از این قبرها مشخص بوده<ref>رحله ابن بطوطه، ج1، ص381.</ref> و بناها و بارگاه‌هایی نیز بر روی آنها ساخته شده است. | ||
===مقبره حضرت خدیجه=== | |||
یکی از بناهای ساخته شده در قبرستان معلاة، [[گنبد]] و بارگاهی بر قبر [[خدیجه]](س) بود. ابن‌بطوطه (م.۷۷۹ق)<ref>رحله ابن بطوطه، ج1، ص381.</ref> و شهید اول (م.۷۸۶ق)<ref>الدروس الشرعیه، ج1، ص468.</ref> قبر خدیجه(س) در این قبرستان را از قبرهای شناخته شده و معروف دانسته‌اند. | |||
یکی از بناهای ساخته شده در قبرستان معلاة، [[گنبد]] و بارگاهی بر قبر [[خدیجه]] (س) بود. | |||
این در حالیست که مرجانی (م.بعد از ۷۷۰ق) در گزارشی آورده که مکان قبر او در عالم خواب به یکی از نیکان، که نام او در این خبر معلوم نیست الهام شده است. بر پایه این گزارش، وی در خواب دید که قبر خدیجه در کنار قبر فضیل بن عیاض است.<ref>بهجة النفوس، ج2، ص1016</ref> برخی از مؤلفان [[اهل سنت]] در سده‌های بعد با اعتماد به این گزارش، در تعیین محل قبر خدیجه تشکیک کرده‌اند.<ref>شفاء الغرام، ج1، ص376.</ref> شأن و جایگاه خدیجه نزد مسلمانان، و سنتِ زیارت قبور نزد اهل مکه و حاجیان که برگرفته از سیره پیامبر(ص) بود، صحت گزارش مرجانی را با تردید همراه می‌سازد. نامعلوم بودن نام کسی که قبر خدیجه را شناسایی کرده، از دیگر شواهد ضعف این روایت است. این در حالیست که نه تنها در هیچ‌یک از منابع هم‌عصر با مرجانی چنین گزارشی نیامده، بلکه معاصران وی از معروف و مشهور بودن قبر خدیجه سخن گفته‌اند.<ref>نک: رحله ابن بطوطه، ج1، ص381؛ الدروس الشرعیه، ج1، ص468.</ref> | |||
مرجانی در سال ۷۲۹ق. سنگی با عبارت «ان هذا قبر السیدة خدیجه» دیده است.<ref>تحصیل المرام، ج2، ص646.</ref> بعدها [[صندوق|صندوقی]] چوبی برای نصب بر روی قبر خدیجه ساخته شد تا آنکه در سال ۹۵۰ق. محمد بن سلیمان از صاحب منصبان [[مصر]] در حکومت داود پاشا والی مصر، بر روی قبر، بارگاه و گنبدی از سنگ شُمیسی ساخت و بر روی قبر نیز صندوقی تازه گذاشت و پارچه‌ای فاخر بر آن نهاد و برای بارگاه خادمی معین کرد.<ref>تحصیل المرام، ج2، ص647؛ افادة الانام، ج2، ص150.</ref> این بارگاه پس از تخریب بدست [[آل سعود]]، در سال۱۲۴۲ق. تجدید بنا شد<ref>افادة الانام، ج2، ص151.</ref> و تا سده چهارهم قمری باقی ماند. گزارش‌ها از ارسال پارچه‌هایی از سوی حاکمان عثمانی مصر، برای استفاده بر روی صندوق این بارگاه و نیز قبر منسوب به آمنه در دهه ۱۲۶۰ق. حکایت دارند.<ref>افادة الانام، ج2، ص170.</ref> در [[سفرنامه‌نویسی|سفرنامه‌های]] دوره [[قاجار|قاجاری]] نیز گزارش‌هایی از بارگاه و [[ضریح]] حضرت خدیجه ارائه شده است.<ref>سفرنامه فرهاد میرزا، ص206؛ سفرنامه میرزا داوود، ص144.</ref> میرزا محمد حسین فراهانی در سفر [[حج]] خود به سال ۱۳۰۲ق. از وجود ضریح چوبی در این بارگاه و نیز پارچه مخمل گلابتون دوزی شده بر قبر سخن گفته و به حضور متولی و خادم و نیز زیارتنامه‌خوان برای این بارگاه اشاره کرده است.<ref>سفرنامه فراهانی، ص202.</ref> | |||
===دیگر مقبره‌ها=== | |||
{{ستون-شروع|2}} | |||
* '''ابوطالب بن حسن بن ابی‌نُمی''' (م.۱۰۱۲ق) '''عبدالمطلب بن غالب''' (م.۱۳۰۰ق): این دو فرد از امیران مکه بوده و قبر آنها نزدیک قبر خدیجه بود.<ref>تحصیل المرام، ج2، ص647، 776.</ref> بر روی این دو قبر بارگاه‌هایی ساخته شده بود؛<ref name=":1" /> | |||
* '''قبر منسوب به آمنه''': بر روی این قبر، [[گنبد]] و بارگاهی در سال ۱۲۴۲ق. توسط عیسی شیخ الحرم ساخته شد؛<ref name=":1">تحصیل المرام، ج2، ص648.</ref> | |||
* '''عبدالرحمن بن [[ابوبکر بن ابی‌قحافه|ابی‌بکر]]''': روی قبر او که در سمت راست قبر خدیجه بود، بنایی چهارگوش در زمان سلطان عبدالمجید (حک: ۱۲۳۷–۱۲۷۷ق) ساخته شد. این قبر تا پیش از این سال، تنها صندوقی چوبی داشت؛<ref>تحصیل المرام، ج2، ص650.</ref> | |||
* '''اسماء دختر ابوبکر'''؛<ref>تحصیل المرام، ج2، ص650.</ref> | |||
* '''عبدالله بن زبیر'''؛<ref>الرحلات المغربیه، ص399.</ref> | |||
* '''ابوالبرکات ابن ظهیره'''، امیر مکه؛<ref>منائح الکرم، ج3، ص58.</ref> | |||
* '''محمدجان نقشبندی'''، از ذریه محمد بن حنفیه (م.۱۲۶۸ق)؛<ref>تحصیل المرام، ج2، ص667.</ref> | |||
* '''حسن بن ابی‌نمی'''، از شرفای [[مکه]].<ref>منائح الکرم، ج4، ص506.</ref> | |||
{{پایان}} | |||
اولیا چلبی (م.۱۰۹۴ق) در گزارش سفر خود به مکه و زیارت قبورِ این قبرستان، از وجود ۷۵ بارگاه گنبدپوش خبر داده است.<ref>الرحلة الحجازیه، ص283.</ref> برخی گزارش‌ها از وجود بارگاه‌ها و قبور خانوادگی در این قبرستان حکایت دارند که از آن جمله می‌توان به بارگاه حسن بن ابی‌نمی اشاره کرد که دربردارنده قبور برخی از فرزندان و نوادگان وی بوده است.<ref>منائح الکرم، ج4، ص239، 506، ج5، ص485.</ref> | |||
==تخریب== | ==تخریب== | ||
با تسلط وهابیت* بر مکه و تأسیس اولین دولت سعودی، تمامی بناها و گنبدهای موجود در جنة المعلاة در روز چهارشنبه ۲۹ربیع الثانی سال۱۲۱۸قمری ویران گردید و قبور این قبرستان با زمین هم سطح شد.<ref>منائح الکرم، ج4، ص422؛ کشف الارتیاب، ص27.</ref> پس از انقراض این دولت بدست نیروهای عثمانی بار دیگر گنبدی بر قبر و بارگاه حضرت خدیجه ساخته شد اما این بنا نیز در سال ۱۳۴۳ق و بدنبال تشکیل دولت سوم سعودی تخریب گردید.<ref>نک: افادة الانام، ج2، ص151.</ref> | |||
==رویدادها== | ==رویدادها== | ||
قبرستان معلاة بارها بر اثر سیل‌هایی که | حجاج بن یوسف ثقفی در سال ۶۲ق پس از سرکوب عبدالله بن زبیر جنازه وی را در این قبرستان به دار کشید.<ref>رحله ابن جبیر، ص78؛ رحله ابن بطوطه، ج1، ص382.</ref> ابن جبیر از ویرانه‌های بنایی در این مکان یاد می‌کند که بر پایه عبارات او، بعدها به یادبود ابن‌زبیر ساخته شد اما چون به مکانی برای لعن حجاج تبدیل شده بود، توسط مردمان طائف تخریب شد.<ref>رحله ابن جبیر، ص78.</ref> | ||
قبرستان معلاة بارها بر اثر سیل‌هایی که مسجدالحرام را نیز تهدید می‌کرد آسیب دید، از آن جمله باید به سیلی در سال۷۳۸ق اشاره کرد که قبور این قبرستان را تخریب کرد.<ref>اتحاف الوری، ج3، ص689.</ref> در سال ۸۲۵ق دیوارهای این قبرستان در اثر سیلی که به کعبه نیز آسیب رساند، تخریب شد.<ref>التاریخ القویم ج2، ص247.</ref> | |||
توجه اهالی مکه و نیز حاجیان به قبرستان معلات و حضور اینان در برخی روزهای هفته و اعیاد که پیش از این بدان اشاره شد، سبب شد تا در سال ۱۰۹۷قمری به دستور سلیمان امیر یاخور وزیر (وزارت از سال۱۰۹۷ق) و توسط شلبی عثمان حمیدان وزیر مکه، برای ایجاد نظم و نیز نظافت قبرستان به دو قسمت تقسیم گردد و به دور هرقسمت دیواری با درهای ورودی ساخته شد.<ref>منائح الکرم، ج5، ص15.</ref> تاتار عثمان پاشا امیر جده (امارت: ۱۲۵۷–۱۲۶۰ق) این دیوار را بازسازی کرد.<ref>التاریخ القویم، ج5، ص511.</ref> در قرن ۱۴قمری نیز از وجود این دیوار سنگی به دور قبرستان گزارش شده است.<ref>مراة الحرمین، ج1، ص30-32؛ التاریخ القویم، ج5، ص167.</ref> در سال ۱۳۸۳ق و در حکومت سعودی این قبرستان ساماندهی و دیوار آن تجدید بنا شد.<ref>آثار اسلامی مکه و مدینه، ص163.</ref> | |||
شأن و جایگاه این قبرستان که اشتیاق مسلمانان به دفن مردگان خود در این قبرستان را همراه داشت، موجب گردید تا بارها محدوده آن گسترش یابد. منابع اول بار از تراشیده شدن کوه حجون در قرن سوم و توسعه قبرستان از سمت کوه تا ثنیه اذاخر، به سبب افزایش مدفونان یاد کرده‌اند.<ref>اخبار مکه، الازرقی، ج2، ص209؛ اخبار مکه، الفاکهی، ج4، ص54.</ref> | |||
این | وضعیت کنونی: این قبرستان که در محله معروف به سلیمانیه قرار دارد، به دو ناحیه مجزا (قدیمی و جدید) شمالی و جنوبی تقسیم شده است. قسمت جلوی آن، قبرستان عمومی مکه است و قسمت عقب آن قبرستان قدیمی است که در دامنه کوه قرار گرفته است. این دو قسمت با دیواری بلند و میله‌های فلزی از هم جدا شده است تا مانع دیده شدن قبر خدیجه (س) و قبور بنی‌هاشم و اجداد رسول‌خدا(ص) و تبرک‌جویی حاجیان و زائران شود.<ref>تاریخ و آثار اسلامی مکه و مدینه، ص113.</ref> | ||
این قبرستان در دوراهی خیابان مسجدالحرام و حجون قرار دارد.<ref>تاریخ و آثار اسلامی مکه و مدینه، ص113.</ref> در ورودی قسمت قدیمی از سال ۱۳۹۶ قمری توسط آل‌سعود بر روی زائران مسدود گردید.<ref>تاریخ و آثار اسلامی مکه و مدینه، ص113.</ref> حاجیان و زائران تنها در روزها و ساعاتی از هفته اجازه دارند با ورود به قسمت جدید قبرستان از پشت نرده‌های فلزی بخش قدیمی به زیارت قبور خاندان و صحابه پیامبر(ص) بپردازند. در زمان بسته بودن درهای قبرستان نیز آنان از روی پل حجون که از روی قبرستان عبور می‌کند، سنت زیارت قبور را بجا می‌آورند. | |||
==کتاب‌شناسی== | ==کتاب‌شناسی== | ||
درباره این قبرستان و مدفونان آن کتاب‌هایی نگاشته شده است که نام برخی از آنها چنین است: | |||
*اِثارة الحجون الی زیاره الحجون، نوشته مجدالدین حافظ فیروزآبادی؛ | |||
[[ | *الشرف الاعلی فی ذکر قبور بابِ المَعلی، نوشته جمال الدین محمد بن علی قرشی(م.۸۳۷ق) وی در این کتاب متن تعداد ۲۴ عدد از سنگ قبرهای علما و بزرگان و ملوک مدفونِ در این قبرستان را آورده است؛ | ||
*احجار المَعلاة الشاهدیة بمکة المکرمه، در معرفی شمار فراوانی از سنگ‌های قبور کهن قبرستان با تصاویر سنگ‌ها و بازخوانی آنها. این کتاب در سال ۱۴۲۵ق. از سوی وزارت تعلیم و تربیت عربستان منتشر شده است؛<ref>تاریخ مکه، ص35.</ref> | |||
*مقاله جنة المعلاة، نوشته [[سید علی قاضی عسکر]] که در فصلنامه میقات حج چاپ شده است؛ | |||
*مقاله حجون، نوشته سیده رقیه میرابوالقاسمی که در دانشنامه جهان اسلام چاپ شده است. | |||
==پانویس== | ==پانویس== | ||
| خط ۱۹۴: | خط ۱۷۰: | ||
| آدرس = http://hzrc.ac.ir/post/22082/ج-ن-ة-الم-علاة | | آدرس = http://hzrc.ac.ir/post/22082/ج-ن-ة-الم-علاة | ||
| عنوان = جنة المعلاة | | عنوان = جنة المعلاة | ||
| نویسنده = سید علی خیرخواه علوی | | نویسنده = سید علی خیرخواه علوی | ||
}} | }} | ||
* | * اتحاف الوری، عمر بن محمد بن فهد (-۸۸۵ق)، به کوشش عبدالکریم، مکه، جامعة ام القری، ۱۴۰۸ق. | ||
* | * اثارة الترغیب و التشویق الی المساجد الثلاثه و البیت العتیق، محمد بن اسحاق الخوارزمی (-۸۲۷ق)، به کوشش محمد حسین الذهبی، مکه، مکتبه نزار مصطفی الباز، ۱۴۱۸ق. | ||
* | * احکام و آداب حج (مناسک الحج)، سید محمد رضا گلپایگانی (-۱۴۱۴ق)، قم، دارالقرآن الکریم، ۱۴۱۳ق. | ||
* | * اخبار مکه و ما جاء فیها من الآثار، محمد بن عبدالله الازرقی(-۲۴۸ق)، به کوشش رشدی الصالح ملحس، مکه، دارالثقافه، ۱۴۱۵ق. | ||
* | * اخبار مکه فی قدیم الدهر و حدیثه، محمد بن اسحق الفاکهی (-۲۷۵ق)، به کوشش عبدالملک بن عبدالله بن دهیش، بیروت، دارخضر، ۱۴۱۴ق. | ||
* | * الارج المسکی فی التاریخ المکی، علی بن عبدالقادر الطبری(-۱۰۷۰ق)، تصحیح اشرف احمد جمال، مکه، مکتبه التجاریه، ۱۴۱۶ق. | ||
* | * الاستبصار فی عجائب الامصار، نویسنده‌ای مراکشی (قرن۶ق)، تصحیح سعد زغلول عبدالحمید، بغداد، دارالشئون الثقافیه، ۱۹۸۶م. | ||
* | * اسد الغابه فی معرفه الصحابه، علی بن محمد ابن الاثیر (۵۵۵–۶۳۰ق)، بیروت، دارالکتب العربی. | ||
* | * الاشارات الی معرفه الزیارات، علی بن ابی‌بکر الهروی (-۶۱۱ق)، به کوشش علی عمر، قاهره، مکتبه الثقافه الدینیه، ۱۴۲۳ق. | ||
* | * افاده الانام بذکر اخبار بلد الله الحرام، عبدالله بن محمد الغازی (-۱۳۶۵ق)، به کوشش عبدالملک بن عبدالله بن دهیش، مکه، مکتبه الاسدی، ۱۴۳۰ق. | ||
* | * انساب الاشراف، احمد بن یحیی البلاذری (-۲۷۹ق)، به کوشش محمد باقر محمودی، بیروت، موسسه الاعلمی، ۱۳۹۴ق. | ||
* آثار اسلامی مکه و مدینه، رسول جعفریان، تهران، انتشارات مشعر، ۱۳۸۶ش. | |||
* | * بحار الانوار الجامعه لدرر اخبار الائمه الاطهار، محمد باقر المجلسی (۱۰۳۷–۱۱۱۰ق)، تصحیح محمد باقر بهبودی و سید ابراهیم میانجی و سید محمد مهدی موسوی خرسان، بیروت، داراحیاء التراث العربی و موسسه الوفاء، ۱۴۰۳ق. | ||
* | * بقیع الغرقد فی دراسة شامله، محمد امین الامینی، تهران، انتشارات مشعر، ۱۴۲۸ق. | ||
* | * بهجة النفوس و الاسرار، عبدالله المرجانی (-۶۹۹ق)، به کوشش محمد عبدالوهاب، بیروت، دارالغرب الاسلامی، ۲۰۰۲م. | ||
* | * التاریخ القویم، محمد طاهر الکردی، به کوشش ابن دهیش، بیروت، دار خضر، ۱۴۲۰ق. | ||
* | * التاریخ الکبیر، محمد بن اسماعیل البخاری (-۲۵۶ق)، بیروت، دارالفکر، ۱۴۰۷ق. | ||
* | * تاریخ سند معروف به تاریخ معصومی، سید محمد معصوم بکری (- ۱۰۱۹ ق)، به کوشش داود پوته، تهران، اساطیر، ۱۳۸۲ش. | ||
* | * تاریخ مدینه دمشق، علی بن الحسن ابن عساکر (-۵۷۱ق)، به کوشش علی شیری، بیروت، دارالفکر، ۱۴۱۵ق. | ||
* | * تاریخ مکه، دراسات فی ال‍س‍ی‍اس‍ه و ال‍ع‍ل‍م و الاج‍ت‍م‍اع و ال‍ع‍م‍ران، احمد السباعی (-۱۴۰۴ق)، مکه، مطبوعات نادی مکه الثقافی، ۱۴۰۴ق. | ||
* | * تاریخ و آثار اسلامی مکه مکرمه و مدینه منوره، اصغر قائدان، تهران، انتشارات مشعر، ۱۳۸۶ش. | ||
* | * تحصیل المرام فی اخبار البیت الحرام و ال‍م‍ش‍اع‍ر ال‍ع‍ظام و مکه و الحرم و ولات‍ه‍ا ال‍ف‍خ‍ام، محمد بن احمد الصباغ (-۱۳۲۱ق)، به کوشش عبدالملک بن عبدالله بن دهیش، مکه، مکتبه الاسدی، ۱۴۲۴ق. | ||
* | * التحفه اللطیفه فی تاریخ المدینه الشریفه، شمس‌الدین محمد بن عبدالرحمن السخاوی (-۹۰۲ق)، مدینه، مرکز بحوث و دراسات المدینه المنوره، ۱۴۲۹ق. | ||
* | * تذکرة الطریق فی مصائب حجاج بیت الله العتیق، حافظ محمد عبدالحسین هندی، به کوشش رسول جعفریان، قم، مورخ، ۱۳۸۶ش. | ||
* | * تذکرة الفقهاء، حسن بن یوسف حلی (۶۴۸–۷۲۶ق)، تهران، انتشارات مکتبه المرتضویه لاحیاء الآثار الجعفریه، ۱۳۸۸ق. | ||
* | * جامع الاحادیث الجامع الصغیر و زوائده و الجامع الکبیر، عبدالرحمن بن ابی‌بکر السیوطی (۸۴۹–۹۱۱ق)، تحقیق عباس احمد صقر و احمد عبدالجواد، بیروت، دارالفکر، ۱۴۱۴ق. | ||
* | * الجامع اللطیف فی فضل مکه و اهلها و بناء البیت الشریف، محمد ابن ظهیره (-۹۸۶ق)، به کوشش علی عمر، قاهره، مکتبة الثقافة الدینیه، ۱۴۲۳ق. | ||
* | * دلیل الناسک، السید محسن الحکیم (- ۱۳۹۰ ق)، به کوشش الطباطبایی، مدرسة دارالحکمه، ۱۴۱۶ق. | ||
* | * الرحلات المغربیة و الاندلسیة، عواطف محمد یوسف نواب، الریاض، مکتبة الملک فهد، ۱۴۱۷ق. | ||
* | * رحله ابن بطوطه (ت‍ح‍ف‍ه ال‍ن‍ظار فی غ‍رائ‍ب الامصار و عجائب الاس‍ف‍ار)، ابن بطوطه (-۷۷۹ق)، تحقیق عبدالهادی تازی، رباط، اکادیمیه المملکه المغربیه، ۱۴۱۷ق. | ||
* | * رحلة ابن جبیر، محمد بن احمد بن جبیر (-۶۱۴ق)، بیروت، دار مکتبة الهلال، ۱۹۸۶م. | ||
* | * الرحلة الحجازیة، اولیاچلبی، ترجمه احمد المرسی، قاهره، دارالافاق، ۱۹۹۹م. | ||
* | * سفرنامه فرهاد میرزا (ه‍دای‍ه ال‍س‍ب‍ی‍ل و ک‍ف‍ای‍ه ال‍دل‍ی‍ل)، فرهاد میرزا معتمد الدوله، تصحیح غلام رضا طباطبایی، تهران، علمی، ۱۳۶۶ش. | ||
* | * سفرنامه میرزا داود وزیر وظایف، میرزا داود وزیر وظایف (- ۱۳۲۷ق)، به کوشش قاضی عسکر، تهران، انتشارات مشعر، ۱۳۸۶ش. | ||
* | * سفرنامه میرزا محمد حسین فراهانی، محمد حسین فراهانی (- قرن ۱۴)، به کوشش گلزاری، تهران، فردوسی، ۱۳۶۲. | ||
* | * شفاء الغرام باخبار البلد الحرام، محمد بن احمد التقی الفاسی (-۸۳۲ق)، به کوشش گروهی از علما، بیروت، دارالکتب العلمیه، ۱۴۲۱ق. | ||
* | * الطبقات الکبری (الطبقه الخامسه من الصحابه)، محمد بن سعد (-۲۳۰ق)، به کوشش محمد عبدالقادر عطا، بیروت، دارالکتب العلمیه، ۱۴۱۰ق. | ||
* | * العقد الثمین فی تاریخ البلد الامین، محمد بن احمد التقی الفاسی (-۸۳۲ق) به کوشش فؤاد سیر، مصر، الرساله، ۱۴۰۶ق. | ||
* | * الفائق فی غریب الحدیث، محمود بن عمر الزمخشری (-۵۳۸ق)، بیروت، دارالکتب العلمیه، ۱۴۱۷ق. | ||
* | * کشف الارتیاب، سید محسن الامین (-۱۳۷۱ق)، به کوشش امین، مکتبة الحریس، ۱۳۸۲ق. | ||
* | * کلمة التقوی (فتاوی)، محمد امین زین الدین، قم، مهر، ۱۴۱۳ق. | ||
* | * کنز العمال فی سنن الاقوال و الافعال، علی بن حسام الدین الهندی (-۹۷۵ق)، به کوشش بکری حیانی و صفوه السقاء، بیروت، موسسه الرساله، ۱۴۰۹ق. | ||
* | * الکنی و الالقاب، عباس قمی (۱۲۵۴–۱۳۱۹ش)، مقدمه محمد هادی امینی، تهران، انتشارات مکتبه الصدر، ۱۳۶۸ش. | ||
* | * لسان العرب، محمد بن مکرم ابن منظور (۶۳۰–۷۱۱ق)، به کوشش علی شیری، بیروت، دار احیاء التراث العربی، ۱۴۰۸ق. | ||
* | * مرآة الحرمین، ابراهیم رفعت باشا (-۱۳۵۳ق)، قم، المطبعة العلمیه، ۱۳۴۴ق. | ||
* | * المسالک والممالک، عبدالله بن عبدالعزیز البکری (-۴۸۷ق)، به کوشش ادریان، فان لیوفن و اندری فیری، بیروت، دارالغرب الاسلامی، ۱۹۹۲م. | ||
* | * المستدرک علی الصحیحین، محمد بن عبدالله الحکام النیسابوری (-۴۰۵ق)، به کوشش مرعشلی، بیروت، دارالمعرفه، ۱۴۰۶ق. | ||
* | * مستند الشیعه فی احکام الشریعه، احمد بن محمدمهدی النراقی (۱۱۸۵–۱۲۴۵ق)، قم، انتشارات موسسه آل البیت لاحیاء التراث، ۱۴۱۵ق. | ||
* | * مسند الامام احمد بن حنبل، احمد بن حنبل (-۲۴۱ق)، بیروت، دارالصادر، بی تا. | ||
* | * المعالم الاثیره، محمد محمد حسن شراب، بیروت، دارالقلم، ۱۴۱۱ق. | ||
* | * معجم البلدان، یاقوت بن عبدالله الحموی (-۶۲۶ق)، بیروت، دار صادر، ۱۹۹۵م. | ||
* | * المعجم الکبیر، سلیمان بن احمد الطبرانی (۲۶۰–۳۶۰ق)، به کوشش حمدی عبدالمجید السلفی، بیروت، دار احیاء التراث العربی، ۱۴۰۵ق. | ||
* | * معجم المعالم الجغرافیه فی السیرة النبویه، عاتق بن غیث (- ۱۴۳۱ ق)، مکه، دار مکه، ۱۴۰۲ق. | ||
* | * مناقب آل ابی طالب، ابن شهر آشوب (-۵۸۸ق)، به کوشش گروهی از اساتید نجف، نجف، المکتبه الحیدریه، ۱۳۷۶ق. | ||
* | * منائح الکرم فی اخبار مکه و البیت و ولاه الحرم، علی بن تاج الدین السنجاری (-۱۱۲۵ق)، تحقیق جمیل عبدالله محمد المصری، مکه، جامعه ام القری، ۱۴۱۹ق. | ||
* | * موسوعه مرآة الحرمین الشریفین، ایوب صبری باشا (-۱۲۹۰ق)، القاهره، دارالآفاق العربیه، ۱۴۲۴ق. | ||
* | |||
{{پایان}} | {{پایان}} | ||