در حال ویرایش حج افراد

{{در دست ویرایش|ماه=[[بهمن]]|روز=[[۲۳]]|سال=[[۱۳۹۸]]|کاربر=Abbasahmadi1363  }}

'''حج اِفراد'''، یکی از انواع سه‌گانه حج

== واژه ==
معنای لغوی واژه اِفراد از ریشه «ف ر د» جدا کردن و تک قرار دادن است.<ref>العین، ج8، ص24؛ الصحاح، ج2، ص518؛ معجم مقاییس اللغه، ج4، ص500. «فرد»</ref> «حج افراد» در اصطلاح فقها یکی از انواع حج است که در آن عمره جدا از حج و پس از آن انجام می‌گیرد.<ref>المغنی، ج3، ص247؛ المبسوط، سرخسی، ج4، ص25؛ المجموع، ج 7، ص171.</ref> در برخی منابع فقهی از حج افراد به«حج مبتوله» تعبیر شده است<ref>الکافی، حلبی، ص161؛ المبسوط فی فقه الامامیه، ج 1، ص316.</ref>، از آن رو که در این نوع حج، میان حج و عمره فاصله و جدایی است.<ref>السرائر، ج1، ص618.</ref>

== اهمیت ==
حج افراد در دیدگاه مذاهب اسلامی جایگاه و اهمیتی ویژه دارد، به گونه‌ای که به نظر مشهور امامیان<ref>الکافی، حلبی، ص191ـ192؛ غنیة النزوع، ص151ـ152؛ شرائع الاسلام، ج1، ص175 ـ176.</ref> و حنفیان<ref>بدائع الصنائع، ج2، ص169؛ البحر الرائق، ج2؛ ص632.</ref> یک بار بجا آوردن آن به عنوان حجة الاسلام* بر ساکنان اهل مکه و اطراف آن تا فاصله‌ای معین واجب است و حج تمتّع برای آنان مجزی نیست. (←ادامه مقاله، حکم حج افراد *) شافعیان<ref>الأم، ج7، ص226؛ مختصر المزنی، ص63؛ فتح العزیز، ج7، ص107-108.</ref> و مالکیان<ref>مواهب الجلیل، ج4، ص68؛ الشرح الکبیر، ابو البرکات، ج2، ص27-28.</ref> بدین استناد که حج پیامبر اکرم(ص) در سال دهم هجرت، (حجة الوداع) از نوع حج افراد بوده، آن را بافضیلت‌ترین نوع حج می‌دانند. البته از دیدگاه شافعیان شرط افضل بودن افراد این است که عمره و حج در یک سال گزارده شود.<ref>فتح العزیز، ج7، ص113-114؛ المجموع، ج7، ص151؛ روضة الطالبین، ج2، ص320.</ref> حنبلیان نیز حج افراد را برای اهل مکه مجزی و آن در رتبه پس از حج تمتّع و برتر از حج قران شمرده‌اند.<ref>المغنی، ج3، ص232؛ کشاف القناع، ج2، ص476.</ref>

در منابع روایی و تاریخی گزارش‌های متعددی از حج‌گزاری پیامبران الهی مانند حضرت آدم،<ref>علل الشرائع، ج2، ص594؛ عیون اخبار الرضا، ج1، ص270؛ تفسیر عیاشی، ج1، ص186.</ref> حضرت ابراهیم،<ref>تاریخ یعقوبی، ج1، ص27؛ تاریخ الطبری، ج1، ص260-262؛ تفسیر قمی، ج2، ص224.</ref> حضرت موسی<ref>الکافی، کلینی، ج4، ص214؛ علل الشرائع، ج1، ص274.</ref>، حضرت سلیمان علیهم السلام و خاندان آنها و دیگر پیامبران<ref>الکافی، کلینی، ج4، ص214؛ علل الشرائع، ج1، ص274.</ref>وجود دارد. از آنجا که حج تمتّع در اسلام و سالها پس از هجرت تشریع شد،<ref>الکافی، کلینی، ج 4، ص245-249؛ علل الشرائع، ج2، ص412؛ دروس تمهیدیه، ج 1، ص420.</ref> شاید بتوان نتیجه گرفت که حج پیامبران و امّتهای گذشته از جمله حج اعراب در عصر جاهلی، (حج جاهلی) حج اِفراد یا مشابه آن بوده یعنی حج و عمره در آن از هم جدا بوده‌اند.

بنا بر احادیث، پیامبر اکرم(ص) در دوران اقامتش در مکه ۲۰ حج مخفیانه بجا آورد<ref>الکافی، کلینی، ج4، ص245ـ252؛ من لایحضره الفقیه، ج2، ص238؛ علل الشرائع، ج2، ص450.</ref> که احتمالاً به گونه افراد بوده است ولی در دوران اقامتش در مدینه تنها یک حج بجا آورد که به حجة الوداع، حجة الاسلام و حجة البلاغ مشهور است.<ref>الطبقات، ج2، ص131؛ الکافی، کلینی، ج4، ص248ـ258؛ تهذیب، ج5، ص458.</ref> شافعیان و مالکیان این حج را از نوع حج افراد<ref>مختصر المزنی، ص63؛ المجموع، ج7، ص153؛ مواهب الجلیل، ج4، ص69.</ref>، امامیان <ref>الارشاد، ج 1، ص171؛ الخلاف، ج 2، ص268.</ref> و حنفیان <ref>المبسوط، سرخسی، ج 4، ص26.</ref> به استناد احادیث<ref>سنن النسائی، ج 5، ص148؛ الکافی، کلینی، ج4، ص245؛ تهذیب، ج5، ص455، 457.</ref> آن را حج قران ( با تعاریفی متفاوت با هم؛ حج قران *) و حنبلیان آن را حج تمتّع می‌دانند.<ref>المغنی، ج 3، ص234-235.</ref> موضوع «حج افراد»، در منابع جامع فقهی غالباً در مبحث حج ذیل باب «انواع حج» مطرح شده است.<ref>المبسوط فی فقه الامامیه، ج1، ص306؛ بدائع الصنائع، ج2، ص167؛ فتح العزیز، ج7، ص103.</ref>
==شرائط==
امامیان<ref>المعتبر، ج2، ص786؛ مسالک الافهام، ج2، ص203؛ مدارک الاحکام، ج7، ص191 ـ192.</ref> و اهل سنت<ref>روضة الطالبین، ج7، ص310-312؛ حاشیة رد المحتار، ج2، ص513؛ الشرح الکبیر، ابو البرکات، ج2، ص21-22. </ref> به استناد دلائلی از جمله آیه «الحج اشهر معلومات» (بقره / ۲، ۱۹۷) و اجماع،<ref>المجموع، ج7، ص196؛ مواهب الجلیل، ج4، ص45؛ مدارک الاحکام، ج7، ص191-192.</ref> شرائطی برای صحت انواع حج از جمله حج افراد ذکر کرده‌اند: ۱) نیت ۲) وقوع در ماه‌های حج یعنی شوال، ذی قعده و ذی حجه ۳) احرام بستن از یکی از مواقیت پنجگانه یا منزل (در صورت ساکن بودن در مکه یا اطراف آن). برخی شافعیان ترتیب در ادای اعمال حج را نیز به این شرائط افزوده‌اند.<ref>الفقه المنهجی، ج2، ص143.</ref>

==اجزا==
حج افراد از دو بخش حج و عمره تشکیل می‌شود.

===بخش حج===
ساختار حج از دیدگاه فقهای امامی به استناد احادیث<ref>الکافی، کلینی، ج4، ص298؛ تهذیب، ج5، ص41 ـ42، 44.</ref> چنین است: ۱) احرام * ۲) تلبیه * ۳) وقوف در عرفات * ۴) وقوف در مشعر * ۵) اعمال سرزمین منا شامل: رمی جمره * و حلق یا تقصیر و بیتوته در منا * ۶) طواف زیارت* و نماز آن ۷) سعی میان صفا و مروه * ۸) طواف نساء* و نماز آن.<ref>المراسم العلویه، ص103-104؛ شرائع الاسلام، ج1، ص175؛ المعتمد، ج3، ص243 ـ244.</ref>

ساختار حج افراد از دیدگاه فقهای اهل سنت نیز تقریباً این گونه است، با این تفاوت که آنان طواف نساء و نماز آن را از واجبات حج افراد نمی‌دانند و به جای آن، فقهای برخی مذاهب طواف قدوم را برای حاجیان هنگام ورود به مسجدالحرام<ref>حاشیة الدسوقی، ج2، ص21؛ الثمر الدانی، ص367.</ref> و برخی دیگر طواف وداع را برای حج‌گزاران غیر مکی در خاتمه مناسک<ref>البحر الرائق، ج2، ص614؛ حاشیة رد المحتار، ج 2، ص576. </ref> واجب شمرده‌اند. به نظر فقهای امامی و اهل سنت قربانی کردن در حج افراد مستحب است.<ref>النهایة، ص209؛ توضیح المناسک، ص67؛ نک: المجموع، ج8، ص382-384.</ref>

===بخش عمره===
واجبات عمره افراد (عمره مفرده) از دیدگاه امامیان<ref>جواهر الکلام، ج 20، ص449؛ ریاض المسائل، ج 7، ص203.</ref> و فقهای اهل سنت<ref>بدائع الصنائع، ج 2، ص227؛ مغنی المحتاج، ج 1، ص513؛ کشاف القناع، ج 2، ص605.</ref> به استناد احادیث<ref>الکافی، کلینی، ج4، ص538.</ref> چنین است: احرام، طواف، سعی، حلق یا تقصیر. البته فقهای امامی افزون بر اینها طواف نساء و نماز آن را هم واجب شمرده‌اند. (عمره مفرده*) شماری از واجبات حج و عمره افراد رکن حج یا عمره به شمار می‌روند که درباره تعداد و چگونگی آنها در مذاهب مختلف اختلاف نظر وجود دارد. ( ارکان حج، ارکان عمره)
==تفاوت‌ها با دیگر انواع حج==
حج افراد در احکام جزئی تفاوت‌هایی با دو نوع حج دیگر دارد که عبارت است از:

#استحباب قربانی (واجب نبودن آن) به استناد آیه ۱۹۶ بقره / ۲ و روایات، <ref>الکافی، کلینی، ج 4، ص535؛ تهذیب، ج 5، ص436؛ الاستبصار، ج 2، ص327.</ref> در حج افراد<ref>منتهی المطلب، ج11، ص145.</ref>، بر خلافِ حج تمتّع<ref>روضة الطالبین، ج 2، ص322؛ المعتمد، ج 3، ص275.</ref> و حج قران.<ref>المغنی، ج 3، ص494؛ الثمر الدانی، ص383.</ref> البته فقهای امامی در حج قران وجوب قربانی را منوط به همراه داشتن قربانی دانسته‌اند<ref>المهذب، ج1، ص210؛ المعتبر، ج2، ص779.</ref> و فقهای اهل سنت نیز برای وجوب قربانی در حج تمتّع شروطی را ذکر کرده‌اند. <ref>المجموع، ج 7، ص173-174؛ کشاف القناع، ج 2، ص478-479. </ref>
#در حج افراد بر خلاف حج تمتّع لازم نیست حج و عمره در یک سال ادا شوند بلکه عمره آن را باید در هر زمان که شرائط آن حاصل شود، انجام داد. <ref>مدارک الاحکام، ج 8، ص463-464؛ المعتمد، ج 3، ص274؛ مناسک حج و عمره، ص193.</ref>
#در حج افراد بر خلاف تمتّع، استطاعت نسبت به حج و عمره تفکیک‌پذیر است، یعنی ممکن است مکلّف تنها نسبت به یکی از آن دو مستطیع شود و در نتیجه تنها همان مناسک (عمره یا حج) بر او واجب خواهد گردید.<ref>جواهر الکلام، ج 18، ص75؛ المعتمد، ج 3، ص274.</ref>
#فقهای امامی<ref>تحریر الاحکام، ج 1، ص557، 563؛ العروة الوثقی، ج 2، ص557؛ مهذّب الاحکام، ج 13، ص31.</ref> و اهل سنت<ref>بدائع الصنائع، ج2، ص164-166؛ فتح العزیز، ج7، ص79.</ref> به دلیل احادیث<ref>المصنّف، ج4، ص349-350؛ الاستبصار، ج 2، ص245؛ تهذیب، ج 5، ص54-55.</ref> و اجماع<ref>المغنی، ج3، ص207.</ref> بر آن‌اند که میقات حج افراد برای ساکنان در مناطق دورتر از میقات به مکه، یکی از مواقیت پنجگانه است. ( میقات ) به نظر مشهور امامیان<ref>ذخیرة المعاد، ج 2، ص576؛ مستند الشیعه، ج 11، ص186-187؛ مدارک الاحکام، ج 7، ص222-223.</ref> و اهل سنت<ref>المغنی، ج3، ص210؛ بدائع الصنائع، ج2، ص167؛ مواهب الجلیل، ج4، ص46.</ref> به استناد احادیث<ref>سنن الدارمی، ج2، ص30؛ الکافی، کلینی، ج 4، ص318؛ من لایحضره الفقیه، ج 2، ص306.</ref> میقات حج افراد برای اهل مکه و نیز ساکنان میان مواقیت و مکه محل سکونت آنهاست. البته برخی فقهای متأخّر امامی به استناد احادیث<ref>الکافی، کلینی، ج 4، ص300، 302؛ من لایحضره الفقیه، ج 2، ص454؛ تهذیب، ج 5، ص46.</ref> میقات حج افراد را برای مکّیان «جعرانه» دانسته‌اند<ref>المعتمد، ج3، ص298-299؛ مناسک حج، وحید خراسانی، ص88.</ref> و شماری دیگر به استحباب آن<ref>نک: جواهر الکلام، ج 18، ص115.</ref> یا اختصاص جعرانه به مجاوران در مکه<ref>الحدائق، ج 17، ص28؛ نک: جواهر الکلام، ج 18، ص115.</ref> قائل شده‌اند. میقات عمره مفرده هم به نظر فقهای امامی و اهل سنت برای ساکنان مکه ادنی الحل (نزدیکترین مکان به مرز حرم) است. (برای تفصیل  عمره مفرده ؛ ادنی الحل)
#در حج افراد بر خلاف تمتّع لازم نیست که عمره پیش از حج ادا شود، مگر اینکه برای عمره افراد استطاعت حاصل شود ولی برای حج آن استطاعت تحقق نیافته باشد که در این صورت فقط ابتدا باید عمره ادا شود. <ref>جواهر الکلام، ج 18، ص75؛ المعتمد، ج 3، ص274؛ توضیح المناسک، ص67.</ref>
#در حج افراد می‌توان طواف و سعی را حتی در غیر موارد اضطرار، بر وقوفین مقدّم داشت، بر خلاف حج تمتّع که تنها در صورت اضطرار چنین کاری در آن جایز است.<ref>جواهر الکلام، ج 18، ص78؛ المعتمد، ج 3، ص275؛ توضیح المناسک، ص67.</ref>
#در حج افراد می‌توان پس از احرام طواف مستحب به جا آورد، ولی به نظر فقهای امامی این کار در حج تمتّع جایز نیست. <ref>جواهر الکلام، ج 18، ص78؛ مهذب الاحکام، ج12، ص346.</ref>
#انعقاد احرام در حج افراد به نظر مشهور فقیهان امامی به استناد روایات <ref>الکافی، کلینی، ج4، ص297؛ من لایحضره الفقیه، ج 2، ص324؛ تهذیب، ج 5، ص43-44.</ref> فقط با تلبیه صورت می‌گیرد ولی در حج قران افزون بر تلبیه با اشعار و تقلید ( اشعار و تقلید * ) نیز انجام می‌شود. <ref>المبسوط فی فقه الامامیه، ج 1، ص315؛ کشف اللثام، ج5، ص271.</ref>
#به نظر فقیهان اهل سنت در حج افراد احرام‌گزار با یک نیتِ احرام، تنها به حج محرم می‌شود، ولی در حج قران با یک نیت، هم به حج و هم به عمره محرم می‌شود. <ref>تحفة الفقهاء، ج1، ص411؛ المغنی، ج 3، ص247؛ فتح العزیز، ج 7، ص104؛ الشرح الکبیر، ابو البرکات، ج2، ص28.</ref> (نیز  حج قران * )

==وجوب==

=== وجوب حج افراد ===
به نظر بیشتر فقیهان امامی<ref>النهایة، ص206؛ المعتبر، ج2، ص784؛ الروضه البهیه، ص65-66.</ref> بویژه متأخران از آنان<ref>العروة الوثقی، ج 2، ص534-535؛ المعتمد، ج3، ص273؛ فقه الحج، ج2، ص241.</ref> حج افراد{{یادداشت|یا حج قران.}} بر اهل مکه و کسانی که تا فاصله ۴۸ میلی آن هستند به عنوان حجة الاسلام واجب بوده و حج تمتّع برای آنان مجزی نیست.<ref>السرائر، ج1، ص519-520؛ الروضه البهیه، ص66؛ ریاض المسائل، ج6، ص143.</ref> آنان حج افراد را جز در موارد اضطراری برای غیر اهل مکه مجزی نمی‌دانند.<ref>المختصر النافع، ص79؛ المعتبر، ج2، ص783؛ کشف اللثام، ج 5، ص27.</ref>{{یادداشت|برای آگاهی بیشتر روی [[تبدل حج و عمره]] تلیک کنید!}} معدودی از فقیهان امامی علاوه بر حج افراد ـ و قران ـ حج تمتّع را نیز برای اهل مکه مجزی می‌دانند.<ref>الموتلف، ج1، ص363؛ الجامع للشرائع، ص179. </ref>

دلائل نظر مشهور فقیهان امامی مبنی بر وجوب حج افراد بر اهل مکه عبارت‌اند از: 

#آیه ۱۹۶ سوره بقره/۲: (فمن تمتّع بالعمره الی الحج فما استیسر من الهدی... ذلک لمن لم یکن اهله حاضری المسجدالحرام ) این آیه بر اختصاص حج تمتّع به غیر اهل مکه دلالت دارد. پس آنچه بر اهل مکه واجب شمرده می‌شود، حج افراد (یا حج قران) است.<ref>غنیة النزوع، ص152؛ ریاض المسائل، ج6، ص143.</ref> تعبیر «حاضری مسجدالحرام» در آیه شریفه اهل مکه و اهالی اطراف آن تا ۴۸ میل را در بر می‌گیرد.<ref>المقنع، ص215.</ref>
#احادیث دال بر وجوب حج افراد- یا قران- بر اهل مکه و اطراف آن. <ref>دعائم الاسلام، ج1، ص318؛ تهذیب، ج5، ص33؛ الاستبصار، ج2، ص157.</ref>

آن دسته از فقهای امامی که حج تمتّع را نیز برای اهل مکه مجزی می‌دانند گفته‌اند که «ذلک» در آیه مذکور اشاره به هدی (قربانی) در حج تمتّع است نه خود حج تمتّع. از این رو، به نظر آنان از آیه مذکور اختصاص حج تمتّع به غیر اهل مکه قابل استفاده نیست.<ref>الموتلف، ج1، ص363؛ الجامع للشرائع، ص179.</ref>

===وجوب عمره افراد===
فقیهان امامی به استناد آیه «و اتموا الحج و العمره لله» (بقره/۲، ۱۹۶) و احادیث<ref>الکافی، ج 4، ص265؛ من لایحضره الفقیه، ج 2، ص450.</ref> عمره افراد (مفرده) -که پس از حج افراد باید انجام شود- را بر ساکنان مکه و اطراف آن تا فاصله ۴۸ میلی به شرط استطاعت واجب می‌دانند. حتی اگر استطاعت تنها برای عمره حاصل شود بدون آن که برای حج استطاعت باشد، انجام دادن عمره افراد به تنهایی واجب است. <ref>غنیة النزوع، ص197-198؛ ریاض المسائل، ج 7، ص201؛ جواهر الکلام، ج 20، ص441، 458.</ref> فقیهان شافعی<ref>فتح العزیز، ج 7، ص47؛ المجموع، ج7، ص3، 4، 7.</ref> و حنبلی<ref>المغنی، ج3، ص173؛ الشرح الکبیر، ابن قدامه، ج3، ص160.</ref> نیز به استناد آیه مذکور و احادیث<ref>المصنّف، ج 4، ص304-305؛ السنن الکبری، ج4، ص349-350.</ref> عمره افراد را مانند حج افراد واجب می‌دانند ولی فقیهان مالکی<ref>الکافی فی فقه اهل المدینه، ص171ـ172؛ بدایة المجتهد، ج 1، ص259.</ref> و بیشتر حنفیان<ref>المبسوط، سرخسی، ج 4، ص58؛ بدائع الصنائع، ج 2، ص226؛ البحر الرائق، ج 3، ص104.</ref> به استناد برخی روایات<ref>سنن الترمذی، ج 2، ص205.</ref> آن را مستحب شمرده‌اند، هرچند برخی حنفیان به وجوب آن تمایل بیشتری دارند.<ref>بدائع الصنائع، ج 2، ص226.</ref> به نظر فقیهان اهل سنت مانند امامیان، ابتدا باید حج افراد و سپس عمره افراد انجام شود.<ref>المبسوط، سرخسی، ج 4، ص25؛ مغنی المحتاج، ج 1، ص513-514؛ حاشیة الدسوقی، ج 2، ص28.</ref>

=== بر چه کسانی واجب است؟ ===
به نظر برخی امامیان مبدأ محاسبه مسافت ۴۸ میل برای تفکیک آفاقیان از غیر آفاقیان، به استناد ظاهر آیه ۱۹۶ بقره/۲ مسجدالحرام است <ref>النهایه، ص26؛ الوسیله، ص157-158؛ معتمد العروه، ج2، ص193.</ref> ولی شماری دیگر به استناد صحیحه زراره<ref>مهذب الاحکام، ج12، ص323.</ref> و نیز اطلاق مسجدالحرام بر مکه در آیه ۱ اسراء/۱۷ مبدأ مسافت را شهر مکه دانسته‌اند.<ref>مسالک الافهام، ج2، ص202؛ العروة الوثقی، ج2، ص536.</ref> (آفاقی)

درباره میزان دقیق ۴۸ میل با واحدهای اندازه‌گیری امروزی، فقهای معاصر آرای مختلفی دارند. بیشتر آنان ۴۸ میل را حدود ۸۸ کیلومتر دانسته‌اند،<ref>منهاج الصالحین، ج3، ص62؛ مناسک الحج، سبحانی، ص27؛ تعالیق مبسوطه، فیاض، ص82.</ref> ولی اقوال دیگری هم مطرح شده است از جمله: ۸۰ کیلومتر،<ref>منتخب مناسک حج، ص60-61.</ref> ۸۶ کیلومتر،<ref>منتخب مناسک حج، ص60؛ کلمة التقوی، ج3، ص191.</ref> ۸۹ و ۹۰ کیلومتر.<ref>منهاج الصالحین، ج3، ص62؛ مناسک حج، خامنه ای، ص2، 13.</ref>


برخی از فقیهان امامی وظیفه حج افراد یا قران را بر عهده ساکنان تا فاصله ۱۲ میلی مکه شمرده و وظیفه دیگران را حج تمتّع می‌دانند.<ref>السرائر، ج1، ص519-520؛ ارشاد الاذهان، ج1، ص309؛ کشف اللثام، ج5، ص17. </ref> مهمترین ادله آنان عبارت است از: ۱) اطلاق برخی روایات مبنی بر وجوب تمتّع بر حج‌گزاران غیر مکی<ref>علل الشرائع، ج2، ص411؛ تهذیب، ج5، ص26.</ref> و خروج قدر متیقن از این وجوب که ساکنان در مسافت کمتر از ۱۲ میل هستند. ۲) از آیه ۱۹۶ بقره /۲ بر می‌آید که حج تمتّع ویژه افراد غیر حاضر در مکه و حج افراد و قران، وظیفه حاضران در مکه است و حاضر آن است که مسافر نباشد. بنابراین معیار آفاقی بودن یا نبودن، مسافر بودن یا نبودن است که حد سفر شرعی، چهار فرسخ (۱۲ میل) است. ۳) صدق عنوان «حضور» در آیه شریفه عرفا بر ساکنان فواصل دورتر با فاصله بیش از ۱۲ میل از مکه مشکل است.<ref>نک: المعتمد، ج3، ص224-225.</ref> ۴) روایات تصریح کننده به۴۸ میل نیز ناظر به فاصله از چهار طرف هستند یعنی مراد آنها ۱۲ میل از هر طرف است نه ۴۸ میل از هر طرف.<ref>السرائر، ج1، ص519؛ ارشاد الاذهان، ج1، ص309.</ref> در مقابل، پیروان نظر مشهور در رد این ادله پاسخ داده‌اند که اولاً اطلاق موجود در برخی روایات مبنی بر وجوب حج تمتّع بر افراد در برابر نظر فقهای اهل سنت است که حج افراد را برای آفاقیان کافی می‌دانند پس مدلول آنها وجوب تمتّع بر هر فرد نیست و اطلاق ندارد. بر فرض اطلاق، این روایات بوسیله روایاتی که فاصله ۴۸ میل را از هر طرف ذکر کرده، مقید می‌شود.<ref>المعتمد، ج3، ص223-224.</ref> ثانیاً مراد از حضور در آیه، حضور در مقابل سفر نیست و ربطی به حد شرعی مسافر ندارد. از سوی دیگر افرادی که کمتر از ۱۲ میل با مکه فاصله دارند هم عرفا حاضر به شمار نمی‌روند. پس مراد از حاضر معنای شرعی خاصی است که در روایاتِ دال بر فاصله ۴۸ میل تبیین شده است.<ref>السرائر، ج1، ص519-520؛ کشف الرموز، ج1، ص337؛ کشف اللثام، ج5، ص17.</ref>

در پاره‌ای روایات حد حاضران در مسجدالحرام ۱۸ میل ذکر شده است.<ref>الکافی، کلینی، ج4، ص300.</ref> ولی فقیهان امامی به ادله‌ای این قول را نپذیرفته‌اند: ۱) فقها به این روایات عمل نکرده‌اند.<ref>الحج فی الشریعة، ج2، ص302-303.</ref> ۲) مفاد روایات یعنی نفی حج تمتّع (و ثبوت حج افراد) برای ساکنان تا فاصله ۱۸ میلی با نظر مشهور یعنی ثبوت حج افراد بر ساکنان در فواصل بیشتر منافاتی ندارد.<ref>کشف اللثام، ج5، ص18؛ فقه الحج، ج2، ص239-240.</ref> ۳) منطوق روایت ۱۸ میل وجوب حج افراد بر ساکنان در این فاصله نیست، بلکه مفهوم آن چنین است در حالی که منطوق روایات مربوط به۴۸ میل، وجوب حج افراد بر ساکنان تا فاصله ۴۸ میلی مکه است و قطعاً منطوق بر مفهوم مقدّم است.<ref>روضة المتقین، ج4، ص311؛ فقه الحج، ج2، ص239-240.</ref> برخی دیگر در مقام جمع میان این دو دسته روایات گفته‌اند که روایت ۱۸ میل دال بر تخییر میان حج افراد و حج تمتّع و روایات ۴۸ میل دال بر تعیین حج تمتّع است.<ref>مدارک الاحکام، ج7، ص162-163؛ ذخیرة المعاد، ج2، ص551؛ مناهج الاخیار، ج3، ص323.</ref> همچنین در پاره‌ای روایات دیگر<ref>الکافی، کلینی، ج4، ص299؛ تهذیب، ج5، ص33؛ الاستبصار، ج2، ص158.</ref> حد حاضران، مواقیت پنجگانه یا برخی مناطق اطراف مکه به شمار رفته که به سبب اعراض فقیهان از فتوا دادن بر طبق آنها،<ref>تعالیق مبسوطه، ج9، ص62-63؛ فقه الحج، ج2، ص240.</ref> ضعف سندی،<ref>کتاب الحج، ج2، ص92-93.</ref> امکان حمل بر تقیه<ref>ذخیرة المعاد، ج2، ص551؛ وسائل الشیعه، ج11، ص260.</ref> و تعارض با روایات ۴۸ میل<ref>کتاب الحج، ج2، ص92-93؛ فقه الحج، ج2، ص240.</ref> غیرقابل استناد شمرده شده است.


فقیهان حنفی حج افراد را بر اهل مکه و کسانی که در مواقیت و مناطق میان مواقیت و مکه ساکن هستند واجب دانسته و حج تمتّع و قران را برای آنان مجزی نمی‌دانند<ref>بدائع الصنائع، ج2، ص169؛ البحر الرائق، ج2، ص632.</ref> مگر اینکه قبل از ماه‌های حج از این محدوده خارج شوند و از مواقیت محرم گردند.<ref>حاشیة رد المحتار، ج 2، ص583-584، 590.</ref> دلیل آنان برای وجوب تعیینی حج افراد بر اهل مکه روایات حاکی از نفی وجوب تمتّع بر آنان و معین بودن وجوب افراد برای آنان است و دلیل آنان برای الحاق ساکنان میان مکه و مواقیت به اهل مکه، جواز ورود بدون احرام آنان به مکه است.<ref>المصنّف، ج4، ص534-535؛ بدائع الصنائع، ج2، ص169.</ref> ولی فقیهان شافعی،<ref>فتح العزیز، ج7، ص164؛ المجموع، ج7، ص169. </ref> مالکی<ref>مختصر خلیل، ص73 ؛ الشرح الکبیر، ابوالبرکات، ج2، ص27.</ref> و حنبلی<ref>المغنی، ج3، ص233؛ نک: کشاف القناع، ج2، ص475-476.</ref> حج افراد را در کنار حج قران و حج تمتّع بر تمام مسلمانان اعم از ساکنان مکه و غیر مکه، مجزی می‌دانند. مستند آنان این است که هر یک از مناسک حج که در مورد غیر مکیان موجب نزدیکی به خدا و طاعت الهی باشد، در مورد ساکنان مکه نیز چنین است. در نتیجه ادای حج افراد هم برای ساکنان و هم غیر ساکنان مکه مجزی است.<ref>المجموع، ج7، ص169.</ref> به نظر آنان، مراد آیه ۱۹۶ بقره/۲ و نیز روایاتی که تمتّع را در خصوص اهل مکه نفی کرده، نفی قربانی حج تمتّع است، نه نفی حج تمتّع.<ref>المغنی، ج3، ص502-503.</ref>


به نظر مشهور فقیهان امامی، به استناد احادیث<ref>تهذیب، ج5، ص34-35.</ref>، هرگاه فرد آفاقی * در مکه اقامت گزیند، تا دو سال حکم آفاقی را دارد و وظیفه‌اش ادای حج تمتّع است ولی پس از پایان دو سال حکم اهل مکه را یافته و وظیفه‌اش حج افراد یا قران می‌شود.<ref>کشف الرموز، ج1، ص342؛ مجمع الفائده، ج6، ص36-37؛ جواهر الکلام، ج18، ص87-88.</ref> در پاره‌ای موارد حج افراد به عمره مفرده یا عمره تمتّع و عمره تمتّع به حج افراد تبدیل می‌شود. (تبدل حج/ عمره)


==پانویس==
{{پانویس}}

==منابع==

{{دانشنامه
 | آدرس = hzrc.ac.ir/post/22138/حج-افراد
 | عنوان = حج افراد
 | نویسنده = محمد قدیریان
}}

*'''ارشاد الاذهان الی احکام الایمان'''، حسن بن یوسف حلی (۶۴۸ ـ ۷۲۶ق)، تحقیق فارس الحسون، قم، دفتر انتشارات اسلامی، ۱۴۱۰ق.
*'''الارشاد فی معرفة حجج الله علی العباد'''، شیخ مفید محمد بن محمد بن النعمان (۳۳۶-۴۱۳ق)، تحقیق مؤسسه آل البیت لاحیاء التراث، بیروت، دارالمفید، ۱۴۱۴ق.
*'''الاستبصار فیما اختلف من الاخبار'''، محمد بن حسن الطوسی (۳۸۵-۴۶۰ق)، به کوشش سید حسن موسوی الخرسان، تهران، انتشارات دارالکتب الاسلامیه، ۱۳۶۳ش.
*'''الام، محمد بن ادریس الشافعی (م ۲۰۴ق)'''، بیروت، دارالفکر، ۱۴۰۳ق.
*'''البحر الرائق(شرح کنز الدقائق)'''، زین‌الدین بن ابراهیم بن نجیم (م.۹۷۰ق)، به کوشش زکریا عمیرات، بیروت، دارالکتب العلمیه، ۱۴۱۸ق.
*'''بدایة المجتهد و نهایه المقتصد'''، محمد بن احمد ابن رشد الاندلسی (م.۵۹۵ق)، به کوشش العطار، بیروت، دارالفکر، ۱۴۱۵ق.
*'''بدائع الصنائع فی ترتیب الشرائع'''، ابوبکر بن مسعود الکاسانی (م.۵۸۷ق)، پاکستان، المکتبه الحبیبیه، ۱۴۰۹ق.
*'''تاریخ الیعقوبی'''، احمد بن ابی یعقوب الیعقوبی (م.۲۹۲ق)، بیروت، دار صادر، ۱۴۱۵ق.
*'''تاریخ الطبری (تاریخ الامم و الملوک)'''، محمد بن جریر الطبری (۲۲۴-۳۱۰ق)، تحقیق محمد ابوالفضل ابراهیم، بیروت، دار احیاء التراث العربی.
*'''تحریر الاحکام الشرعیه علی مذهب الامامیه'''، حسن بن یوسف حلی (۶۴۸-۷۲۶ق)، به کوشش ابراهیم بهادری، قم، انتشارات مؤسسه امام صادق، ۱۴۲۰ق.
*'''تحفة الفقهاء'''، محمد بن احمد السمرقندی (م.۹-۵۳۵ق)، بیروت، دارالکتب العلمیه، ۱۴۱۴ق.
*'''تعالیق مبسوطه علی العروة الوثقی محمد کاظم یزدی'''، محمد اسحاق الفیاض، قم، محلاتی، بی تا.
*'''تفسیر العیاشی'''، محمد بن مسعود العیاشی (م.۳۲۰ق)، تحقیق سید هاشم رسولی محلاتی، تهران، مکتبه العلمیه الاسلامیه، ۱۳۸۰ق.
*'''توضیح المناسک'''، سید محمد حسن مرتضوی لنگرودی، قم، مؤلف، ۱۴۳۴ ق.
*'''تهذیب الاحکام فی شرح المقنعه للشیخ المفید'''، محمد بن حسن الطوسی (۳۸۵-۴۶۰ق)، به کوشش سید حسن موسوی خرسان و علی آخوندی، تهران، انتشارات دارالکتب اسلامیه، ۱۳۶۵ش.
*'''الثمر الدانی علی رساله القیروانی'''، صالح بن عبدالله الآبی الازهری (م.۱۳۳۰ق)، بیروت، مکتبه الثقافیه، بی تا.
*'''الجامع للشرائع'''، یحیی بن سعید حلی (۶۰۱-۶۹۰ق)، قم، انتشارات مؤسسه سید الشهداء، ۱۴۰۵ق.
*'''جواهر الکلام فی شرح شرائع الاسلام'''، محمد حسین نجفی (م.۱۲۶۶ق)، بیروت، دار احیاء التراث العربی، بی‌تا.
*'''حاشیة الدسوقی'''، محمد بن احمد الدسوقی (م.۱۲۳۰ق)، احیاء الکتب العربیه.
*'''حاشیة رد المحتار ع‍ل‍ی الدر ال‍م‍خ‍ت‍ار'''، ش‍رح ال‍ت‍ن‍وی‍ر الاب‍ص‍ار ف‍ی ف‍ق‍ه م‍ذه‍ب الام‍ام اب‍ی‌ح‍ن‍ی‍ف‍ه ال‍ن‍ع‍م‍ان، محمد امین ابن عابدین (م.۱۲۵۲ق)، بیروت، دارالفکر، ۱۴۱۵ق.
*'''الحج فی الشریعة الاسلامیة الغراء'''، جعفر السبحانی، قم، مؤسسة الامام الصادق ۷، ۱۴۲۴ق.
*'''الحدائق الناضره فی احکام العتره الطاهره'''، یوسف بن احمد البحرانی (م.۱۱۸۶ق)، تحقیق محمد تقی ایروانی و علی آخوندی، قم، دفتر انتشارات اسلامی، ۱۳۶۳ش.
*'''الخلاف فی الاحکام'''، محمد بن حسن الطوسی (۳۸۵-۴۶۰ق)، قم، دفتر انتشارات اسلامی، ۱۴۰۷ق.
*'''دروس تمهیدیه فی الفقه الاستدلالی'''، باقر الایروانی، قم، ۱۴۲۷ ق.
*'''دعائم الاسلام و ذکر الحلال و الحرام و القضایا و الاحکام'''، نعمان بن محمد المغربی (م.۳۶۳ق)، تحقیق آصف بن علی اصغر فیضی، قاهره، دارالمعارف، ۱۳۸۳ق.
*'''ذخیرة المعاد'''، محمد باقر السبزواری (م.۱۰۹۰ق)، آل البیت،.
*'''روضه الطالبین و عمده المتقین'''، یحیی بن شرف النووی (۶۳۱-۶۷۶ق)، به کوشش عادل احمد عبدالموجود و علی محمد معوض، بیروت، دارالکتب العلمیه، بی‌تا.
*'''روضه المتقین فی شرح من لایحضره الفقیه'''، محمد تقی مجلسی (۱۰۰۳-۱۰۷۰ق)، تحقیق سید حسین موسوی کرمانی، علی پناه اشتهاردی، تهران، انتشارات بنیاد فرهنگ اسلامی حاج محمد حسین کوشانپور، ۱۳۹۹ق.
*'''ریاض المسائل فی بیان احکام الشرع بالدلائل'''، سید علی طباطبائی (م.۱۲۳۱ق)، قم، دفتر انتشارات اسلامی، ۱۴۱۲ق.
*'''السرائر الحاوی لتحریر الفتاوی'''، محمد بن احمد ابن ادریس (م.۵۹۸ق)، قم، دفتر انتشارات اسلامی، ۱۴۱۱ق.
*'''سنن الترمذی (الجامع الصحیح)'''، محمد عیسی الترمذی (م.۲۷۹ق)، به کوشش عبدالوهاب عبداللطیف، بیروت، دارالفکر، ۱۴۰۲ق.
*'''سنن الدارمی'''، عبدالله بن عبدالرحمن الدارمی (م.۲۵۵ق)، بی جا، دار احیاء السنه النبویه، بی تا.
*'''السنن الکبری'''، احمد بن الحسین البیهقی (م.۴۵۸ق)، بیروت، دارالفکر.
*'''سنن النسائی'''، احمد بن علی النسائی (۲۱۵-۳۰۳ق)، تحقیق صدقی جمیل العطار، بیروت، دارالفکر، ۱۳۴۸ق.
*'''شرائع الاسلام فی مسائل الحلال و الحرام'''، جعفر بن حسن محقق حلی (۶۰۲-۶۷۶ق)، به کوشش سید صادق شیرازی، تهران، انتشارات استقلال، ۱۴۰۹ق.
*'''الشرح الکبیر'''، احمد بن محمد الدردیر (م.۱۲۰۱ق)، مصر، دار احیاء الکتب العربیه.
*'''الشرح الکبیر'''، عبدالرحمن بن قدامه (م.۶۸۲ق)، بیروت، دارالکتب العلمیه.
*'''الصحاح (تاج اللغه وصحاح العربیه)'''، اسماعیل بن حماد الجوهری (م.۳۹۳ق)، به کوشش احمد عبدالغفور العطار، بیروت، دارالعلم للملایین، ۱۴۰۷ق.
*'''الطبقات الکبری'''، محمد بن سعد (م.۲۳۰ق)، به کوشش محمد عبدالقادر عطا، بیروت، دارالکتب العلمیه، ۱۴۱۰ق.
*'''العروة الوثقی'''، سید محمد کاظم یزدی (م.۱۳۳۷ق)، بیروت، اعلمی، ۱۴۰۹ق.
*'''علل الشرائع و الاحکام'''، شیخ صدوق محمد بن علی بن بابویه (۳۱۱-۳۸۱ق)، به کوشش سید محمد صادق بحرالعلوم، نجف، مکتبه الحیدریه، ۱۳۸۵ق.
*'''العین'''، الخلیل بن احمد الفراهیدی (م.۱۷۰ق)، به کوشش مهدی المخزومی و ابراهیم السامرائی، قم، دارالهجره، ۱۴۰۹ق.
*'''عیون اخبار الرضا'''، شیخ صدوق محمد بن علی بن بابویه (۳۱۱-۳۸۱ق)، تحقیق حسین اعلمی، بیروت، مؤسسه الاعلمی، ۱۴۰۴ق.
*'''غنیة النزوع'''، حمزه بن علی بن زهره الحلبی (م.۵۸۵ق)، به کوشش بهادری، قم، مؤسسه امام صادق(ع)، ۱۴۱۷ق.
*'''فتح العزیز'''، عبدالکریم بن محمد الرافعی (م.۶۲۳ق)، دارالفکر.
*'''فقه الحج بحوث استدلالیه فی الحج'''، لطف الله صافی گلپایگانی، قم، مؤسسه سیده المعصومه، ۱۴۲۳ق.
*'''الفقه المنهجی علی مذهب الامام الشافعی'''، مصطفی الخن و دیگران، دمشق، دارالقلم، ۱۴۱۳ ق.
*'''الکافی فی فقه اهل المدینه'''، یوسف بن عبدالله ابن عبدالبر (۳۶۸-۴۶۳ق)، بیروت، دارالکتب العلمیه، ۱۴۰۷ق.
*'''کتاب الحج'''، سید حسین طباطبایی قمی، قم، چاپخانه باقری، ۱۴۱۵ق.
*'''الکافی فی الفقه'''، ابوالصلاح تقی الدین الحلبی (م.۴۴۷ق)، به کوشش استادی، اصفهان، مکتبة امیرالمؤمنین(ع)، ۱۴۰۳ق.
*'''الکافی'''، محمد بن یعقوب کلینی (م.۳۲۹ق)، به کوشش علی اکبر غفاری، تهران، انتشارات دارالکتب اسلامیه، ۱۳۷۵ش.
*'''کشاف القناع عن متن الاقناع'''، منصور بن یونس البهوتی (م.۱۰۵۲ق)، به کوشش محمد حسن محمد اسماعیل شافعی، بیروت، دارالکتب العلمیه، ۱۴۱۸ق.
*'''کشف الرموز'''، حسن بن ابی طالب الآبی (م.۶۹۰ق)، به کوشش اشتهاردی و یزدی، قم، دفتر انتشارات اسلامی، ۱۴۰۸ق.
*'''کشف اللثام عن قواعد الاحکام'''، محمد بن الحسن الفاضل الهندی (م.۱۱۳۷ق)، قم، دفتر انتشارات اسلامی، ۱۴۱۶ق.
*'''کلمة التقوی (فتاوی)'''، محمد امین زین الدین، قم، مهر، ۱۴۱۳ق.
*'''اللمعه الدمشقیه فی فقه الامامیه'''، محمد بن مکی (۷۳۴-۷۸۶ق)، قم، انتشارات دارالفکر، ۱۴۱۱ق.
*'''المبسوط فی فقه الامامیه'''، محمد بن حسن الطوسی (۳۸۵-۴۶۰ق)، به کوشش محمد باقر بهبودی و سید محمد تقی کشفی، تهران، انتشارات مکتبه المرتضویه، ۱۳۵۱ش.
*'''المبسوط'''، محمد بن احمد بن سهل السرخسی (م.۴۸۳ق)، بیروت، دارالمعرفه، ۱۴۰۶ق.
*'''مجمع الفائده و البرهان فی شرح ارشاد الاذهان'''، مقدس اردبیلی احمد بن محمد  (م.۹۹۳ق)، به کوشش مجتبی عراقی و حسین یزدی و علی پناه اشتهاردی (۱۲۹۶-۱۳۸۷ش)، قم، دفتر انتشارات اسلامی، ۱۴۰۳ق.
*'''المجموع شرح المهذب'''، یحیی بن شرف النووی (۶۳۱-۶۷۶ق)، بیروت، دارالفکر.
*'''مختصر المزنی'''، اسماعیل بن یحیی المزنی (م.۲۶۳ق)، بیروت، دارالمعرفه، بی تا.
*'''المختصر النافع فی فقه الامامیه (النافع فی مختصر الشرائع)'''، جعفر بن حسن محقق حلی (۶۰۲-۶۷۶ق)، تهران، انتشارات بنیاد بعثت، ۱۴۱۰ق.
*'''مختصر خلیل'''، محمد بن یوسف (م.۸۹۷ق)، بیروت، دارالکتب العلمیه، ۱۴۱۶ق.
*'''مدارک الاحکام فی شرح شرائع الاسلام'''، سید محمد بن علی موسوی عاملی (۹۵۶ – ۱۰۰۹ق)، قم، انتشارات مؤسسه آل البیت لاحیاء التراث، ۱۴۱۰ق.
*'''المراسم العلویه فی الاحکام النبویه'''، سلار حمزه بن عبدالعزیز (م.۴۴۸ق)، به کوشش محسن حسینی امینی، قم، المجمع العالمی لاهل البیت، ۱۴۱۴ق.
*'''مسالک الافهام الی تنقیح شرائع الاسلام'''، زین الدین بن علی، شهید ثانی (۹۱۱-۹۶۶ق)، قم، انتشارات معارف اسلامی، ۱۴۱۶ق.
*'''مستند الشیعه فی احکام الشریعه'''، احمد بن محمدمهدی النراقی (۱۱۸۵-۱۲۴۵ق)، قم، انتشارات مؤسسه آل البیت لاحیاء التراث، ۱۴۱۵ق.
*'''المصنّف فی الاحادیث و الآثار'''، عبدالله بن محمد بن ابی شیبه (م.۲۳۵ق)، به کوشش سعید محمد اللحام، دارالفکر، ۱۴۰۹ق.
*'''المعتبر فی شرح المختصر'''، جعفر بن حسن محقق حلی (۶۰۲-۶۷۶ق)، قم، انتشارات سید الشهداء، ۱۳۶۴ش.
*'''معتمد العروة الوثقی'''، محاضرات الخویی (۱۳۱۷-۱۴۱۳ق)، به کوشش رضا خلخالی، قم، انتشارات مدرسه دارالعلم، ۱۴۰۴ق.
*'''المعتمد فی شرح المناسک، (کتاب الحج، محاضرات الخویی)'''، به کوشش محمد رضا موسوی خلخالی، قم، انتشارات دارالعلم/ مؤسسه احیاء آثار الامام الخویی، ۱۴۱۰ق.
*'''معجم مقاییس اللغه'''، احمد بن فارس (م.۳۹۵ق)، به کوشش عبدالسلام محمد هارون، قم، انتشارات دفتر تبلیغات اسلامی حوزه علمیه قم، ۱۴۰۴ق.
*'''مغنی المحتاج الی معرفه معانی الفاظ المنهاج'''، محمد بن احمد الشربینی (م.۹۷۷ق)، بیروت، دار احیاء التراث العربی، ۱۳۷۷ق.
*'''المغنی'''، عبدالله بن قدامه (م.۶۲۰ق)، بیروت، دارالکتب العلمیه.
*'''المقنع'''، شیخ صدوق محمد بن علی بن بابویه (۳۱۱-۳۸۱ق)، قم، انتشارات مؤسسه الامام الهادی، ۱۴۱۵ق.
*'''من لایحضره الفقیه'''، شیخ صدوق محمد بن علی بن بابویه (۳۱۱-۳۸۱ق)، تحقیق و تصحیح علی اکبر غفاری، قم، دفتر انتشارات اسلامی، چاپ دوم، ۱۴۰۴ق.
*'''مناسک الحج و احکام العمره'''، جعفر السبحانی، قم، موسسة الامام الصادق ۷، ۱۴۲۸ ق.
*'''مناسک حج و عمره'''، محمدتقی بهجت، قم، شفق، ۱۴۲۴ ق.
*'''مناسک حج'''، سید علی خامنه‌ای.
*'''مناهج الاخیار فی شرح الاستبصار'''، سید احمد علوی عاملی (م. ۱۰۶۰ق)، قم، انتشارات اسماعیلیان.
*'''منتخب مناسک حج'''، خمینی،تهران، انتشارات مشعر، ۱۴۲۶ ق.
*'''منتهی المطلب فی تحقیق المذهب'''، حسن بن یوسف حلی (۶۴۸-۷۲۶ق)، مشهد، انتشارات بنیاد پژوهشهای اسلامی آستان قدس رضوی، ۱۴۱۴ق.
*'''منهاج الصالحین'''، السید محمد صادق الحسینی الروحانی، به کوشش مصطفی عاملی، قم، مؤلف، ۱۴۲۸ق.
*'''مواهب الجلیل'''، محمد بن محمد الحطاب الرعینی (م.۹۵۴ق)، به کوشش زکریا عمیرات، بیروت، دارالکتب العلمیه، ۱۴۱۶ق.
*'''الموتلف من المختلف بین ائمه السلف'''، الفضل بن الحسن الطبرسی (۴۶۸-۵۴۸ق)، به کوشش گروهی از استادان، مشهد، انتشارات بنیاد پژوهشهای اسلامی آستان قدس رضوی، ۱۴۱۰ق.
*'''مهذب الاحکام فی بیان الحلال و الحرام'''، سید عبدالاعلی السبزواری (م. ۱۴۱۴ق)، قم، مؤسسه المنار، ۱۴۱۳ ق.
*'''المهذب'''، القاضی عبدالعزیز بن نحریر البراج (م.۴۸۱ق)، قم، دفتر انتشارات اسلامی، ۱۴۰۶ق.
*'''النهایه فی مجرد الفقه و الفتاوی'''، محمد بن حسن الطوسی (۳۸۵-۴۶۰ق)، بیروت، دارالکتاب العربی، ۱۴۰۰ق.
*'''وسائل الشیعه (تفصیل وسائل الشیعه الی تحصیل مسائل الشریعه)'''، محمد بن الحسن الحر العاملی (۱۰۳۳-۱۱۰۴ق)، به کوشش عبدالرحیم ربانی شیرازی، بیروت، داراحیاء التراث العربی، ۱۴۰۳ق.
*'''الوسیلة الی نیل الفضیله'''، محمد بن علی بن حمزه (م.۵۶۰ق)، به کوشش الحسون، قم، مکتبة النجفی، ۱۴۰۸ق.
*'''الکافی فی فقه اهل المدینه'''، یوسف بن عبدالله ابن عبدالبر (۳۶۸-۴۶۳ق)، بیروت، دارالکتب العلمیه، ۱۴۰۷ق.
*'''مناسک حج'''، حسین وحید خراسانی، قم، مدرسه امام باقر العلوم، ۱۴۲۸ق.
{{پایان}}
{{حج و عمره}}

[[Category:مقاله‌های در دست ویرایش]]

[[رده:مقاله‌های در دست ویرایش]]