نسخهٔ فعلی |
متن شما |
خط ۱: |
خط ۱: |
| {{اقسام حج عمودی}} | | {{در دست ویرایش|ماه=[[بهمن]]|روز=[[۲۷]]|سال=[[۱۳۹۸]]|کاربر=Abbasahmadi1363 }} |
| '''حج تمتّع'''، از اقسام سهگانه [[حج]] بوده و به معنای حجّی است که [[حجگزار]] ابتدا برای مناسک [[عمره تمتع|عمرهٔ تمتّع]]، [[احرام|مُحرم]] میشود و پس از خروج از احرام، دوباره برای حج [[احرام]] میبندد. مهمترین تفاوت آن با [[حج قران|حج قِران]] و [[حج افراد|حج افِراد]]، امکان جداسازی میان عمره و حج است. به اجماع فقیهان [[شیعه]]، این گونه حج به عنوان [[حجة الاسلام]] بر [[آفاقی|آفاقیان]] واجب است. فقیهان [[اهل سنت]]، ادای این حج را بر آفاقیان جائز دانستهاند. به باور بیشتر فقیهان شیعه، حج تمتع برای [[اهل حرم]] کفایت از حجة الاسلام نمیکند و میان فقیهان اهل سنت در این باره اختلاف است.
| | حج تمتّع: از اقسام سهگانه حج |
|
| |
|
| حج تمتع، از دو بخش عمره و حج تشکیل شده و عمره باید پیش از حج ادا شود. عمره تمتع، از بخشهای [[احرام]]، [[طواف]] و نماز آن، [[سعی]] و [[تقصیر]] تشکیل شده و به نظر فقیهان شیعه و برخی فقیهان اهل سنت پس از تقصیر، محرّماتِ احرام بر احرامگزار حلال میشود. بخش حج، از احرام، [[وقوف در عرفات]]، [[وقوف در مشعر]]، مناسک منا، [[طواف زیارت]] و نماز آن، [[سعی]]، [[طواف نساء]] و نماز آن، [[بیتوته]] در منا و [[رمی جمرات]] تشکیل شده است. | | واژه تمتّع به معنای برخوردار شدن و بهره بردن<ref>. الصحاح، ج3، ص1282؛ النهایه، ج4، ص392 «متع».</ref> و اصطلاح فقهی حج تمتّع به معنای حجی است که در آن حجگزار ابتدا برای مناسک عمره تمتّع* محرم میشود و پس از خروج از احرام* دوباره برای حج احرام میبندد.<ref>. بدایة المجتهد، ج1، ص267؛ کشف الرموز، ج1، ص336؛ مغنی المحتاج، ج1، ص514.</ref> از آن رو به این نوع از حج، تمتّع گفته میشود که ادا کننده آن در فاصله زمانی میان حج و عمره میتواند کارهایی را که در حال احرام حرام شمرده میشد، انجام دهد<ref>. مستند الشیعه، ج11، ص208؛ الشرح الکبیر، ابوالبرکات، ج2، ص29؛ بدایة المجتهد، ج1، ص267.</ref> از آنجا که ارتباط میان این عمره و حج تمتّع به گونهای است که به منزله یک عمل محسوب میشوند، گویا این تمتّع و بهرهمندی در حج روی داده است<ref>. الروضة البهیه، ج2، ص204؛ ریاض المسائل، ج6، ص101؛ شرح نبراس الهدی، ص263.</ref> برخی فقها انجام یافتن حج و عمره در یک سفر و بینیازی از سفرهای متعدد را وجه نامگذاری این نوع حج به تمتّع دانستهاند.<ref>. الشرح الکبیر، ابوالبرکات، ج2، ص29؛ بدایة المجتهد، ج1، ص267.</ref> با تحلیل اخیر حج قِران* از دیدگاه اهل سنت به معنای حجی که در آن احرام به حج و عمره در یک زمان صورت میگیرد، از مصادیق حج تمتّع به شمار میرود<ref>. التمهید، ج8، ص354؛ بحر المحیط، ج2، ص86؛ مجموع الفتاوی، ج26، ص271.</ref> معدودی دیگر بهره بردن احرامگزار از ثواب عمره در ماههای حج ـ که در عصر جاهلی امری ناپسند شمرده میشدـ را وجه نامیده شدن آن به حج تمتّع دانستهاند.<ref>. البنایه، ج4، ص300، 314.</ref> |
|
| |
|
| حج تمتع، تنها حجی است که قرآن به آن تصریح کرده و در برخی روایات شیعه، برابر با هزار حج دانسته شده است. [[حنبلی|حنبلیان]] و [[مذهب شافعی|شافعیان]] نیز، این گونه حج را با فضیلتترین گونه حج دانستهاند. | | واژه تمتّع برگرفته از آیه ۱۹۶ بقره/۲ «فَمن تمتّع بِالعُمرة إلی الحجّ..» است و گاهی این نوع حج در احادیث<ref>. مسند الامام احمد بن حنبل، ج1، ص52؛ صحیح البخاری، ج2، ص153؛ الکافی، ج3، ص32 و ج5، ص364.</ref> و به تبع آن در منابع فقهی «متعه الحج» خوانده شده<ref>بدایة المجتهد، ج1، ص268؛ اصباح الشیعه، ص131؛ جواهر الکلام، ج2، ص237.</ref> و انجامدهنده آن متمتّع خوانده میشود.<ref>. الحاوی الکبیر، ج4، ص49؛ المعتبر، ج2، ص791.</ref> به نظر بسیاری از فقیهان امامی<ref>. الحدائق، ج14، ص320؛ مستند الشیعه، ج11، ص215؛ بحار الانوار، ج30، ص603.</ref> و اهل سنت<ref>. المجموع، ج7، ص153؛ البحر الرائق، ج2، ص626.</ref> این آیه بر مشروعیت حج تمتّع دلالت دارد و بر این مشروعیت ادعای اجماع مسلمانان نیز شده است.<ref>المغنی، ج3، ص237؛ عمده القاری، ج9، ص198.</ref> قرآن از میان اقسام سهگانه حج (افراد، قران و تمتّع) تنها به حج تمتّع تصریح کرده است که بر اهمیت خاص آن دلالت دارد<ref>. الکافی، ج4، ص292؛ الشرح الکبیر، ابن قدامه، ج3، ص234.</ref> بر پایه روایتی، امام باقر(ع) تمتّع را برترین نوع حج شمرده<ref>الکافی، ج4، ص291.</ref> و در روایتی از امام صادق(ع) وامام باقر(ع) چنین نقل شده که «اگر هزار حج به جا آوریم جز حج تمتّع انجام نمیدهیم».<ref>. الکافی، ج4، ص292؛ تهذیب، ج5، ص29.</ref> شماری از اهل سنت با توجه به تعریف گسترده خود از حج تمتّع که شامل حجگزارانی که قربانی به همراه میبرند نیز میشود، برآناند که حج پیامبر اکرم(ص) در حجة الوداع حج تمتّع بوده است<ref>. الحاوی الکبیر، ج4، ص43؛ الشرح الکبیر، ابن قدامه، ج2، ص235.</ref> هر چند به نظر امامیان، این حج به سبب همراه داشتن قربانی، حج قران بوده است (نیز← حج قران، حجة الوداع)<ref>الکافی، ج4، ص249؛ الخلاف، ج2، ص268.</ref> |
|
| |
|
| حج تمتع، در سال دهم هجری، در [[حجة الوداع]] توسط [[حضرت محمد(ص)]] تشریع شد. [[عمر بن خطاب]] خلیفه دوم، در دوران خلافت خود این گونه حج را ممنوع کرد. این ممنوعت در دوره [[عثمان بن عفان]] خلیفه سوم و [[معاویه بن ابی سفیان|معاویة بن ابیسفیان]] نیز ادامه داشت. افرادی مانند [[امام علی(ع)]]، [[عبدالله بن عمر بن خطاب|عبدالله بن عمر]]، [[عایشه]] و [[عبدالله بن عباس]] با این ممنوعیت مخالفت کردند. به تدریج، بویژه در دوره [[بنیعباس|عباسیان]] ادای حج تمتع آزاد شد. | | بر پایه روایات، حکمت تشریع حج تمتّع در سال دهم هجری<ref>. سنن ابی داود، ج1، ص425ـ426.</ref> تخفیفی از جانب خداوند برای حجگزاران و جلوگیری از طولانی شدن و در نتیجه فساد احرام است<ref>. علل الشرائع، ج1، ص274.</ref> اعراب در جاهلیت حج و عمره را جدا از هم و با فاصلهای زمانی انجام میدادند و جمع کردن حج و عمره را ممنوع میپنداشتند،<ref>. نک: صحیح البخاری، ج2، ص152؛ المغنی، ج3، ص237.</ref> از این رو، فرمان پیامبر(ص) مبنی بر ادای عمره در سفر حج در قالب حج تمتّع بر آنان گران آمد و با ایستادگی در برابر آن حضرت، ایشان را به خشم آوردند.<ref>. نک: مسند الامام احمد بن حنبل، ج4، ص286؛ صحیح مسلم، ج4، ص33ـ34؛ علل الشرائع، ج2، ص414.</ref> برخی منابع از مخالفت عمر بن خطاب با حج تمتّع در زمان پیامبر(ص) گزارش دادهاند.<ref>. الارشاد، ج1، ص174؛ اثبات الهداه، ج1، ص250؛ لوامع صاحبقرانی، ج7، ص202.</ref> |
|
| |
|
| == واژه شناسی ==
| | حج تمتّع در حجة الوداع توسط اصحاب پیامبر(ص) و نیز چند سال پس از پیامبر(ص) انجام شد؛ ولی عمر بن خطاب در دوران خلافت خود، ضمن اعتراف به جواز حج تمتّع در زمان پیامبر(ص)، آن را ممنوع شمرد و در این باره سختگیری کرد<ref>. مسند الامام احمد بن حنبل، ج1، ص52؛ السنن الکبری، ج7، ص206؛ بحار الانوار، ج30، ص629.</ref> و حتی مخالفان را کیفر میداد<ref>. صحیح مسلم، النووی، ج8، ص169؛ فتح الباری، ج3، ص332.</ref> تا آنجا که برخی از صحابیان درباره این موضوع سکوت را برگزیدند و حتی به دیگران سفارش میکردند که در زمان حیاتشان سخنی مبنی بر جواز حج تمتّع از آنان نقل نشود.<ref>. نک: صحیح مسلم، ج4، ص48؛ البدایة و النهایه، ج5، ص159.</ref> |
| واژه «تمتّع»، به معنای برخوردار شدن و بهره بردن است <ref>الصحاح، ج3، ص1282؛ النهایه، ج4، ص392 «متع»</ref>. اصطلاح فقهی «حج تمتّع»، به معنای [[حج|حجی]] است که در آن حجگزار ابتدا برای [[مناسک]] عمره تمتّع [[احرام|مُحرم]] میشود و پس از خروج از احرام، دوباره برای حج احرام میبندد.<ref>بدایة المجتهد، ج1، ص267؛ کشف الرموز، ج1، ص336؛ مغنی المحتاج، ج1، ص514.</ref>
| |
|
| |
|
| به این نوع از حج، تمتّع گفته میشود؛ زیرا ادا کننده آن در فاصله زمانی میان حج و عمره میتواند کارهایی را که در حال احرام حرام بوده، انجام داده و بهرهمند شود.<ref>مستند الشیعه، ج11، ص208؛ الشرح الکبیر، ابوالبرکات، ج2، ص29؛ بدایة المجتهد، ج1، ص267.</ref> از آنجا که ارتباط میان این عمره و حج تمتّع، به گونهای است که مانند یک عمل شمرده میشوند، گویا این تمتّع و بهرهمندی، در میانه حج روی داده است.<ref>الروضة البهیه، ج2، ص204؛ ریاض المسائل، ج6، ص101؛ شرح نبراس الهدی، ص263.</ref> برخی فقیهان، وجه نامگذاری این نوع حج به تمتّع را، انجام یافتن حج و عمره در یک سفر و بینیازی از سفرهای متعدد دانستهاند.<ref>الشرح الکبیر، ابوالبرکات، ج2، ص29؛ بدایة المجتهد، ج1، ص267.</ref> با این تحلیل، [[حج قران|حج قِران]] از دیدگاه [[اهل سنت]] به معنای حجی که در آن احرام به حج و عمره در یک زمان صورت میگیرد، از مصداقهای حج تمتّع به شمار میرود.<ref>التمهید، ج8، ص354؛ بحر المحیط، ج2، ص86؛ مجموع الفتاوی، ج26، ص271.</ref> شماری دیگر، وجه نامیده شدن آن به حج تمتّع را، بهره بردن احرامگزار از ثواب عمره در ماههای حج، که در عصر [[جاهلیت|جاهلی]] امری ناپسند شمرده میشد دانستهاند.<ref>البنایه، ج4، ص300، 314.</ref>{{یادداشت|برای آگاهی بیشتر روی [[حج جاهلی]] تلیک کنید!}}
| | این منع از بدعتهای عمر شمرده شده است<ref>. نهج الحق، ص284.</ref> (عمر بن خطاب) پس از عمر، عثمان و معاویه نیز مردم را از حج به گونه تمتّع بازمیداشتند.<ref>صحیح البخاری، ج2، ص151؛ صحیح مسلم، ج4، ص46؛ المحلی، ج7، ص107.</ref> و گاه بر آن سختگیری میکردند<ref>نک: معالم المدرستین، ج2، ص210 ـ211.</ref> به تدریج بویژه در عصر عباسیان، ظاهراً به استناد نظر ابن عباس، این منع برچیده شد و حج تمتّع آزاد گردید.<ref>. معالم المدرستین، ج2، ص222ـ223.</ref> |
|
| |
|
| واژه تمتّع، برگرفته از آیه {{آیه|فَمن تمتّع بِالعُمرة إلی الحجّ...
| | دلیلی که عمربن خطاب برای ممنوعیت حج تمتّع اقامه میکرد، ناخوشایند بودن آمیزش و تمتّعات جنسی در فاصله زمانی عمره و حج و نیز رواج یافتن زیارت کعبه و ادای عمره در طول سال با سفرهای جداگانه و در نتیجه رشد اقتصادی مکیان بود<ref>. مسند الامام احمد بن حنبل، ج1، ص50؛ صحیح مسلم، ج4، ص46؛ السنن الکبری، ج5، ص21؛ کنز العمال، ج5، ص164.</ref> برخی فقها فرمان عمر درباره ترک حج تمتّع و انجام جداگانه عمره را مصداق اتمام عمره (در آیه ۱۹۶ بقره/۲) به شمار آوردهاند.<ref>. المجموع، ج7، ص158.</ref> در پاسخ باید گفت: اولا در این صورت صدر آیه با این ذیل تعارض خواهد داشت. ثانیاً مراد از اتمام حج به تصریح شماری از مفسران،<ref>. التبیان، ج2، ص154؛ التفسیر الکبیر، ج5، ص296-297.</ref> انجام کامل عمل است بویژه آنکه در مقابل فرض احصار (ناتوانی از انجام کامل حج) ذکر شده است. گذشته از این که استناد به آیه در کلام عمر مطرح نشده است.<ref>. الاضواء علی عقائد الشیعه، ص486.</ref> از این رو در منابع امامی<ref>. الکافی، ج4، ص292؛ تهذیب، ج5، ص26ـ29.</ref> و اهل سنت تحریم حج تمتّع خلاف نص قرآن و سنت پیامبر(ص)<ref>. صحیح مسلم، ج4، ص47؛ صحیح البخاری، ج2، ص151-153؛ تفسیر قرطبی، ج2، ص388.</ref> و عمل صحابه<ref>. صحیح مسلم، ج4، ص49؛ سنن النسائی، ج5، ص151؛ الشرح الکبیر، ابن قدامه، ج3، ص238.</ref> خوانده شده و حتی برخی از اهل سنت نهی او را نامعتبر دانستهاند<ref>. الشرح الکبیر، ابن قدامه، ج3، ص238.</ref> شماری دیگر از آنان در صدد توجیه این نهی برآمده و گفتهاند که با توجه به برتر بودن حج افراد از تمتّع، نهی عمر تنزیهی بوده و هدف وی ترغیب مردم به حج افراد بوده است<ref>. صحیح مسلم، النووی، ج8، ص169.</ref> برخی دیگر گفتهاند که مراد عمر ممنوعیت عدول از حج افراد به عمره تمتّع بوده است<ref>. صحیح مسلم، النووی، ج8، ص169؛ تفسیر قرطبی، ج2، ص392.</ref> بر پایه نظری دیگر، به استناد برخی روایات<ref>. الجمع بین الصحیحین، ج1، ص271.</ref> حج تمتّع ویژه صحابه است<ref>. نک: عمده القاری، ج9، ص189.</ref> ولی این توجیهات را با سخن صریح عمربن خطاب و نیز رویه عملی او در این باره ناسازگار شمرده و نقد کردهاند.<ref>. نک: عمده القاری، ج9، ص189؛ زاد المعاد، ج1، ص178؛ بحار الانوار، ج30، ص632ـ633.</ref> |
| }}{{یادداشت|پس هر كه با پايان بردن عمرi تمتّع به سوى حج تمتّع رود، آنچه از قربانى ميسر است [قربانى كند] و...}}<ref name=":2">سوره بقره(۲)، آیه ۱۹۶؛ ترجمه قرآن (انصاریان)، ص۳۰.</ref> است و گاهی این نوع حج در احادیث<ref>مسند الامام احمد بن حنبل، ج1، ص52؛ صحیح البخاری، ج2، ص153؛ الکافی، ج3، ص32 و ج5، ص364.</ref> و به دنبال آن در منابع فقهی، «متعة الحج» نامیده شده<ref>بدایة المجتهد، ج1، ص268؛ اصباح الشیعه، ص131؛ جواهر الکلام، ج2، ص237.</ref> و انجامدهنده آن مُتمتّع خوانده شده است.<ref>الحاوی الکبیر، ج4، ص49؛ المعتبر، ج2، ص791.</ref>
| |
|
| |
|
| ==برتری==
| | به رغم سکوت یا انعطاف برخی از صحابیان پیامبر(ص) در برابر تحریم حج تمتّع، شماری از آنان به صراحت با آن به مخالفت برخاستند و حتی در مقام عمل این ممنوعیت را مراعات نکردند از جمله: |
| قرآن، از میان اقسام سهگانه حج{{یادداشت|[[حج افراد|افراد]]، [[حج قران|قِران]] و تمتع.}} تنها به حج تمتّع تصریح کرده است{{یادداشت|{{آیه|فَمن تمتّع بِالعُمرة إلی الحجّ...}}
| |
| پس هر كه با پايان بردن عمرi تمتّع به سوى حج تمتّع رود، آنچه از قربانى ميسر است [قربانى كند] و...}}<ref name=":2" /> که نشانهای بر اهمیت ویژه این گونه حج دانستهاند.<ref>الکافی، ج4، ص292؛ الشرح الکبیر، ابن قدامه، ج3، ص234.</ref> بر پایه روایتی، [[امام باقر(ع)]] تمتّع را برترین نوع حج شمرده<ref>الکافی، ج4، ص291.</ref> و در روایتی از [[امام صادق(ع)|امام صادق(ع)]] و امام باقر(ع)، یک حج تمتع برابر با هزار حج دانسته شده است.<ref>الکافی، ج4، ص292؛ تهذیب، ج5، ص29.</ref> شماری از [[اهل سنت]]، با توجه به تعریف گستردهای که از حج تمتّع دارند،{{یادداشت|که شامل حجگزارانی که قربانی به همراه میبرند نیز میشود.}} حج [[حضرت محمد(ص)]] در [[حجة الوداع]] را، حج تمتّع دانستهاند؛<ref>الحاوی الکبیر، ج4، ص43؛ الشرح الکبیر، ابن قدامه، ج2، ص235.</ref> هر چند به نظر فقیهان [[شیعه]]، این حج به سبب همراه داشتن [[قربانی]]، [[حج قران|حج قِران]] بوده است.<ref>الکافی، ج4، ص249؛ الخلاف، ج2، ص268.</ref>
| |
|
| |
|
| به باور فقیهان شیعه، به استناد روایات<ref>الکافی، ج4، ص291ـ292؛ تهذیب، ج5، ص29.</ref> در مواردی که مکلّف میان انواع سهگانه حج{{یادداشت|[[حج افراد|افراد]]، [[حج قران|قِران]] و تمتع.}} دارای اختیار است،{{یادداشت|مانند حج مستحب.}} حج تمتّع بر دیگر انواع حج برتری دارد.<ref>ذخیرة المعاد، ج2، ص556؛ لوامع صاحبقرانی، ج7، ص481؛ جواهر الکلام، ج18، ص48.</ref> میان فقهای مذاهب اهل سنت، [[حنبلی|حنبلیان]]<ref>الشرح الکبیر، ابن قدامه، ج3، ص232.</ref> و برخی [[امام شافعی|شافعیان]]<ref>المجموع، ج7، ص150؛ مغنی المحتاج، ج1، ص514.</ref> حج تمتّع را با فضیلتترین نوع حج دانستهاند. البته برخی از آنان این برتری را وابسته به آن شمردهاند که حجگزار همراه خود قربانی نیاورده باشد.<ref>اختلاف الائمه العلماء، ج1، ص271؛ مجموعة الفتاوی، ج26، ص35؛ فقه السنه، ج1، ص657.</ref>
| | ۱. امام علی(ع):<ref>. الموطا، ج1، ص336؛ صحیح البخاری، ج2، ص151؛ سنن النسائی، ج5، ص152.</ref>آن حضرت در برابر اعتراض عثمان بن عفان به سبب ادای حج تمتّع تصریح کرد که نمیتوان سخن رسول خدا را به خاطر دیگران رها ساخت.<ref>. مسند الامام احمد بن حنبل، ج2، ص95؛ السنن الکبری، ج5، ص21.</ref> |
|
| |
|
| ==تاریخچه==
| | ۲. عبدالله بن عمر: فرزند عمر در موارد متعدد بر جواز حج تمتّع تأکید کرده و با تصریح به مستند قرآنی آن و سیره نبوی، نهی پدرش را نادرست و بدون مستند شمرده است.<ref>. السنن الکبری، ج5، ص21؛ تفسیر قرطبی، ج2، ص388.</ref> |
|
| |
|
| ===تشریع توسط پیامبر(ص)===
| | ۳. عایشه: او در پاسخ به نهی معاویه از ادای حج تمتّع، به غلامان و نزدیکان خود دستور داد که حج تمتّع به جا آورند. وی خطاب به معاویه تأکید کرد که رفتار او مطابق واقعیت است.<ref>. نک: الشرح الکبیر، ابن قدامه، ج3، ص238.</ref> |
| اعراب در [[جاهلیت]]، [[حج]] و [[عمره]] را جدا از هم و با فاصله زمانی انجام میدادند و جمع کردن حج و عمره را ممنوع میپنداشتند؛<ref>نک: صحیح البخاری، ج2، ص152؛ المغنی، ج3، ص237.</ref> تا اینکه در سال دهم هجری، حج تمتع توسط [[حضرت محمد(ص)]] تشریع شد.<ref>سنن ابی داود، ج1، ص425ـ426.</ref> بر پایه روایات، حکمت تشریع آن، تخفیفی از طرف خداوند برای حاجیان و جلوگیری از طولانی شدن [[احرام]] و در نتیجه فساد آن بوده است.<ref>علل الشرائع، ج1، ص274.</ref> پذیرش حج تمتع از طرف اعراب دشوار بود؛ تا جایی که با ایستادگی در برابر حضرت محمد(ص)، او را به خشم آوردند.<ref>نک: مسند الامام احمد بن حنبل، ج4، ص286؛ صحیح مسلم، ج4، ص33ـ34؛ علل الشرائع، ج2، ص414.</ref> برخی منابع از مخالفت [[عمر بن خطاب]] با حج تمتّع در زمان پیامبر(ص) گزارش دادهاند.<ref>الارشاد، ج1، ص174؛ اثبات الهداه، ج1، ص250؛ لوامع صاحبقرانی، ج7، ص202.</ref>
| |
|
| |
|
| حج تمتّع برای نخستین بار، در حجة الوداع{{یادداشت|در سال تشریع آن.}} توسط حضرت محمد(ص) و اصحاب او ادا شد. این نوع حج، چند سال پس از درگذشت او نیز، انجام میشد. | | ۴. عبدالله بن عباس: ابن عباس نیز همواره بر اینکه این نوع حج را همراه با پیامبر(ص) و مهاجران و انصار انجام داده، تأکید داشت<ref>. مسند الامام احمد بن حنبل، ج1، ص337.</ref> و در پاسخ به پرسش شخصی از او در این باره صریحاً آن را جایز شمرد.<ref>. مسند الامام احمد بن حنبل، ج6، ص348؛ صحیح مسلم، ج4، ص55.</ref> |
|
| |
|
| ===تحریم توسط عُمر===
| | ۵. ابی بن کعب: وی در مخالفت با ممانعت عمر از متعه حج به او صریحاً گفت که با توجه به نزول آیه درباره آن و نیز سیره پیامبر اکرم(ص) وی حق این کار را ندارد.<ref>. الدر المنثور، ج1، ص216؛ مجمع الزوائد، ج5، ص128.</ref> |
| [[عمر بن خطاب]] در دوران خلافت خود، ضمن اعتراف به جائز بودن حج تمتّع در زمان حضرت محمد(ص)، آن را ممنوع شمرد و در این باره سختگیری کرد<ref>مسند الامام احمد بن حنبل، ج1، ص52؛ السنن الکبری، ج7، ص206؛ بحار الانوار، ج30، ص629.</ref> و مخالفان را کیفر میداد؛<ref>صحیح مسلم، النووی، ج8، ص169؛ فتح الباری، ج3، ص332.</ref> تا آنجا که برخی از [[صحابه|صحابیان]] درباره این موضوع سکوت کرده و به دیگران سفارش میکردند در زمان حیاتشان، سخنی مبنی بر جواز حج تمتّع از آنها نقل نشود.<ref>نک: صحیح مسلم، ج4، ص48؛ البدایة و النهایه، ج5، ص159.</ref> برخی، این منع را از بدعتهای عُمر شمردهاند.<ref name=":0">نهج الحق، ص284.</ref>
| |
|
| |
|
| دلایلی که عُمر برای ممنوعیت حج تمتّع اقامه میکرد، چنین بود:
| | ۶. سعد بن ابی وقاص او در پاسخ به پرسش درباره حج تمتّع گفت که آن هنگام که نهیکننده از حج تمتّع کافر به شمار میرفت ما با پیامبر این نوع حج را انجام میدادیم.<ref>مسند الامام احمد بن حنبل، ج1، ص181؛ صحیح مسلم، ج4، ص47؛ البدایة و النهایه، ج5، ص145.</ref> |
|
| |
|
| #ناخوشایند بودن [[آمیزش]] و [[التذاذ جنسی|تمتّعات جنسی]] در فاصله زمانی عمره و حج،
| | ۷. عمران بن حصین: او با تصریح به اینکه پیامبر(ص) میان حج و عمره جمع کرد (در قالب حج تمتّع) و پس از آن آیه ای در نسخ آن نازل نشده، تحریم حج تمتّع را صرفاً دیدگاه شخصی عمر میدانست.<ref>. صحیح البخاری، ج2، ص153؛ صحیح مسلم، ج4، ص48.</ref> |
| #رواج یافتن زیارت [[کعبه]] و ادای عمره در طول سال با سفرهای جداگانه و در نتیجه رشد اقتصادی مکیان.<ref>مسند الامام احمد بن حنبل، ج1، ص50؛ صحیح مسلم، ج4، ص46؛ السنن الکبری، ج5، ص21؛ کنز العمال، ج5، ص164.</ref>
| |
|
| |
|
| برخی فقیهان، فرمان عمر درباره ترک حج تمتّع و انجام جداگانه عمره را مصداق اتمام عمره در آیه {{قلم رنگ|سبز|﴿وَ أَتِمُّوا الْحَجَّ وَ الْعُمْرَةَ لِلَّهِ﴾}}{{یادداشت|حج وعمره را برای خدا به پایان برید.}}<ref name=":02">سوره آل عمران، آیه ۹۷؛ ترجمه قرآن (انصاریان)، ص۶۲.</ref> به شمار آوردهاند.<ref>المجموع، ج7، ص158.</ref> در پاسخ گفته شده، مراد از اتمام حج به تصریح شماری از مفسران،<ref>التبیان، ج2، ص154؛ التفسیر الکبیر، ج5، ص296-297.</ref> انجام کامل عمل است، بویژه آنکه در مقابل فرض [[احصار و صد|احصار]] ذکر شده است. گذشته از این که، استناد به آیه در کلام عمر مطرح نشده است.<ref>الاضواء علی عقائد الشیعه، ص486.</ref>
| | همچنین بر پایه احادیث شیعه، امامان علیهمالسلام به صراحت اعلام کردهاند که در ادای حج تمتّع تقیه را روا نمیدارند و آن را انجام میدهند.<ref>. الکافی، ج3، ص32؛ من لایحضره الفقیه، ج1، ص48؛ الاستبصار، ج2، ص151.</ref> |
|
| |
|
| شماری از اهل سنت، گفتهاند که با توجه به برتر بودن [[حج افراد|حج اِفراد]] از تمتّع، نهی عمر تنزیهی بوده و هدف وی ترغیب مردم به حج اِفراد بوده است.<ref>صحیح مسلم، النووی، ج8، ص169.</ref> برخی دیگر گفتهاند که مراد عمر، ممنوعیت عدول از حج افراد به عمره تمتّع بوده است.<ref>صحیح مسلم، النووی، ج8، ص169؛ تفسیر قرطبی، ج2، ص392.</ref> بر پایه نظری دیگر، به استناد برخی روایات<ref>الجمع بین الصحیحین، ج1، ص271.</ref> حج تمتّع ویژه [[صحابه]] است.<ref>نک: عمده القاری، ج9، ص189.</ref> برخی نیز این گفتهها را توجیهات خوانده و با سخن صریح عمر و نیز رویه عملی او در این باره ناسازگار شمرده و نقد کردهاند.<ref>نک: عمده القاری، ج9، ص189؛ زاد المعاد، ج1، ص178؛ بحار الانوار، ج30، ص632ـ633.</ref>
| | ==حکم حج تمتّع== |
| | به اجماع فقیهان امامی آنچه به عنوان حجة الاسلام بر آفاقیان (غیر ساکنان مکه و اطراف آن) واجب است، حج تمتّع است.<ref>. المعتبر، ج2، ص783؛ ذخیرة المعاد، ج2، ص550؛ ریاض المسائل، ج6، ص101.</ref> مستند آنان در این باره افزون بر آیه ۱۹۶بقره/۲ـ که حج تمتّع را ویژه افرادی خاص یعنی غیر حاضران در محدوده مکه (ذلک لمن لم یکن اهله حاضری المسجدالحرام) دانسته ـ، روایات پرشمار<ref>. وسائل الشیعه، ج11، ص239ـ245.</ref> است.<ref>فقه الرضا، ص215؛ المقنع، ص215؛ جواهر الکلام، ج18، ص5.</ref> پارهای از منابع وجوب تمتّع را بر آفاقی از ضروریات فقه امامی شمردهاند<ref>. جواهر الکلام، ج18، ص5.</ref> مستند برخی فقها بر این حکم، بخشی دیگر از آیه مذکور (و اتموا الحج و العمره لله) است<ref>. الانتصار، ص239ـ240؛ منتهی المطلب، ج10، ص121.</ref> در فقه امامی درباره جواز حج تمتّع برای غیر آفاقیان (ساکنان مکه و پیرامون آن) اختلاف نظر است و معدودی از امامیان به کفایت آن از حجة الاسلام قائل شدهاند<ref>. المبسوط فی فقه الامامیه، ج1، ص306؛ الجامع للشرائع، ص179.</ref> احادیثی هم بر این نظر دلالت دارد<ref>. علل الشرائع، ج2، ص411.</ref> ولی به نظر بیشتر امامیان وظیفه این افراد تنها با ادای حج قران یا افراد ساقط میشود.<ref>. السرائر، ج1، ص520؛ ریاض المسائل، ج6، ص121؛ مستند الشیعه، ج13، ص101.</ref> (آفاقی، حج افراد، حج قران) |
|
| |
|
| ===مخالفان تحریم===
| | فقهای اهل سنت درباره اینکه حج آفاقیان میتواند حج تمتّع باشد، اتفاق نظر دارند اما درباره اینکه غیر آفاقیان هم میتوانند حجة الاسلام خود را به گونه حج تمتّع به جا آورند یا نه، اختلاف دارند<ref>. تفسیر قرطبی، ج2، ص391؛ بدایة المجتهد، ج1، ص267.</ref> حنفیان به استناد آیه ۱۹۶ بقره /۲ حج تمتّع را برای اهل مکه و ساکنان میان شهر مکه و مواقیت مجزی نمیدانند<ref>. بدائع الصنائع، ج2، ص169ـ172؛ البحر الرائق، ج2، ص640.</ref> و به احادیثی هم استناد جستهاند.<ref>. صحیح البخاری، ج2، ص153ـ154؛ السنن الکبری، ج5، ص23.</ref> مالک بن انس نیز حج تمتّع را برای مکیان مکروه دانسته است.<ref>. بدایة المجتهد، ج1، ص267.</ref> در مقابل، سایر فقهای اهل سنت، حجگزاران اعم از مکی و غیر مکی را در انتخاب هر یک از انواع سهگانه حج مخیر شمردهاند<ref>. المغنی، ج3، ص503؛ اختلاف الائمه العلماء، ج1، ص270.</ref> آنان ضمیر ذلک را در آیه شریفه اشاره به حکم وجوب قربانی دانستهاند نه انجام دادن حج تمتّع؛ و بر این اساس گفتهاند که وجوب قربانی بر متمتّع منوط به آن است که وی اهل مکه و اطراف آن نباشد<ref>. فتح الباری، ج3، ص346.</ref> ولی در نقد این نظر گفتهاند که اولا ذلک اسم اشاره دور است و به اصل حکم حج تمتّع بازمیگردد که نسبت به موضوع وجوب قربانی دورتر است. ثانیاً برای بیان وجوب غالباً کلمه «علی» به کار میرود نه حرف جر «لام» که در این آیه به کار رفته است و از آن تنها جواز ادای تمتّع برای غیر مکیان استنباط میشود نه وجوب چیزی بر آنان.<ref>. البحر الرائق، ج2، ص640.</ref> گذشته از اینکه احادیثی از امامان شیعه علیهمالسلام مراد از آیه را عدم تشریع حج تمتّع برای اهل مکه ذکر کردهاند.<ref>. تهذیب، ج5، ص32ـ33.</ref> |
| در منابع شیعه<ref>الکافی، ج4، ص292؛ تهذیب، ج5، ص26ـ29.</ref> و اهل سنت، تحریم حج تمتّع خلاف نص قرآن و سنت حضرت محمد(ص)<ref>صحیح مسلم، ج4، ص47؛ صحیح البخاری، ج2، ص151-153؛ تفسیر قرطبی، ج2، ص388.</ref> و عمل صحابه<ref>صحیح مسلم، ج4، ص49؛ سنن النسائی، ج5، ص151؛ الشرح الکبیر، ابن قدامه، ج3، ص238.</ref> خوانده شده و حتی برخی از اهل سنت، نهی عمر را نامعتبر دانستهاند.<ref>الشرح الکبیر، ابن قدامه، ج3، ص238.</ref> به رغم سکوت یا انعطاف برخی از صحابیان پیامبر(ص) در برابر تحریم حج تمتّع، شماری از آنان به صراحت با آن مخالفت کردند و حتی در مقام عمل این ممنوعیت را مراعات نکردند، برخی از آن افراد عبارتند از:
| |
|
| |
|
| #'''[[امام علی(ع)]]''':<ref>الموطا، ج1، ص336؛ صحیح البخاری، ج2، ص151؛ سنن النسائی، ج5، ص152.</ref> وی در برابر اعتراض [[عثمان بن عفان]] به سبب ادای حج تمتّع، تصریح کرد که نمیتوان سخن فرستاده خدا را به خاطر دیگران رها کرد.<ref>مسند الامام احمد بن حنبل، ج2، ص95؛ السنن الکبری، ج5، ص21.</ref>
| | امامیان به استناد روایات<ref>. الکافی، ج4، ص291ـ292؛ تهذیب، ج5، ص29.</ref> بر آناند که در مواردی که مکلف میان انواع سهگانه حج (افراد، قران و تمتّع) مخیر است (مانند حج مستحب)، حج تمتّع بر دیگر انواع حج برتری دارد<ref>. ذخیرة المعاد، ج2، ص556؛ لوامع صاحبقرانی، ج7، ص481؛ جواهر الکلام، ج18، ص48.</ref> میان فقهای مذاهب اهل سنت، حنبلیان<ref>. الشرح الکبیر، ابن قدامه، ج3، ص232.</ref> و برخی شافعیان<ref>. المجموع، ج7، ص150؛ مغنی المحتاج، ج1، ص514.</ref> حج تمتّع را با فضیلتترین نوع حج دانستهاند. البته برخی از آنان این برتری را منوط به آن شمردهاند که حجگزار همراه خود قربانی نیاورده باشد.<ref>. اختلاف الائمه العلماء، ج1، ص271؛ مجموعة الفتاوی، ج26، ص35؛ فقه السنه، ج1، ص657.</ref> |
| #'''[[عبدالله بن عمر بن خطاب|عبدالله بن عمر]]''': فرزند عمر بن خطاب، در موارد متعدد بر جواز حج تمتّع تأکید کرده و با تصریح به مستند قرآنی آن و سیره نبوی، نهی پدرش را نادرست و بدون مستند شمرده است.<ref>السنن الکبری، ج5، ص21؛ تفسیر قرطبی، ج2، ص388.</ref>
| |
| #'''[[عایشه]]''': او در پاسخ به نهی [[معاویه بن ابی سفیان|معاویه]] از ادای حج تمتّع، به غلامان و نزدیکان خود دستور داد که حج تمتّع به جا آورند. وی خطاب به معاویه تأکید کرد که رفتار او مطابق واقعیت است.<ref>نک: الشرح الکبیر، ابن قدامه، ج3، ص238.</ref>
| |
| #'''[[عبدالله بن عباس]]''': ابن عباس نیز همواره بر اینکه این نوع حج را همراه با حضرت محمد(ص) و [[مهاجرین|مهاجران]] و [[انصار]] انجام داده، تأکید داشت<ref>مسند الامام احمد بن حنبل، ج1، ص337.</ref> و در پاسخ به پرسش شخصی از او در این باره آن را جایز شمرد.<ref>مسند الامام احمد بن حنبل، ج6، ص348؛ صحیح مسلم، ج4، ص55.</ref>
| |
| #'''[[ابی بن کعب]]''': وی در مخالفت با ممانعت عمر از حج تمتع به او گفت که با توجه به نزول آیه درباره آن و نیز سیره حضرت محمد(ص) وی حق این کار را ندارد.<ref>الدر المنثور، ج1، ص216؛ مجمع الزوائد، ج5، ص128.</ref>
| |
| #'''سعد بن ابی وقاص''': او در پاسخ به پرسش درباره حج تمتّع گفت که آن هنگام که نهیکننده از حج تمتّع کافر به شمار میرفت، ما با حضرت محمد(ص) این نوع حج را انجام میدادیم.<ref>مسند الامام احمد بن حنبل، ج1، ص181؛ صحیح مسلم، ج4، ص47؛ البدایة و النهایه، ج5، ص145.</ref>
| |
| #'''عمران بن حصین''': او با تصریح به اینکه حضرت محمد(ص) میان حج و عمره جمع کرد{{یادداشت|در قالب حج تمتّع.}} و پس از آن آیهای در نسخ آن نازل نشده، تحریم حج تمتّع را تنها دیدگاه شخصی عمر میدانست.<ref>صحیح البخاری، ج2، ص153؛ صحیح مسلم، ج4، ص48.</ref>
| |
|
| |
|
| همچنین بر پایه احادیث شیعه، [[امامان(ع)]] به صراحت اعلام کردهاند که در ادای حج تمتّع [[تقیه]] را روا نمیدارند و آن را انجام میدهند.<ref>الکافی، ج3، ص32؛ من لایحضره الفقیه، ج1، ص48؛ الاستبصار، ج2، ص151.</ref>
| | ==چگونگی حج تمتّع== |
| | حج تمتّع به معنای عام خود از دو بخش عمره وحج تشکیل شده است. عمره تمتّع با احرام بستن از میقات در یکی از ماههای حج (شوال، ذی قعده و ذی حجه)، ادای طواف و نماز آن، سعی و تقصیر انجام میگیرد و پس از آن ـ به نظر امامیان<ref>المبسوط فی فقه الامامیه، ج1، ص363؛ کشف اللثام، ج6، ص30؛ المعتمد، ج5، ص119.</ref> و برخی فقیهان اهل سنت<ref>. الحاوی الکبیر، ج4، ص64؛ المجموع، ج7، ص171.</ref> ـ انجام دادن محرمات احرام بر احرامگزار حلال میشود. البته برخی از اهل سنت تحلل از احرام عمره را تنها برای آنان که قربانی همراه ندارند قائلند و در غیر این صورت بر آنند که محرم با تقصیر از احرام خارج نمیشود.<ref>. بدائع الصنائع، ج2، ص168؛ مجموعة الفتاوی، ج26، ص56؛ المغنی، ج3، ص512.</ref> |
|
| |
|
| ===دوره عثمان===
| | به نظر مشهور فقیهان امامی، تراشیدن سر در عمره تمتّع و نیز در فاصله زمانی میان حج تمتّع و عمره حرام و گاه موجب ثبوت کفاره است<ref>. هدایة الامه، ج5، ص354؛ جواهر الکلام، ج20، ص450ـ455.</ref> به تصریح برخی از آنان انجام عمره مفرده هم در این فاصله زمانی جایز نیست<ref>. المعتمد، ج3، ص205؛ التهذیب فی المناسک، ج3، ص126؛ تفصیل الشریعه، ج2، ص216، 245.</ref> از دیدگاه آنان مستحب است متمتّع در این فاصله، شبیه احرامگزاران شده و از پوشیدن لباس دوخته اجتناب کند.<ref>. المبسوط فی فقه الامامیه، ج1، ص363؛ اشارة السبق، ص133؛ الحدائق، ج16، ص304.</ref> |
| پس از عمر بن خطاب، [[عثمان بن عفان]] خلیفه سوم و [[معاویه بن ابی سفیان|معاویه بن ابیسفیان]] نیز، مردم را از حج به گونه تمتّع بازمیداشتند<ref name=":1">صحیح البخاری، ج2، ص151؛ صحیح مسلم، ج4، ص46؛ المحلی، ج7، ص107.</ref> و گاه بر آن سختگیری میکردند.<ref name=":3">نک: معالم المدرستین، ج2، ص210 ـ211.</ref>
| |
|
| |
|
| ===دوره عباسیان===
| | بر پایه فقه امامی حج تمتّع مرکب از این مناسک است: احرام بستن از مکه در روز ترویه* یا در زمانی که وقوف در عرفات* را در روز عرفه* درک کند؛ وقوف به عرفات در روز عرفه، وقوف در مشعر الحرام در شب عید قربان، انجام دادن مناسک منا (رمی جمره عقبه، قربانی و حلق یا تقصیر) در روز عید قربان*. طواف زیارت* و نماز آن، سعی* میان صفا و مروه، طواف نساء* و نماز آن، بیتوته* در منا* در شبهای یازدهم، دوازدهم و در پارهای موارد شب سیزدهم ذیحجه، رمی جمرات* سهگانه در روزهای یازدهم و دوازدهم و در پارهای موارد روز سیزدهم ذیحجه<ref>. شرائع الاسلام، ج1، ص211ـ 212؛ تحریر الاحکام، ج1، ص557؛ جواهر الکلام، ج18، ص3ـ4.</ref> در فقه اهل سنت هم مناسک حج تمتّع همین گونه است<ref>. تحفه الفقها، ج1، ص381؛ المجموع، ج7، ص266.</ref> با این تفاوت که آنان طواف نساء را واجب نمیدانند و به جای آن طواف وداع را از مناسک واجب یا مستحب شمردهاند.<ref>. التنبیه، ج1، ص80؛ المجموع، ج8، ص265ـ266.</ref> |
| به تدریج، بویژه در دوره [[بنیعباس|عباسیان]]، ظاهراً به استناد نظر [[عبدالله بن عباس|ابن عباس]]، این منع برچیده شد و حج تمتّع آزاد گردید.<ref name=":4">معالم المدرستین، ج2، ص222ـ223.</ref> | |
|
| |
|
| ==حکم==
| | به نظر مشهور فقیهان امامی حجگزار در حج تمتّع چه آفاقی باشد یا نباشد، لازم است قربانی کند<ref>. تحریر الاحکام، ج1، ص619ـ620؛ شرائع الاسلام، ج1، ص234.</ref> اما معدودی از امامیان<ref>. المبسوط فی فقه الامامیه، ج1، ص308؛ الجامع للشرائع، ص179.</ref> و فقهای اهل سنت<ref>. الحاوی الکبیر، ج4، ص50؛ المغنی، ج3، ص501ـ502؛ ارشاد السالک، ج1، ص43.</ref> قربانی کردن را بر متمتّعی که اهل مکه باشد، واجب نمیدانند. از جمله اسباب این اختلاف نظر، اختلاف درباره مشار الیه «ذلک» در آیه ۱۹۶ بقره/۲ است که به رای گروه دوم به وجوب قربانی اشاره دارد.<ref>. التنقیح الرائع، ج1، ص435؛ الحاوی الکبیر، ج4، ص50.</ref> برخی از فقهای امامی<ref>. الموتلف، ج1، ص361 و نک: الحدائق، ج14، ص361.</ref> وشماری از اهل سنت<ref>. الاقناع، ص242؛ الشرح الکبیر، ابن قدامه، ج3، ص221.</ref> بر آناند که در حج تمتّع بر احرامگزاری که از میقات احرام بسته باشد، قربانی واجب نیست. |
| به نظر بسیاری از فقیهان [[شیعه]]<ref>الحدائق، ج14، ص320؛ مستند الشیعه، ج11، ص215؛ بحار الانوار، ج30، ص603.</ref> و [[اهل سنت]]،<ref>المجموع، ج7، ص153؛ البحر الرائق، ج2، ص626.</ref> آیه {{آیه|فَمن تمتّع بِالعُمرة إلی الحجّ...}}{{یادداشت|پس هر كه با پايان بردن عمرi تمتّع به سوى حج تمتّع رود، آنچه از قربانى ميسر است [قربانى كند] و...}}<ref name=":2" /> بر مشروعیت حج تمتّع دلالت دارد و بر این مشروعیت ادعای اجماع مسلمانان نیز شده است؛<ref>المغنی، ج3، ص237؛ عمده القاری، ج9، ص198.</ref> ولی درباره اینکه در حق چه کسانی واجب یا جائز است اختلاف نظر است. | |
|
| |
|
| ===برای آفاقیان=== | | ==شرائط حج تمتّع== |
| به اجماع فقیهان [[شیعة العراق و بناء الوطن (کتاب)|شیعه]]، آنچه به عنوان [[حجة الاسلام]] بر [[آفاقی|آفاقیان]] واجب است، حج تمتّع است.<ref>المعتبر، ج2، ص783؛ ذخیرة المعاد، ج2، ص550؛ ریاض المسائل، ج6، ص101.</ref> مستند آنان در این باره، آیه {{آیه|فَمَن تَمَتَّعَ بِٱلۡعُمۡرَةِ إِلَى ٱلۡحَجِّ... ذَٰلِكَ لِمَن لَّمۡ يَكُنۡ أَهۡلُهُۥ حَاضِرِي ٱلۡمَسۡجِدِ ٱلۡحَرَامِ}} {{یادداشت|هركه از عمرۀ تمتع به حجّ درآيد پس آنچه از قربانى ميسّر است... اين حكم براى كسى است كه خاندانش نزديك مسجد الحرام نباشند.}}<ref name=":22">سوره بقره(۲)، آیه ۱۹۶؛ ترجمه قرآن (انصاریان)، ص۳۰.</ref> است که حج تمتّع را ویژه غیر حاضران در محدوده [[مکه]] دانسته است. مستند دیگر آنان روایات پرشمار<ref>وسائل الشیعه، ج11، ص239ـ245.</ref> است.<ref>فقه الرضا، ص215؛ المقنع، ص215؛ جواهر الکلام، ج18، ص5.</ref> پارهای از منابع، وجوب تمتّع را بر آفاقی از ضروریات فقه شیعه شمردهاند.<ref>جواهر الکلام، ج18، ص5.</ref> مستند برخی فقها بر این حکم، بخشی دیگر از آیه پیشگفته {{یادداشت|{{آیه|وَ أَتِمُّوا الْحَجَّ وَ الْعُمْرَةَ لِلَّهِ}}
| | فقیهان امامی و اهل سنت برای تحقق و صحت حج تمتّع شروطی را بیان داشتهاند؛ که عبارتند از: |
| حج وعمره را برای خدا به پایان برید.}}<ref name=":02" /> است.<ref>الانتصار، ص239ـ240؛ منتهی المطلب، ج10، ص121.</ref>
| |
|
| |
|
| فقیهان [[اهل سنت]]، درباره اینکه حج آفاقیان میتواند حج تمتّع باشد، اتفاق نظر دارند.<ref name=":5" />
| | ۱) نیت؛ بسیاری از فقهای امامی نیت را از شرائط صحت حج تمتّع شمردهاند هرچند در تفسیر آن اختلاف نظر دارند<ref>ذخیرة المعاد، ج2، ص571ـ572؛ الحدائق، ج14، ص351.</ref> برخی فقها مراد از آن را چنین دانستهاند که حجگزار از آغاز عمره تمتّع نیت انجام این نوع از مناسک را داشته باشد و مردد نباشد.<ref>. العروة الوثقی، ج4، ص610؛ تحریر الوسیله، ج1، ص406.</ref> ضرورت این شرط ازآن روست که حج انواع مختلفی دارد که جز با نیت تعیین نمیشود.<ref>. معتمد العروه، ج2، ص230؛ الحج فی الشریعه، ج2، ص361.</ref> افزون بر این، در روایات نیز لزوم نیت تمتّع مطرح شده است<ref>. تهذیب، ج5، ص80، 86؛ مستند الشیعه، ج11، ص242.</ref> برخی از فقهای اهل سنت هم نیت تمتّع را در ابتدا یا اثنای عمره تمتّع، شرط دانستهاند.<ref>. الانصاف، ج3، ص442؛ فتح العزیز، ج7، ص127.</ref> |
|
| |
|
| ===برای اهل حرم===
| | ۲) به جا آوردن عمره تمتّع در ماههای حج؛ به نظر فقیهان امامی، چنانچه عمره یا بخشی از آن در غیر ماههای حج (شوال، ذی قعده، ذی حجه) انجام شود، حج تمتّع صحیح نخواهد بود<ref>مستند الشیعه، ج11، ص244؛ العروة الوثقی، ج4، ص612.</ref> در این باره افزون بر اجماع، به احادیث<ref>. من لایحضره الفقیه، ج2، ص448؛ الکافی، ج4، ص487؛ تهذیب، ج5، ص436.</ref> هم استناد شده است<ref>. ذخیرة المعاد، ج2، ص572؛ معتمد العروه، ج2، ص242؛ تفصیل الشریعه، ج2، ص334.</ref> فقهای مذاهب اهل سنت نیز این شرط را ذکر کردهاند.<ref>. الانصاف، ج3، ص441؛ بدایة المجتهد، ج1، ص268.</ref> البته به نظر حنفیان آغاز شدن عمره در ماههای حج شرط نیست و ادای چهار شوط از طواف در ماههای حج کافی است<ref>. بدائع الصنائع، ج2، ص168؛ حاشیة رد المحتار، ج2، ص589.</ref> برخی از مالکیان هم معیار تحقق این شرط را پایان عمره (پایان یافتن عمره در ماههای حج) دانستهاند نه آغاز آن<ref>. الکافی فی فقه اهل المدینه، ص149.</ref> برخی از اهل سنت انجام شدن حج و عمره را در یک ماه، از شروط تمتّع شمردهاند.<ref>. بدایة المجتهد، ج1، ص268.</ref> |
| در فقه شیعه، درباره جواز حج تمتّع برای [[اهل حرم]] اختلاف نظر است و شمار اندکی از شیعیان به کفایت آن از حجة الاسلام قائل شدهاند.<ref>المبسوط فی فقه الامامیه، ج1، ص306؛ الجامع للشرائع، ص179.</ref> احادیثی نیز، بر این نظر دلالت دارد؛<ref>علل الشرائع، ج2، ص411.</ref> ولی به نظر بیشتر فقیهان شیعه، وظیفه این افراد تنها با ادای [[حج قران|حج قِران]] یا [[حج افراد|حج اِفراد]] ساقط میشود.<ref>السرائر، ج1، ص520؛ ریاض المسائل، ج6، ص121؛ مستند الشیعه، ج13، ص101.</ref> | |
|
| |
|
| فقیهان اهل سنت، درباره اینکه اهل حرم هم میتوانند حجة الاسلام خود را به گونه حج تمتّع به جا آورند یا نه، اختلاف دارند.<ref name=":5">تفسیر قرطبی، ج2، ص391؛ بدایة المجتهد، ج1، ص267.</ref> حنفیان به استناد آیه {{آیه|فَمَن تَمَتَّعَ بِٱلۡعُمۡرَةِ إِلَى ٱلۡحَجِّ فَمَا ٱسۡتَيۡسَرَ مِنَ ٱلۡهَدۡي... ذَٰلِكَ لِمَن لَّمۡ يَكُنۡ أَهۡلُهُۥ حَاضِرِي ٱلۡمَسۡجِدِ ٱلۡحَرَامِ
| | ۳) ادای حج و عمره در یک سال؛ بر اساس این شرط، چنانچه عمره تمتّع در ماههای حج ادا شود ولی حج در سال بعد انجام شود، حج تمتّع صحیح نیست.<ref>. ارشاد الاذهان، ج1، ص314.</ref> به تصریح برخی فقیهان معاصر امامی حتی در احرام ماندن عمرهگزار تا سال بعد یا اقامت او در مکه در این فاصله زمانی موجب صحت حج تمتّع او نیست.<ref>. المعتمد، ج3، ص245؛ تحریر الوسیله، ج1، ص406.</ref> فقیهان امامی، مستند این شرط را اجماع و نیز تعابیر احادیث که حاکی از آن است که عمره و حج تمتّع یک عبادت به شمار میروند،<ref>. مفاتیح الشرائع، ج1، ص306؛ مستند الشیعه، ج11، ص246.</ref> دانستهاند.<ref>. ذخیرة المعاد، ج2، ص572؛ الحدائق، ج14، ص356؛ تفصیل الشریعه، ج2، ص338.</ref> شماری از فقهای مذاهب چهارگانه اهل سنت هم این شرط را ذکر کردهاند<ref>. الانصاف، ج3، ص441؛ بدایة المجتهد، ج1، ص268؛ حاشیة رد المحتار، ج2، ص590؛ فتح العزیز، ج7، ص127.</ref> البته حنفیان در این شرط هم معیار را ادای عمره و حج در یک سال دانستهاند، نه از زمان آغاز عمره تا پایان حج.<ref>. الفتاوی الهندیه، ج1، ص238.</ref> |
| }}{{یادداشت|هركه از عمرۀ تمتع به حجّ درآيد پس آنچه از قربانى ميسّر است... اين حكم براى كسى است كه خاندانش نزديك مسجد الحرام نباشند.}}<ref name=":22" /> حج تمتّع را برای [[اهل حرم|اهل مکه]] و ساکنان میان شهر مکه و [[میقات|میقاتها]] مُجزی نمیدانند<ref>بدائع الصنائع، ج2، ص169ـ172؛ البحر الرائق، ج2، ص640.</ref> و به احادیثی هم استناد جستهاند.<ref>صحیح البخاری، ج2، ص153ـ154؛ السنن الکبری، ج5، ص23.</ref> [[مالک بن انس]] مؤسس مذهب [[مذهب مالکی|مالکی]] نیز، حج تمتّع را برای مکیان مکروه دانسته است.<ref>بدایة المجتهد، ج1، ص267.</ref> در مقابل، دیگر فقهای اهل سنت، حجگزاران اعم از مکی و غیر مکی را در انتخاب هر یک از انواع سهگانه حج مخیّر شمردهاند.<ref>المغنی، ج3، ص503؛ اختلاف الائمه العلماء، ج1، ص270.</ref> آنان ضمیر «ذلک» را در آیه پیشگفته، اشاره به حکم وجوب [[قربانی]] دانستهاند نه انجام دادن حج تمتّع؛ و بر این پایه گفتهاند که وجوب قربانی بر مُتمتّع وابسته به آن است که او اهل مکه و اطراف آن نباشد.<ref>فتح الباری، ج3، ص346.</ref> نقدها بر این نظر چنین است:
| |
|
| |
|
| #«ذلک» اسم اشاره دور است و به اصل حکم حج تمتّع بازمیگردد که نسبت به موضوع وجوب قربانی دورتر است.
| | ۴) احرام بستن از مکه برای حج؛ فقیهان امامی به اتفاق<ref>مستند الشیعه، ج11، ص247ـ250.</ref> بر آنند که احرام حج تمتّع در حال اختیار باید از داخل مکه و ترجیحاً از مسجدالحرام صورت گیرد<ref>. ارشاد الاذهان، ج1، ص314؛ الحدائق، ج14، ص359؛ العروة الوثقی، ج4، ص615.</ref> مستند آنان در این باره افزون بر اجماع، روایات<ref>. الکافی، ج4، ص454؛ تهذیب، ج5، ص168.</ref> است<ref>. الحدائق، ج14، ص359؛ مستند الشیعه، ج11، ص247.</ref> البته درباره اینکه مراد از مکه، شهر قدیم مکه است یا شامل مناطق جدید مکه هم میشود، اختلاف نظر وجود دارد.<ref>. کشف الغطاء، ج4، ص472.</ref> برخی از فقهای اهل سنت هم محرم شدن از مکه یا نزدیک آن را از شروط حج تمتّع دانستهاند.<ref>. فتح العزیز، ج7، ص127؛ الشرح الکبیر، ابن قدامه، ج3، ص239.</ref> |
| #برای بیان وجوب، غالباً کلمه «علی» به کار میرود نه حرف جر «لام» که در این آیه به کار رفته است و از آن تنها جواز ادای تمتّع برای [[آفاقی|غیر مکیان]] استنباط میشود نه وجوب چیزی بر آنان.<ref>البحر الرائق، ج2، ص640.</ref>
| |
| #احادیثی از [[امامان(ع)|امامان]] شیعه مراد از آیه را عدم تشریع حج تمتّع برای اهل مکه ذکر کردهاند.<ref>تهذیب، ج5، ص32ـ33.</ref>
| |
|
| |
|
| ==چگونگی==
| | ۵) ادای حج و عمره توسط یک فرد یا از جانب یک شخص؛ بر پایه این شرط چنانچه یک نفر برای ادای عمره تمتّع از جانب میت و دیگری برای ادای حج از جانب همان میت اجیر شود، کار انجام شده مجزی نخواهد بود همچنین است هنگامی که یک شخص عمره تمتّع را از جانب فردی و حج تمتّعش را از جانب دیگری به جا آورد<ref>. العروة الوثقی، ج4، ص616؛ تحریر الوسیله، ج1، ص407.</ref> مستند این حکم، هم ارتباط نزدیک میان حج تمتّع و عمره تمتّع است تا آنجا که این دو عمل به منزله یک عملاند<ref>. مستمسک العروه، ج11، ص207؛ التهذیب فی المناسک، ج2، ص46؛ کتاب الحج، ج2، ص146.</ref> به تصریح شماری از اهل سنت نیز انجام شدن حج و عمره از جانب یک فرد شرط صحت حج تمتّع است.<ref>. بحر المحیط، ج2، ص86؛ فتح العزیز، ج7، ص127.</ref> |
| حج تمتّع، از دو بخش عمره و حج تشکیل شده است. | |
|
| |
|
| ===عمره تمتع===
| | ۶) خارج نشدن از مکه در فاصله میان حج و عمره: به تصریح شماری از فقهای اهل سنت از جمله شرائط صحت تمتّع آن است که انجامدهنده آن در فاصله زمانی میان حج و عمره از سفری که موجب قصر نماز است اجتناب کند<ref>. المغنی، ج3، ص498؛ الانصاف، ج3، ص441.</ref> برخی از این شرط با عنوان لزوم اقامت در مکه و شماری هم با لزوم پرهیز از المام یاد کردهاند.<ref>. المبسوط، سرخسی، ج4، ص169؛ المحیط البرهانی، ج2، ص467.</ref> مشهور امامیان هم با استناد به احادیث<ref>ـ الکافی، ج4، ص535؛ تهذیب، ج5، ص31.</ref> بیرون رفتن از مکه را پیش از احرام حج برای متمتّع جایز ندانستهاند<ref>. شرائع الاسلام، ج1، ص213؛ ریاض المسائل، ج7، ص216؛ جواهر الکلام، ج18، ص77، 24ـ29.</ref> برخی از آنان خروج را به شرط اطمینان به بازگشت برای احرام به حج جایز دانستهاند.<ref>العروة الوثقی، ج4، ص617؛ آراء المراجع فی الحج، ج1، ص159.</ref> |
| عمره تمتّع، از بخشهای زیر تشکیل میشود: | |
|
| |
|
| #[[احرام]] بستن از [[میقات]] در یکی از ماههای حج،{{یادداشت|شوال، ذی قعده و [[ذی حجه]].}}
| | ۷) تقدم عمره بر حج: برخی فقیهان امامی<ref>. مفاتیح الشرائع، ج1، ص306؛ کشف الغطاء، ج4، ص473.</ref> و اهل سنت<ref>. بدایة المجتهد، ج1، ص268؛ فتح الباری، ج3، ص346؛ حاشیة رد المحتار، ج2، ص589.</ref> به استناد احادیث و اجماع<ref>. مفاتیح الشرائع، ج1، ص306.</ref> بر آناند که از شرائط صحت تمتّع، مقدم داشتن عمره بر حج است. |
| #[[طواف]] و نماز آن،
| |
| #[[سعی]]،
| |
| #تقصیر.
| |
|
| |
|
| پس از تقصیر، به نظر فقیهان [[شیعه]]<ref>المبسوط فی فقه الامامیه، ج1، ص363؛ کشف اللثام، ج6، ص30؛ المعتمد، ج5، ص119.</ref> و برخی فقیهان [[اهل سنت]]<ref>الحاوی الکبیر، ج4، ص64؛ المجموع، ج7، ص171.</ref> انجام دادن محرمات احرام بر احرامگزار حلال میشود. البته برخی از اهل سنت، [[تحلل]] از احرام عمره را تنها برای آنان که [[قربانی]] همراه ندارند قائلند و در غیر این صورت بر آنند که مُحرم با تقصیر از احرام خارج نمیشود.<ref>بدائع الصنائع، ج2، ص168؛ مجموعة الفتاوی، ج26، ص56؛ المغنی، ج3، ص512.</ref>
| | ۸) تحلل از احرام عمره پیش از احرام حج: به تصریح امامیان<ref>. جواهر الکلام، ج18، ص252.</ref> و فقهای اهل سنت<ref>. الانصاف، ج3، ص442؛ بدایة المجتهد، ج1، ص268.</ref> از جمله شرائط تحقق حج تمتّع، بیرون رفتن از احرام عمره پیش از احرام بستن به حج است. |
|
| |
|
| به نظر مشهور فقیهان شیعه، تراشیدن سر در عمره تمتّع و نیز در فاصله زمانی میان حج تمتّع و عمره، حرام و گاه موجب ثبوت کفاره است.<ref>هدایة الامه، ج5، ص354؛ جواهر الکلام، ج20، ص450ـ455.</ref> به تصریح برخی از آنان، انجام عمره مفرده نیز، در این فاصله زمانی جایز نیست.<ref>المعتمد، ج3، ص205؛ التهذیب فی المناسک، ج3، ص126؛ تفصیل الشریعه، ج2، ص216، 245.</ref> از دیدگاه آنان، مستحب است متمتّع در این فاصله، شبیه احرامگزاران شده و از پوشیدن لباس دوخته دوری کند.<ref>المبسوط فی فقه الامامیه، ج1، ص363؛ اشارة السبق، ص133؛ الحدائق، ج16، ص304.</ref>
| | افزون بر این شروط، شرائط دیگری هم در برخی از جمله: عدم افساد حج،<ref>. حاشیة رد المحتار، ج2، ص590.</ref> عدم افساد عمره،<ref>. حاشیة رد المحتار، ج2، ص590.</ref> احرام بستن برای عمره از میقات ذکر شده است.<ref>. المبسوط فی فقه الامامیه، ج1، ص307؛ الانصاف، ج3، ص442.</ref> |
|
| |
|
| ===حج تمتع=== | | ==ویژگیهای حج تمتّع== |
| بر پایه فقه شیعه، حج تمتّع مرکب از این مناسک است: | | بر اساس منابع فقهی، حج تمتّع در مقایسه با حج قران و حج افراد دارای ویژگیهایی است از جمله: |
|
| |
|
| #[[احرام]] بستن از [[مکه]] در روز [[ترویه]] یا در زمانی که [[وقوف در عرفات]] را در روز [[عرفه]] درک کند،
| | ===پیوند استوار حج با عمره=== |
| #[[وقوف در عرفات]] در روز عرفه،
| | در تمتّع، ارتباط عمره و حج به گونهای است که انجام دادن یکی از آن دو به تنهایی موضوع وجوب و حتی جواز نیست و حصول استطاعت به یکی از آن دو وجوب حج را در پی ندارد، بر خلاف قران و افراد که با تحقق استطاعت به هر یک از حج یا عمره در یک سال، انجام دادن همان مناسک واجب است به تعبیر دیگر در قران و افراد بر خلاف تمتّع، حج و عمره قابل انفکاک از یکدیگرند.<ref>. جواهر الکلام، ج18، ص75؛ المعتمد، ج3، ص213.</ref> |
| #[[وقوف در مشعر الحرام]] در شب [[عید قربان]]،
| |
| #انجام دادن مناسک [[منا]] ([[رمی جمره]] عقبه، [[قربانی]] و [[حلق]] یا تقصیر) در روز عید قربان،
| |
| #[[طواف زیارت]] و نماز آن،
| |
| #[[سعی]] میان [[صفا و مروه]]،
| |
| #[[طواف نساء]] و نماز آن،
| |
| #[[بیتوته]] در منا در شبهای یازدهم، دوازدهم و در پارهای موارد شب سیزدهم [[ذیحجه]]،
| |
| #[[رمی جمرات]] سهگانه در روزهای یازدهم و دوازدهم و در پارهای موارد روز سیزدهم ذیحجه.<ref>شرائع الاسلام، ج1، ص211ـ 212؛ تحریر الاحکام، ج1، ص557؛ جواهر الکلام، ج18، ص3ـ4.</ref>
| |
|
| |
|
| در فقه اهل سنت نیز، مناسک حج تمتّع همین گونه است؛<ref>تحفه الفقها، ج1، ص381؛ المجموع، ج7، ص266.</ref> با این تفاوت که آنان طواف نساء را واجب نمیدانند و به جای آن طواف وداع را از مناسک واجب یا مستحب شمردهاند.<ref>التنبیه، ج1، ص80؛ المجموع، ج8، ص265ـ266.</ref> | | ===لزوم مقدم داشتن عمره بر حج=== |
| | به نظر مشهور و حتی اجماعی فقیهان امامی، در تمتّع باید عمره پیش از حج انجام شود ولی در قران و افراد باید حج را بر عمره مقدم داشت.<ref>. جواهر الکلام، ج18، ص75؛ المعتمد، ج3، ص276.</ref> بنابراین ورود به مکه پیش از احرام حج بر حجگزار در حج تمتّع واجب است بر خلاف حجگزار در حج قران و افراد که لازم نیست پیش از طواف و سعی که از آخرین مناسک حج به شمار میرود، وارد مکه شوند.<ref>. تذکرة الفقهاء، ج8، ص81.</ref> |
|
| |
|
| به نظر مشهور فقیهان شیعه، حجگزار در حج تمتّع چه [[آفاقی]] باشد چه نباشد، لازم است قربانی کند؛<ref>تحریر الاحکام، ج1، ص619ـ620؛ شرائع الاسلام، ج1، ص234.</ref> ولی شمار اندکی از شیعیان<ref>المبسوط فی فقه الامامیه، ج1، ص308؛ الجامع للشرائع، ص179.</ref> و فقیهان اهل سنت<ref>الحاوی الکبیر، ج4، ص50؛ المغنی، ج3، ص501ـ502؛ ارشاد السالک، ج1، ص43.</ref> قربانی کردن را بر مُتمتّعی که [[اهل حرم|اهل مکه]] باشد، واجب نمیدانند. از جمله اسباب این اختلاف نظر، اختلاف درباره مشار الیه «ذلک» در آیه {{آیه|فَمَن تَمَتَّعَ بِٱلۡعُمۡرَةِ إِلَى ٱلۡحَجِّ فَمَا ٱسۡتَيۡسَرَ مِنَ ٱلۡهَدۡي... ذَٰلِكَ لِمَن لَّمۡ يَكُنۡ أَهۡلُهُۥ حَاضِرِي ٱلۡمَسۡجِدِ ٱلۡحَرَامِ
| | ===لزوم ادای عمره تمتّع در ماههای حج=== |
| }}{{یادداشت|هركه از عمرۀ تمتع به حجّ درآيد پس آنچه از قربانى ميسّر است... اين حكم براى كسى است كه خاندانش نزديك مسجد الحرام نباشند.}}<ref name=":22" /> است، که به رای گروه دوم به وجوب قربانی اشاره دارد.<ref>التنقیح الرائع، ج1، ص435؛ الحاوی الکبیر، ج4، ص50.</ref> به باور برخی از فقیهان شیعه<ref>الموتلف، ج1، ص361 و نک: الحدائق، ج14، ص361.</ref> و شماری از اهل سنت<ref>الاقناع، ص242؛ الشرح الکبیر، ابن قدامه، ج3، ص221.</ref> در حج تمتّع، بر احرامگزاری که از میقات احرام بسته باشد، قربانی واجب نیست.
| | از شرائط تحقق حج تمتّع آن است که عمره آن در ماههای حجگزارده شود برخلاف عمره در قران و افراد، هرچند به نظر برخی فقها، به جا آوردن عمره قران و افراد (عمره مفرده) پس از اتمام مناسک حج، واجب فوری است.<ref>. مستند الشیعه، ج11، ص243؛ جواهر الکلام، ج18، ص75.</ref> |
|
| |
|
| ==شرائط== | | ===ضرورت ادای حج و عمره در یک سال=== |
| فقیهان [[شیعه]] و [[اهل سنت]] برای تحقق و صحت حج تمتّع، شروطی را بیان داشتهاند، که عبارتند از:
| | حج تمتّع و عمره تمتّع باید در یک سال انجام شوند، اما در حج قران و افراد بنا بر قول مشهور، ادای حج و عمره در یک سال شرط نیست.<ref>. جواهر الکلام، ج18، ص75ـ76؛ مهذب الاحکام، ج12، ص346.</ref> |
|
| |
|
| '''نیت'''
| | ===مواقیت احرام=== |
| | میقات حج تمتّع، مکه است؛ امّا میقات در قران و افراد، یکی از میقاتهای پنجگانه یا منزل حجگزار است. میقات عمره تمتّع برای همه، یکی از میقاتهای پنجگانه یا مکانی است که در حکم میقات است؛ ولی درعمره قران و افراد. میقات اهل حرم ادنی الحلّ و میقات دیگران (اهل حل) یکی از میقاتهای پنجگانه یا منزل عمرهگزار است.<ref>. جواهر الکلام، ج18، ص77ـ78؛ مهذب الاحکام، ج12، ص346.</ref> ( ادنی الحل، اهل حرم، اهل حل، میقات) |
|
| |
|
| بسیاری از فقیهان شیعه، نیت را از شرائط صحت حج تمتّع شمردهاند؛ هرچند در تفسیر آن اختلاف نظر دارند.<ref>ذخیرة المعاد، ج2، ص571ـ572؛ الحدائق، ج14، ص351.</ref> برخی فقیهان، مراد از آن را چنین دانستهاند که حجگزار از آغاز عمره تمتّع، نیت انجام این نوع از مناسک را داشته باشد و دودل نباشد.<ref>العروة الوثقی، ج4، ص610؛ تحریر الوسیله، ج1، ص406.</ref> این شرط برای این است که حج، انواع مختلفی دارد و جز با نیت تعیین نمیشود.<ref>معتمد العروه، ج2، ص230؛ الحج فی الشریعه، ج2، ص361.</ref> افزون بر این، در روایات نیز لزوم نیت تمتّع مطرح شده است.<ref>تهذیب، ج5، ص80، 86؛ مستند الشیعه، ج11، ص242.</ref> برخی از فقیهان اهل سنت نیز، نیت تمتّع را در ابتدا یا اثنای عمره تمتّع، شرط دانستهاند.<ref>الانصاف، ج3، ص442؛ فتح العزیز، ج7، ص127.</ref>
| | ===طواف نساء=== |
| | بنابر فقه امامی در حج تمتّع برای مجموع حج و عمره بیش از یک طواف نساء واجب نیست بر خلاف قران و افراد که برای هر یک از حج و عمره طواف نساء به صورت جداگانه لازم است.<ref>. هدایة الامه، ج5، ص342؛ جواهر الکلام، ج18، ص78؛ مهذب الاحکام، ج12، ص346.</ref> |
|
| |
|
| '''به جا آوردن عمره تمتّع در ماههای حج'''
| | ===زمان قطع تلبیه=== |
| | از دیدگاه فقیهان امامی، زمان قطع تلبیه در عمره تمتّع هنگام مشاهده خانههای مکه است امّا در عمره مفرده اگر احرامگزار برای احرام از مکه بیرون رفته باشد، مستحب است هنگام مشاهده کعبه و در غیر این صورت هنگام ورود به حرم تلبیه را قطع کند.<ref>. جواهر الکلام، ج18، ص78؛ مهذب الاحکام، ج12، ص346.</ref> |
|
| |
|
| به نظر فقیهان شیعه، چنانچه عمره یا بخشی از آن در غیر ماههای حج{{یادداشت|شوال، ذی قعده، [[ذی حجه]].}} انجام شود، حج تمتّع صحیح نخواهد بود.<ref>مستند الشیعه، ج11، ص244؛ العروة الوثقی، ج4، ص612.</ref> در این باره افزون بر اجماع، به احادیث<ref>من لایحضره الفقیه، ج2، ص448؛ الکافی، ج4، ص487؛ تهذیب، ج5، ص436.</ref> هم استناد شده است.<ref>ذخیرة المعاد، ج2، ص572؛ معتمد العروه، ج2، ص242؛ تفصیل الشریعه، ج2، ص334.</ref> فقهای مذاهب اهل سنت نیز، این شرط را ذکر کردهاند.<ref>الانصاف، ج3، ص441؛ بدایة المجتهد، ج1، ص268.</ref> البته به نظر [[حنفی|حنفیان]]، آغاز شدن عمره در ماههای حج شرط نیست و ادای چهار شوط از [[طواف]] در ماههای حج کافی است.<ref>بدائع الصنائع، ج2، ص168؛ حاشیة رد المحتار، ج2، ص589.</ref> برخی از [[مالکی|مالکیان]] هم، معیار تحقق این شرط را پایان یافتن عمره در ماههای حج دانستهاند نه آغاز آن.<ref>الکافی فی فقه اهل المدینه، ص149.</ref> برخی از اهل سنت، انجام شدن حج و عمره را در یک ماه، از شروط تمتّع شمردهاند.<ref>بدایة المجتهد، ج1، ص268.</ref> | | ===پیش انداختن و تأخیر برخی مناسک=== |
| | مقدم داشتن طواف زیارت و سعی بر وقوف به عرفات و مشعر در حال اختیار برای متمتّع جایز نیست؛ برخلاف حجگزار در حج قران و افراد که بنابر نظر مشهور فقهای امامی جایز است طواف زیارت و سعی را پیش از وقوف انجام دهد.<ref>جواهر الکلام، ج18، ص78؛ مهذب الاحکام، ج12، ص346ـ347.</ref> همچنین در حج افراد و قران، تأخیرانداختن طواف زیارت، سعی و طواف نساء از ایام تشریق و انجام دادن آنها در طول ذیحجّه جایز است؛ برخلاف حج تمتّع که به تأخیرانداختن این مناسک درآن (بر حسب اقوال مختلف) حرام یا مکروه است. <ref>. جواهر الکلام، ج18، ص78؛ مهذب الاحکام، ج12، ص347.</ref> |
|
| |
|
| '''ادای حج و عمره در یک سال'''
| | ===قربانی=== |
| | به اتفاق فقیهان از ویژگیهای حج تمتّع، وجوب قربانی کردن بر متمتّع است<ref>. بدائع الصنائع، ج2، ص172؛ مهذب الاحکام، ج12، ص347.</ref> ولی در حج افراد و نیز حج قران ـ جز در صورت اشعار یا تقلید ـ قربانی واجب نیست. البته حج قران بر پایه تعریف بیشتر فقهای اهل سنت خود مصداق حج تمتّع به شمار میرود و در نتیجه وجوب قربانی در آن نیز مقرر شده است.<ref>. فتح العزیز، ج7، ص126؛ المجموع، ج7، ص190.</ref> |
| | ===چگونگی انعقاد احرام: بنا بر فقه امامی، در تمتّع، احرام بستن تنها با تلبیه *صورت میگیرد (یعنی ادا کردن ذکر مخصوص) ولی در حج قران، بنابر قول مشهور، علاوه بر تلبیه با اشعار و تقلید نیز میتوان محرم شد.<ref>. جواهر الکلام، ج18، ص78؛ مهذب الاحکام، ج12، ص346.</ref> |
|
| |
|
| بر اساس این شرط، چنانچه عمره تمتّع در ماههای حج ادا شود ولی حج در سال بعد انجام شود، حج تمتّع صحیح نیست.<ref>ارشاد الاذهان، ج1، ص314.</ref> به تصریح برخی فقیهان معاصر شیعه، حتی در احرام ماندن عمرهگزار تا سال بعد، یا اقامت او در مکه در این فاصله زمانی، موجب صحت حج تمتّع او نیست.<ref>المعتمد، ج3، ص245؛ تحریر الوسیله، ج1، ص406.</ref> فقیهان شیعه، مستند این شرط را اجماع دانستهاند؛ مستند دیگر آنان، تعابیر احادیث است<ref>مفاتیح الشرائع، ج1، ص306؛ مستند الشیعه، ج11، ص246.</ref> که عمره و حج تمتّع را یک عبادت به شمار آوردهاند.<ref>ذخیرة المعاد، ج2، ص572؛ الحدائق، ج14، ص356؛ تفصیل الشریعه، ج2، ص338.</ref> شماری از فقهای مذاهب چهارگانه اهل سنت هم، این شرط را ذکر کردهاند.<ref>الانصاف، ج3، ص441؛ بدایة المجتهد، ج1، ص268؛ حاشیة رد المحتار، ج2، ص590؛ فتح العزیز، ج7، ص127.</ref> البته حنفیان در این شرط نیز، معیار را ادای عمره و حج در یک سال دانستهاند، نه از زمان آغاز عمره تا پایان حج.<ref>الفتاوی الهندیه، ج1، ص238.</ref>
| | ===ادای طواف=== |
| | پس از احرام حج تمتّع، به جا آوردن طواف مستحب به نظر برخی امامیان حرام است؛ ولی در حج افراد و قران این کار به اتفاق فقهای امامی جایز به شمار میرود.<ref>جواهر الکلام، ج18، ص78؛ مهذب الاحکام، ج12، ص346.</ref> |
|
| |
|
| '''احرام بستن از مکه برای حج'''
| | ===عدول=== |
| | بنا بر فقه امامی، عدول از حج تمتّع به حج افراد در غیر حالت اضطرار جایز نیست،<ref>. جواهر الکلام، ج18، ص79؛ مهذب الاحکام، ج12، ص347.</ref> ولی در برخی موارد عدول از حج افراد به تمتّع جایز بلکه مستحب به شمار رفته است.<ref>. نک: جواهر الکلام، ج18، ص71.</ref> |
|
| |
|
| به باور همه فقیهان شیعه،<ref>مستند الشیعه، ج11، ص247ـ250.</ref> [[احرام]]ِ حج تمتّع در حال اختیار باید از داخل [[مکه]] و بهتر اینکه از [[مسجدالحرام]] صورت گیرد.<ref>ارشاد الاذهان، ج1، ص314؛ الحدائق، ج14، ص359؛ العروة الوثقی، ج4، ص615.</ref> مستند آنان در این باره افزون بر اجماع، روایات<ref>الکافی، ج4، ص454؛ تهذیب، ج5، ص168.</ref> است.<ref>الحدائق، ج14، ص359؛ مستند الشیعه، ج11، ص247.</ref> البته درباره اینکه مراد از مکه، شهر قدیم مکه است یا شامل مناطق جدید مکه هم میشود، اختلاف نظر است.<ref>کشف الغطاء، ج4، ص472.</ref> برخی از فقهای اهل سنت نیز، مُحرم شدن از مکه یا نزدیک آن را از شرطهای حج تمتّع دانستهاند.<ref>فتح العزیز، ج7، ص127؛ الشرح الکبیر، ابن قدامه، ج3، ص239.</ref>
| | ===چگونگی تحلل=== |
| | | نحوه تحلل در حج تمتّع با حج قران و افراد تفاوتهایی دارد مثلاً به نظر مشهور امامیان در حج تمتّع تحلل از بوی خوش پس از ادای طواف زیارت و سعی حاصل میشود اما در حج افراد و قران با حلق یا تقصیر، کاربرد بوی خوش حلال میشود.<ref>. جواهر الکلام، ج19، ص257ـ258؛ مهذب الاحکام، ج14، ص345ـ346.</ref> (نیز ← تحلل). |
| '''ادای حج و عمره توسط یک فرد یا از جانب یک شخص'''
| |
| | |
| بر پایه این شرط، اگر برای ادای عمرهٔ تمتّعِ میّتی، یک فرد اجیر شود و برای ادای حج تمتع آن میت، نفری دیگر اجیر شود، کار انجام شده مُجزی نخواهد بود. همچنین است هنگامی که یک شخص، عمره تمتّع را از جانب فردی و حج تمتّعش را از جانب دیگری به جا آورد.<ref>العروة الوثقی، ج4، ص616؛ تحریر الوسیله، ج1، ص407.</ref> مستند این حکم، ارتباط نزدیک میان حج تمتّع و عمره تمتّع است تا آنجا که این دو عمل به منزله یک عملاند.<ref>مستمسک العروه، ج11، ص207؛ التهذیب فی المناسک، ج2، ص46؛ کتاب الحج، ج2، ص146.</ref> به تصریح شماری از اهل سنت نیز، انجام شدن حج و عمره از جانب یک فرد، شرط صحت حج تمتّع است.<ref>بحر المحیط، ج2، ص86؛ فتح العزیز، ج7، ص127.</ref>
| |
| | |
| '''خارج نشدن از مکه در فاصله میان حج و عمره'''
| |
| | |
| به تصریح شماری از فقیهان اهل سنت، باید انجامدهنده حج تمتع در فاصله زمانی میان حج و عمره از سفری که موجب شکسته شدن نماز است دوری کند.<ref>المغنی، ج3، ص498؛ الانصاف، ج3، ص441.</ref> برخی، از این شرط با عنوان «لزوم اقامت در مکه» و شماری هم با «لزوم پرهیز از المام» یاد کردهاند.<ref>المبسوط، سرخسی، ج4، ص169؛ المحیط البرهانی، ج2، ص467.</ref> مشهور شیعیان نیز، با استناد به احادیث<ref>ـ الکافی، ج4، ص535؛ تهذیب، ج5، ص31.</ref> بیرون رفتن از مکه را پیش از احرامِ حج برای مُتمتّع جایز ندانستهاند.<ref>شرائع الاسلام، ج1، ص213؛ ریاض المسائل، ج7، ص216؛ جواهر الکلام، ج18، ص77، 24ـ29.</ref> برخی از آنان خروج را به شرط اطمینان به بازگشت برای احرام به حج جایز دانستهاند.<ref>العروة الوثقی، ج4، ص617؛ آراء المراجع فی الحج، ج1، ص159.</ref>
| |
| | |
| '''تقدم عمره بر حج'''
| |
| | |
| به باور برخی فقیهان شیعه<ref>مفاتیح الشرائع، ج1، ص306؛ کشف الغطاء، ج4، ص473.</ref> و اهل سنت<ref>بدایة المجتهد، ج1، ص268؛ فتح الباری، ج3، ص346؛ حاشیة رد المحتار، ج2، ص589.</ref> به استناد احادیث و اجماع<ref>مفاتیح الشرائع، ج1، ص306.</ref> یکی از شرائط صحت تمتّع، مقدم داشتن عمره بر حج است.
| |
| | |
| '''تحلل از احرام عمره پیش از احرام حج'''
| |
| | |
| به تصریح شیعیان<ref>جواهر الکلام، ج18، ص252.</ref> و فقهای اهل سنت<ref>الانصاف، ج3، ص442؛ بدایة المجتهد، ج1، ص268.</ref> یکی از شرائط تحقق حج تمتّع، [[تحلل|بیرون رفتن]] از احرامِ عمره، پیش از احرام بستن به حج است.
| |
| | |
| '''دیگر شرطها'''
| |
| | |
| افزون بر این شرطها، شرائط دیگری نیز، مانند عدم افساد حج،<ref>حاشیة رد المحتار، ج2، ص590.</ref> عدم افساد عمره،<ref>حاشیة رد المحتار، ج2، ص590.</ref> احرام بستن برای عمره از [[میقات]] ذکر شده است.<ref>المبسوط فی فقه الامامیه، ج1، ص307؛ الانصاف، ج3، ص442.</ref>
| |
| | |
| ==ویژگیهای== | |
| بر اساس منابع فقهی، حج تمتّع در مقایسه با [[حج قران|حج قِران]] و [[حج افراد|حج اِفراد]] دارای ویژگیهایی است، که برخی از آنها چنین است:
| |
| | |
| '''پیوند حج با عمره'''
| |
| | |
| در تمتّع، ارتباط عمره و حج به گونهای است که انجام دادن یکی از آن دو به تنهایی نه موضوع حکم وجوب است نه حکم جواز و اگر [[استطاعت]] به یکی از آن دو حاصل شد، حج واجب نمیشود؛ بر خلاف [[حج قران|حج قِران]] و [[حج افراد|حج اِفراد]] که با تحقق استطاعت به هر یک از حج یا عمره در یک سال، انجام دادن همان مناسک واجب است؛ به تعبیر دیگر در قِران و اِفراد بر خلاف تمتّع، حج و عمره قابل جداسازی از یکدیگرند.<ref>جواهر الکلام، ج18، ص75؛ المعتمد، ج3، ص213.</ref>
| |
| | |
| '''پیشانداختن عمره بر حج'''
| |
| | |
| به نظر مشهور و حتی اجماع فقیهان شیعه، در تمتّع باید عمره پیش از حج انجام شود؛ ولی در حج قِران و اِفراد باید حج را بر عمره مقدم داشت.<ref>جواهر الکلام، ج18، ص75؛ المعتمد، ج3، ص276.</ref> بنابراین بر حجگزار، در حج تمتّع، ورود به [[مکه]] پیش از [[احرام]]ِ حج، واجب است؛ بر خلاف حجگزار در حج قران و افراد، که لازم نیست پیش از [[طواف]] و [[سعی]]، که از آخرین [[مناسک حج]] به شمار میرود، وارد مکه شوند.<ref>تذکرة الفقهاء، ج8، ص81.</ref>
| |
| | |
| '''ادای عمره در ماههای حج'''
| |
| | |
| از شرائط تحقق حج تمتّع آن است که عمره آن در ماههای حج گزارده شود؛ برخلاف عمره در قِران و اِفراد. هرچند به نظر برخی فقیهان، به جا آوردن عمره قران و عمره افراد پس از اتمام مناسک حج، واجب فوری است.<ref>مستند الشیعه، ج11، ص243؛ جواهر الکلام، ج18، ص75.</ref>
| |
| | |
| '''ادای حج و عمره در یک سال'''
| |
| | |
| حج تمتّع و عمره تمتّع باید در یک سال انجام شوند، اما در حج قِران و اِفراد بر پایه قول مشهور، ادای حج و عمره در یک سال شرط نیست.<ref>جواهر الکلام، ج18، ص75ـ76؛ مهذب الاحکام، ج12، ص346.</ref>
| |
| | |
| '''میقاتهای احرام'''
| |
| | |
| [[میقات]] حج تمتّع، مکه است؛ ولی میقات در حج قِران و اِفراد، یکی از میقاتهای پنجگانه یا خانه حجگزار است. میقات عمره تمتّع برای همه، یکی از میقاتهای پنجگانه یا مکانی است که در حکم میقات است؛ ولی در عمره قران و افراد، میقات [[اهل حرم]] [[ادنیالحل|ادنی الحلّ]] و میقات دیگران{{یادداشت|[[اهل حل]].}} یکی از میقاتهای پنجگانه یا خانه عمرهگزار است.<ref>جواهر الکلام، ج18، ص77ـ78؛ مهذب الاحکام، ج12، ص346.</ref>
| |
| | |
| '''طواف نساء'''
| |
| | |
| بر پایه فقه شیعه، در حج تمتّع برای مجموع حج و عمره بیش از یک [[طواف نساء]] واجب نیست؛ بر خلاف حج قِران و حج اِفراد که برای هر یک از حج و عمره طواف نساء به صورت جداگانه لازم است.<ref>هدایة الامه، ج5، ص342؛ جواهر الکلام، ج18، ص78؛ مهذب الاحکام، ج12، ص346.</ref>
| |
| | |
| '''زمان قطع تلبیه'''
| |
| | |
| به باور فقیهان شیعه، زمان قطع [[تلبیه]] در عمره تمتّع، هنگام مشاهده خانههای مکه است؛ ولی در عمره مفرده، اگر احرامگزار برای [[احرام]] از مکه بیرون رفته باشد، مستحب است هنگام مشاهده [[کعبه]] و در غیر این صورت هنگام ورود به حرم تلبیه را قطع کند.<ref>جواهر الکلام، ج18، ص78؛ مهذب الاحکام، ج12، ص346.</ref>
| |
| | |
| '''پیش انداختن و تأخیر برخی مناسک'''
| |
| | |
| مقدم داشتن [[طواف زیارت]] و [[سعی]] بر [[وقوف در عرفات]] و [[وقوف در مشعر|مشعر]]، در حال اختیار برای مُتمتّع جایز نیست؛ برخلاف حجگزار در حج قران و افراد، که بر پایه نظر مشهور فقهای شیعه، جایز است طواف زیارت و سعی را پیش از وقوف انجام دهد.<ref>جواهر الکلام، ج18، ص78؛ مهذب الاحکام، ج12، ص346ـ347.</ref> همچنین در حج افراد و قران، تأخیرانداختن طواف زیارت، سعی و [[طواف نساء]] از [[ایام تشریق]] و انجام دادن آنها در طول [[ذی حجه|ذیحجه]] جایز است؛ برخلاف حج تمتّع که به تأخیرانداختن این مناسک در آن، بر حسب اقوال مختلف حرام یا مکروه است. <ref>جواهر الکلام، ج18، ص78؛ مهذب الاحکام، ج12، ص347.</ref>
| |
| | |
| '''وجوب قربانی'''
| |
| | |
| به اتفاق فقیهان، از ویژگیهای حج تمتّع، وجوب [[قربانی]] است؛<ref>بدائع الصنائع، ج2، ص172؛ مهذب الاحکام، ج12، ص347.</ref> ولی در حج اِفراد و نیز حج قِران، جز در صورت [[اشعار و تقلید|اشعار]] یا تقلید، قربانی واجب نیست. البته حج قران بر پایه تعریف بیشتر فقهای اهل سنت، خودْ مصداق حج تمتّع به شمار میرود و در نتیجه وجوب قربانی در آن نیز مقرر شده است.<ref>فتح العزیز، ج7، ص126؛ المجموع، ج7، ص190.</ref>
| |
| | |
| '''چگونگی انعقاد احرام'''
| |
| | |
| بنا بر فقه شیعه، در تمتّع، [[احرام]] بستن تنها با [[تلبیه]] صورت میگیرد؛{{یادداشت|یعنی ادا کردن ذکر مخصوص.}} ولی در حج قران، بنابر قول مشهور، علاوه بر تلبیه با [[اشعار و تقلید]] نیز میتوان مُحرم شد.<ref>جواهر الکلام، ج18، ص78؛ مهذب الاحکام، ج12، ص346.</ref>
| |
| | |
| '''طواف مستحب'''
| |
| | |
| پس از احرامِ حج تمتّع، به جا آوردن طوافِ مستحب به نظر برخی فقیهان شیعه حرام است؛ ولی در حج اِفراد و قِران این کار به اتفاق فقیهان شیعه جایز به شمار میرود.<ref>جواهر الکلام، ج18، ص78؛ مهذب الاحکام، ج12، ص346.</ref>
| |
| | |
| '''عدول'''
| |
| | |
| بر پایه فقه شیعه، عدول از حج تمتّع به حج اِفراد در غیر حالت اضطرار جایز نیست؛<ref>جواهر الکلام، ج18، ص79؛ مهذب الاحکام، ج12، ص347.</ref> ولی در برخی موارد، عدول از حج افراد به تمتّع جایز بلکه مستحب به شمار رفته است.<ref>نک: جواهر الکلام، ج18، ص71.</ref>
| |
| | |
| '''چگونگی تحلل'''
| |
| | |
| نحوه [[تحلل]] در حج تمتّع با [[حج قران|حج قِران]] و [[حج افراد|حج اِفراد]] تفاوتهایی دارد. برای نمونه، به نظر مشهور شیعیان، در حج تمتّع حلال شدنِ بوی خوش، پس از ادای [[طواف زیارت]] و [[سعی]] است؛ ولی در حج افراد و قران با [[حلق]] یا تقصیر، کاربرد بوی خوش حلال میشود.<ref>جواهر الکلام، ج19، ص257ـ258؛ مهذب الاحکام، ج14، ص345ـ346.</ref> | |
| ==پانویس== | | ==پانویس== |
| {{پانویس}} | | {{پانویس}} |
|
| |
|
| ==منابع== | | ==منابع== |
| {{منابع}}
| | |
| {{دانشنامه | | {{دانشنامه |
| | آدرس = http://hzrc.ac.ir/post/22182 | | | آدرس = http://hzrc.ac.ir/post/22182/حج-تمتع |
| | عنوان = حج تمتع | | | عنوان = حج تمتع |
| | نویسنده = حمیدرضا خراسانی | | | نویسنده = حمیدرضا خراسانی |
| }} | | }} |
| *'''البنایه فی شرح الهدایه لمرغینانی'''، محمود بن احمد البدرالعینی (-۸۵۵ق)، بیروت، دارالکتب العلمیه، ۱۴۲۰ق. | | |
| *'''اثبات الهداه بالنصوص و المعجزات'''، محمد بن الحسن الحر العاملی (۱۰۳۳–۱۱۰۴ق)، مقدمه سید شهاب الدین مرعشی نجفی، بیروت، موسسه الاعلمی، ۱۴۲۲ق. | | *البنایه فی شرح الهدایه لمرغینانی: محمود بن احمد البدرالعینی (-۸۵۵ق)، بیروت، دارالکتب العلمیه، ۱۴۲۰ق. |
| *'''اختلاف الائمة العلماء'''، یحیی بن محمد الشیبانی (-۵۶۰ق)، بیروت، دارالکتب العلمیه، ۱۴۲۳ق. | | *اثبات الهداه بالنصوص و المعجزات، محمد بن الحسن الحر العاملی (۱۰۳۳–۱۱۰۴ق)، مقدمه سید شهاب الدین مرعشی نجفی، بیروت، موسسه الاعلمی، ۱۴۲۲ق. |
| *'''آراء المراجع فی الحج علی ضوء فتاوی الامام الخمینی فی تحریر الوسیله'''، علی افتخاری گلپایگانی، تهران، انتشارات مشعر، ۱۳۸۵ش. | | *اختلاف الائمة العلماء: یحیی بن محمد الشیبانی (-۵۶۰ق)، بیروت، دارالکتب العلمیه، ۱۴۲۳ق. |
| *'''ارشاد الاذهان الی احکام الایمان'''، حسن بن یوسف حلی (۶۴۸–۷۲۶ق)، تحقیق فارس الحسون، قم، دفتر انتشارات اسلامی، ۱۴۱۰ق. | | *آراء المراجع فی الحج علی ضوء فتاوی الامام الخمینی فی تحریر الوسیله: علی افتخاری گلپایگانی، تهران، انتشارات مشعر، ۱۳۸۵ش. |
| *'''ارشاد السالک الی اشرف المسالک'''، عبدالرحمن بن محمد البغدادی (-۷۳۲ق)، به کوشش ابراهیم حسن، قاهره، مکتبه و مطبعه مصطفی البابی الحلبی و شرکاه، بیتا. | | *ارشاد الاذهان الی احکام الایمان: حسن بن یوسف حلی (۶۴۸–۷۲۶ق)، تحقیق فارس الحسون، قم، دفتر انتشارات اسلامی، ۱۴۱۰ق. |
| *'''الارشاد فی معرفه حجج الله علی العباد'''، شیخ مفید محمد بن محمد بن النعمان (۳۳۶–۴۱۳ق)، تحقیق موسسه آل البیت لاحیاء التراث، بیروت، دارالمفید، ۱۴۱۴ق. | | *ارشاد السالک الی اشرف المسالک: عبدالرحمن بن محمد البغدادی (-۷۳۲ق)، به کوشش ابراهیم حسن، قاهره، مکتبه و مطبعه مصطفی البابی الحلبی و شرکاه، بی تا |
| *'''الاستبصار فیما اختلف من الاخبار'''، محمد بن حسن الطوسی (۳۸۵–۴۶۰ق)، به کوشش سید حسن موسوی الخرسان، تهران، انتشارات دارالکتب الاسلامیه، ۱۳۶۳ش. | | *الارشاد فی معرفه حجج الله علی العباد، شیخ مفید محمد بن محمد بن النعمان (۳۳۶–۴۱۳ق)، تحقیق موسسه آل البیت لاحیاء التراث، بیروت، دارالمفید، ۱۴۱۴ق. |
| *'''اشارة السبق الی معرفة الحق'''، علی بن الحسن الحلبی (قرن۶ق)، به کوشش ابراهیم بهادری، قم، دفتر انتشارات اسلامی، ۱۴۱۴ق. | | *الاستبصار فیما اختلف من الاخبار، محمد بن حسن الطوسی (۳۸۵–۴۶۰ق)، به کوشش سید حسن موسوی الخرسان، تهران، انتشارات دارالکتب الاسلامیه، ۱۳۶۳ش. |
| *'''اصباح الشیعه بمصباح الشریعه'''، قطب الدین محمد بن الحسین البیهقی (-ق۶ق)، به کوشش ابراهیم ابراهیم البهادری، قم، مؤسسة الامام الصادق ۷، ۱۴۱۶ق. | | *اشارة السبق الی معرفة الحق: علی بن الحسن الحلبی (قرن۶ق)، به کوشش ابراهیم بهادری، قم، دفتر انتشارات اسلامی، ۱۴۱۴ق. |
| *'''اضواء علی عقائد الشیعه'''، جعفر سبحانی، قم، موسسه امام صادق، ۱۴۲۱ق. | | *اصباح الشیعه بمصباح الشریعه، قطب الدین محمد بن الحسین البیهقی (-ق۶ق)، به کوشش ابراهیم ابراهیم البهادری، قم، مؤسسة الامام الصادق ۷، ۱۴۱۶ق. |
| *'''تفصیل الشریعه فی شرح تحریر الوسیله'''، محمد فاضل لنکرانی، قم، مرکز فقهی ائمه اطهار. | | *اضواء علی عقائد الشیعه، جعفر سبحانی، قم، موسسه امام صادق، ۱۴۲۱ق. |
| *'''التهذیب فی مناسک'''، جواد التبریزی (-۱۴۲۷ق)، قم، دارالتفسیر، ۱۴۲۳ق. | | *تفصیل الشریعه فی شرح تحریر الوسیله: محمد فاضل لنکرانی، قم، مرکز فقهی ائمه اطهار. |
| *'''الانصاف فی معرفه الراجح من الخلاف علی مذهب الامام احمد بن حنبل'''، علی بن سلیمان المرداوی (-۸۸۵ق)، به کوشش محمد حامد فیقی، بیروت، دار احیاءالتراث العربی، ۱۳۷۷ق. | | *التهذیب فی مناسک: جواد التبریزی (-۱۴۲۷ق)، قم، دارالتفسیر، ۱۴۲۳ق. |
| *'''بحار الانوار الجامعه لدرر اخبار الائمه الاطهار'''، محمد باقر المجلسی (۱۰۳۷–۱۱۱۰ق)، تصحیح محمد باقر بهبودی و سید ابراهیم میانجی و سید محمد مهدی موسوی خرسان، بیروت، داراحیاء التراث العربی و موسسه الوفاء، ۱۴۰۳ق. | | *الانصاف فی معرفه الراجح من الخلاف علی مذهب الامام احمد بن حنبل: علی بن سلیمان المرداوی (-۸۸۵ق)، به کوشش محمد حامد فیقی، بیروت، دار احیاءالتراث العربی، ۱۳۷۷ق. |
| *'''البحر الرائق (شرح کنز الدقائق)'''، زینالدین بن ابراهیم بن نجیم (-۹۷۰ق)، به کوشش زکریا عمیرات، بیروت، دارالکتب العلمیه، ۱۴۱۸ق. | | *بحار الانوار الجامعه لدرر اخبار الائمه الاطهار، محمد باقر المجلسی (۱۰۳۷–۱۱۱۰ق)، تصحیح محمد باقر بهبودی و سید ابراهیم میانجی و سید محمد مهدی موسوی خرسان، بیروت، داراحیاء التراث العربی و موسسه الوفاء، ۱۴۰۳ق. |
| *'''البحر المحیط'''، ابو حیان محمد بن یوسف (-۷۵۴ق)، به کوشش عادل احمد و دیگران، بیروت، دارالکتب العلمیه، ۱۴۲۲ق. | | *البحر الرائق (شرح کنز الدقائق): زینالدین بن ابراهیم بن نجیم (-۹۷۰ق)، به کوشش زکریا عمیرات، بیروت، دارالکتب العلمیه، ۱۴۱۸ق. |
| *'''بدایة المجتهد و نهایه المقتصد'''، محمد بن احمد ابن رشد الاندلسی (-۵۹۵ق)، به کوشش العطار، بیروت، دارالفکر، ۱۴۱۵ق. | | *البحر المحیط، ابو حیان محمد بن یوسف (-۷۵۴ق)، به کوشش عادل احمد و دیگران، بیروت، دارالکتب العلمیه، ۱۴۲۲ق. |
| *'''التبیان فی تفسیر القرآن'''، محمد بن حسن الطوسی (۳۸۵–۴۶۰ق)، به کوشش احمد حبیب قصیر عاملی، بیروت، دار احیاء التراث العربی، ۱۹۶۳م. | | *بدایة المجتهد و نهایه المقتصد: محمد بن احمد ابن رشد الاندلسی (-۵۹۵ق)، به کوشش العطار، بیروت، دارالفکر، ۱۴۱۵ق. |
| *'''تحریر الاحکام الشرعیه علی مذهب الامامیه'''، حسن بن یوسف حلی (۶۴۸–۷۲۶ق)، چاپ سنگی. | | *التبیان فی تفسیر القرآن، محمد بن حسن الطوسی (۳۸۵–۴۶۰ق)، به کوشش احمد حبیب قصیر عاملی، بیروت، دار احیاء التراث العربی، ۱۹۶۳م. |
| *'''تحفة الفقهاء'''، محمد بن احمد السمرقندی (-۹–۵۳۵ق)، بیروت، دارالکتب العلمیه، ۱۴۱۴ق. | | *تحریر الاحکام الشرعیه علی مذهب الامامیه، حسن بن یوسف حلی (۶۴۸–۷۲۶ق)، چاپ سنگی. |
| *'''تذکرة الفقهاء'''، حسن بن یوسف حلی (۶۴۸–۷۲۶ق)، قم، انتشارات موسسه آل البیت لاحیاء التراث، ۱۴۱۴–۱۴۲۳ق. | | *تحفة الفقهاء، محمد بن احمد السمرقندی (-۹–۵۳۵ق)، بیروت، دارالکتب العلمیه، ۱۴۱۴ق. |
| *'''ترجمه قرآن (انصاریان)'''، حسین انصاریان، اسوه، قم، ۱۳۸۳ش. | | *تذکرة الفقهاء، حسن بن یوسف حلی (۶۴۸–۷۲۶ق)، قم، انتشارات موسسه آل البیت لاحیاء التراث، ۱۴۱۴–۱۴۲۳ق. |
| *'''التفسیر الکبیر'''، محمد بن عمر الفخر الرازی (-۶۰۶ق)، بیروت، دار احیاء التراث العربی، ۱۴۱۵ق.
| | *التفسیر الکبیر، محمد بن عمر الفخر الرازی (-۶۰۶ق)، بیروت، دار احیاء التراث العربی، ۱۴۱۵ق. |
| *'''تفسیر قرطبی (الجامع لاحکام القرآن)'''، محمد بن احمد القرطبی (-۶۷۱ق)، بیروت، دار احیاء التراث العربی، ۱۴۰۵ق. خسرو ۱۳۶۴ش. | | *تفسیر قرطبی (الجامع لاحکام القرآن)، محمد بن احمد القرطبی (-۶۷۱ق)، بیروت، دار احیاء التراث العربی، ۱۴۰۵ق. خسرو ۱۳۶۴ش. |
| *'''التمهید لما فی الموطا من المعانی و الاسانید'''، یوسف بن عبدالله ابن عبدالبر (-۴۶۳ق)، به کوشش مصطفی بن احمد العلوی و محمد عبدالکبیر البکری، مغرب، وزاره الاوقاف و الشؤون الاسلامیه، ۱۳۸۷ق. | | *التمهید لما فی الموطا من المعانی و الاسانید: یوسف بن عبدالله ابن عبدالبر (-۴۶۳ق)، به کوشش مصطفی بن احمد العلوی و محمد عبدالکبیر البکری، مغرب، وزاره الاوقاف و الشؤون الاسلامیه، ۱۳۸۷ق. |
| *'''التنبیه فی الفقه الشافعی'''، ابراهیمبن علی الشیرازی (-۴۷۶ق)، عالم الکتب. | | *التنبیه فی الفقه الشافعی، ابراهیمبن علی الشیرازی (-۴۷۶ق)، عالم الکتب. |
| *'''التنقیح الرائع لمختصر الشرائع'''، مقداد بن عبدالله السیوری، به کوشش عبداللطیف حسینی کوه کمری، قم، انتشارات کتابخانه بزرگ حضرت آیت الله العظمی مرعشی نجفی، ۱۴۰۴ق. | | *التنقیح الرائع لمختصر الشرائع: مقداد بن عبدالله السیوری، به کوشش عبداللطیف حسینی کوه کمری، قم، انتشارات کتابخانه بزرگ حضرت آیت الله العظمی مرعشی نجفی، ۱۴۰۴ق. |
| *'''تهذیب الاحکام فی شرح المقنعه للشیخ المفید'''، محمد بن حسن الطوسی (۳۸۵–۴۶۰ق)، به کوشش سید حسن موسوی خرسان و علی آخوندی، تهران، انتشارات دارالکتب اسلامیه، ۱۳۶۵ش. | | *تهذیب الاحکام فی شرح المقنعه للشیخ المفید، محمد بن حسن الطوسی (۳۸۵–۴۶۰ق)، به کوشش سید حسن موسوی خرسان و علی آخوندی، تهران، انتشارات دارالکتب اسلامیه، ۱۳۶۵ش. |
| *'''الجمع بین الصحیحین البخاری و مسلم'''، محمدبن فتوح الازدی (-۴۸۸ق)، تحقیق علی حسین البواب، بیروت، دار ابن حزم، ۱۴۲۳ق. | | *الجمع بین الصحیحین البخاری و مسلم، محمدبن فتوح الازدی (-۴۸۸ق)، تحقیق علی حسین البواب، بیروت، دار ابن حزم، ۱۴۲۳ق. |
| *'''جواهر الکلام فی شرح شرائع الاسلام'''، محمد حسین نجفی (-۱۲۶۶ق)، بیروت، دار احیاء التراث العربی، بیتا. | | *جواهر الکلام فی شرح شرائع الاسلام، محمد حسین نجفی (-۱۲۶۶ق)، بیروت، دار احیاء التراث العربی، بیتا. |
| *'''حاشیة رد المحتار علی الدر المختار'''، شرح التنویر الابصار فی فقه مذهب الامام ابیحنیفه النعمان، محمد امین ابن عابدین (-۱۲۵۲ق)، بیروت، دارالفکر، ۱۴۱۵ق. | | *حاشیة رد المحتار علی الدر المختار: شرح التنویر الابصار فی فقه مذهب الامام ابیحنیفه النعمان: محمد امین ابن عابدین (-۱۲۵۲ق)، بیروت، دارالفکر، ۱۴۱۵ق. |
| *'''الحاوی الکبیر فی فقه مذهب الامام الشافعی'''، علی بن محمد الماوردی (-۴۵۰ق)، به کوشش علی محمد معوض و عادل احمد عبدالموجود، بیروت، دارالکتب العلمیه، ۱۴۱۴ق. | | *الحاوی الکبیر فی فقه مذهب الامام الشافعی: علی بن محمد الماوردی (-۴۵۰ق)، به کوشش علی محمد معوض و عادل احمد عبدالموجود، بیروت، دارالکتب العلمیه، ۱۴۱۴ق. |
| *'''الحجّ فی الشریعه الإسلامیه الغراء'''، جعفر السبحانی، قم، مؤسسه الامام الصادق ۷، ۱۴۲۴ق. | | *الحجّ فی الشریعه الإسلامیه الغراء، جعفر السبحانی، قم، مؤسسه الامام الصادق ۷، ۱۴۲۴ق. |
| *'''الحدائق الناضره فی احکام العتره الطاهره'''، یوسف بن احمد البحرانی (-۱۱۸۶ق)، تحقیق محمد تقی ایروانی و علی آخوندی، قم، دفتر انتشارات اسلامی، ۱۳۶۳ش. | | *الحدائق الناضره فی احکام العتره الطاهره: یوسف بن احمد البحرانی (-۱۱۸۶ق)، تحقیق محمد تقی ایروانی و علی آخوندی، قم، دفتر انتشارات اسلامی، ۱۳۶۳ش. |
| *'''الخلاف فی الاحکام'''، محمد بن حسن الطوسی (۳۸۵–۴۶۰ق)، قم، دفتر انتشارات اسلامی، ۱۴۰۷ق. | | *الخلاف فی الاحکام، محمد بن حسن الطوسی (۳۸۵–۴۶۰ق)، قم، دفتر انتشارات اسلامی، ۱۴۰۷ق. |
| *'''الدر المنثور فی التفسیر بالماثور و هو مختصر تفسیر ترجمان القرآن'''، عبدالرحمن بن ابیبکر السیوطی (۸۴۹–۹۱۱ق)، بیروت، دارالمعرفه، ۱۳۶۵ق. | | *الدر المنثور فی التفسیر بالماثور و هو مختصر تفسیر ترجمان القرآن، عبدالرحمن بن ابیبکر السیوطی (۸۴۹–۹۱۱ق)، بیروت، دارالمعرفه، ۱۳۶۵ق. |
| *'''ذخیرة المعاد'''، محمد باقر السبزواری (-۱۰۹۰ق)، آل البیت،. | | *ذخیرة المعاد، محمد باقر السبزواری (-۱۰۹۰ق)، آل البیت:. |
| *'''الروضه البهیه فی شرح اللمعه الدمشقیه'''، زین الدین بن علی، شهید ثانی (۹۱۱–۹۶۶ق)، تحقیق سید محمد کلانتر، قم، انتشارات مکتبه داوری، ۱۴۱۰ق. | | *الروضه البهیه فی شرح اللمعه الدمشقیه، زین الدین بن علی، شهید ثانی (۹۱۱–۹۶۶ق)، تحقیق سید محمد کلانتر، قم، انتشارات مکتبه داوری، ۱۴۱۰ق. |
| *'''ریاض المسائل فی بیان احکام الشرع بالدلائل'''، سید علی طباطبائی (-۱۲۳۱ق)، قم، دفتر انتشارات اسلامی، ۱۴۱۲ق. | | *ریاض المسائل فی بیان احکام الشرع بالدلائل: سید علی طباطبائی (-۱۲۳۱ق)، قم، دفتر انتشارات اسلامی، ۱۴۱۲ق. |
| *'''زاد المعاد'''، محمد باقر المجلسی (۱۰۳۷–۱۱۱۰ق)، بیروت، موسسه الاعلمی، ۱۴۲۳ق. | | *زاد المعاد، محمد باقر المجلسی (۱۰۳۷–۱۱۱۰ق)، بیروت، موسسه الاعلمی، ۱۴۲۳ق. |
| *'''سنن ابی داود'''، ابو داود سلیمان بن الاشعث (-۲۷۵ق)، به کوشش سعید اللحام، بیروت، دارالفکر، ۱۴۱۰ق. | | *سنن ابی داود، ابو داود سلیمان بن الاشعث (-۲۷۵ق)، به کوشش سعید اللحام، بیروت، دارالفکر، ۱۴۱۰ق. |
| *'''السنن الکبری'''، احمد بن الحسین البیهقی (-۴۵۸ق)، بیروت، دارالفکر. | | *السنن الکبری، احمد بن الحسین البیهقی (-۴۵۸ق)، بیروت، دارالفکر. |
| *'''سنن النسائی'''، احمد بن علی النسائی (۲۱۵–۳۰۳ق)، تحقیق صدقی جمیل العطار، بیروت، دارالفکر، ۱۳۴۸ق. | | *سنن النسائی، احمد بن علی النسائی (۲۱۵–۳۰۳ق)، تحقیق صدقی جمیل العطار، بیروت، دارالفکر، ۱۳۴۸ق. |
| *'''شرائع الاسلام فی مسائل الحلال و الحرام'''، جعفر بن حسن محقق حلی (۶۰۲–۶۷۶ق)، به کوشش عبدالحسین محمد علی بقال، قم، انتشارات اسماعیلیان، ۱۴۰۸ق. | | *شرائع الاسلام فی مسائل الحلال و الحرام، جعفر بن حسن محقق حلی (۶۰۲–۶۷۶ق)، به کوشش عبدالحسین محمد علی بقال، قم، انتشارات اسماعیلیان، ۱۴۰۸ق. |
| *'''الشرح الکبیر'''، عبدالرحمن بن قدامه (-۶۸۲ق)، بیروت، دارالکتب العلمیه. | | *الشرح الکبیر، عبدالرحمن بن قدامه (-۶۸۲ق)، بیروت، دارالکتب العلمیه. |
| *'''الشرح الکبیر'''، احمد بن محمد الدردیر (-۱۲۰۱ق)، مصر، دار احیاء الکتب العربیه. | | *الشرح الکبیر، احمد بن محمد الدردیر (-۱۲۰۱ق)، مصر، دار احیاء الکتب العربیه. |
| *'''شرح نبراس الهدی'''، هادی السبزواری (-۱۲۸۹ق)، قم، بیدار، ۱۴۲۱ق. | | *شرح نبراس الهدی، هادی السبزواری (-۱۲۸۹ق)، قم، بیدار، ۱۴۲۱ق. |
| *'''الصحاح (تاج اللغه وصحاح العربیه)'''، اسماعیل بن حماد الجوهری (-۳۹۳ق)، به کوشش احمد عبدالغفور العطار، بیروت، دارالعلم للملایین، ۱۴۰۷ق. | | *الصحاح (تاج اللغه وصحاح العربیه): اسماعیل بن حماد الجوهری (-۳۹۳ق)، به کوشش احمد عبدالغفور العطار، بیروت، دارالعلم للملایین، ۱۴۰۷ق. |
| *'''صحیح البخاری'''، محمد بن اسماعیل البخاری (-۲۵۶ق)، به کوشش عبدالعزیز بن عبدالله بن باز، بیروت، دارالفکر، ۱۴۰۱ق. | | *صحیح البخاری، محمد بن اسماعیل البخاری (-۲۵۶ق)، به کوشش عبدالعزیز بن عبدالله بن باز، بیروت، دارالفکر، ۱۴۰۱ق. |
| *'''صحیح مسلم بشرح النووی (المنهاج فی شرح صحیح مسلم بن الحجاج)'''، یحیی بن شرف النووی (۶۳۱–۶۷۶ق)، بیروت، دارالکتب العلمیه، ۱۴۰۷ق. | | *صحیح مسلم بشرح النووی (المنهاج فی شرح صحیح مسلم بن الحجاج)، یحیی بن شرف النووی (۶۳۱–۶۷۶ق)، بیروت، دارالکتب العلمیه، ۱۴۰۷ق. |
| *'''صحیح مسلم'''، مسلم بن حجاج نیشابوری (۲۰۶–۲۶۱ق)، تصحیح محمد فواد عبدالباقی، بیروت، دارالفکر، ۱۴۱۹ق. | | *صحیح مسلم، مسلم بن حجاج نیشابوری (۲۰۶–۲۶۱ق)، تصحیح محمد فواد عبدالباقی، بیروت، دارالفکر، ۱۴۱۹ق. |
| *'''علل الشرائع و الاحکام'''، شیخ صدوق محمد بن علی بن بابویه (۳۱۱–۳۸۱ق)، به کوشش سید محمد صادق بحرالعلوم، نجف، مکتبه الحیدریه، ۱۳۸۵ق. | | *علل الشرائع و الاحکام، شیخ صدوق محمد بن علی بن بابویه (۳۱۱–۳۸۱ق)، به کوشش سید محمد صادق بحرالعلوم، نجف، مکتبه الحیدریه، ۱۳۸۵ق. |
| *'''عمدة القاری'''، محمود بن احمد البدرالعینی (-۸۵۵ق)، بیروت، دار احیاء التراث العربی | | *عمدة القاری، محمود بن احمد البدرالعینی (-۸۵۵ق)، بیروت، دار احیاء التراث العربی |
| *'''الفتاوی الهندیه فی مذهب الامام الاعظم ابی حنیفه النعمان'''، گروهی از علما زیر نظر نظام الدین بلخی، بیروت، دارالفکر، ۱۳۱۰ق. | | *الفتاوی الهندیه فی مذهب الامام الاعظم ابی حنیفه النعمان: گروهی از علما زیر نظر نظام الدین بلخی، بیروت، دارالفکر، ۱۳۱۰ق. |
| *'''فتح الباری شرح صحیح الامام ابیعبدالله محمد بن اسماعیل البخاری'''، ابن حجر العسقلانی (۷۷۳–۸۵۲ق)، شرح عبدالعزیز بن عبدالله بن باز، تحقیق محمد فواد عبدالباقی و محب الدین خطیب، بیروت، دارالمعرفه، بیتا. | | *فتح الباری شرح صحیح الامام ابیعبدالله محمد بن اسماعیل البخاری، ابن حجر العسقلانی (۷۷۳–۸۵۲ق)، شرح عبدالعزیز بن عبدالله بن باز، تحقیق محمد فواد عبدالباقی و محب الدین خطیب، بیروت، دارالمعرفه، بیتا. |
| *'''فتح العزیز'''، عبدالکریم بن محمد الرافعی (-۶۲۳ق)، دارالفکر. | | *فتح العزیز، عبدالکریم بن محمد الرافعی (-۶۲۳ق)، دارالفکر. |
| *'''فقه الرضا'''، علی بن بابویه (-۳۲۹ق)، مشهد، المؤتمر العالمی للامام الرضا۷، ۱۴۰۶ق. | | *فقه الرضا، علی بن بابویه (-۳۲۹ق)، مشهد، المؤتمر العالمی للامام الرضا۷، ۱۴۰۶ق. |
| *'''الکافی'''، محمد بن یعقوب کلینی (-۳۲۹ق)، به کوشش علی اکبر غفاری، تهران، انتشارات دارالکتب اسلامیه، ۱۳۷۵ش. | | *الکافی، محمد بن یعقوب کلینی (-۳۲۹ق)، به کوشش علی اکبر غفاری، تهران، انتشارات دارالکتب اسلامیه، ۱۳۷۵ش. |
| *'''کشف الرموز'''، حسن بن ابیطالب الآبی (-۶۹۰ق)، به کوشش اشتهاردی و یزدی، قم، دفتر انتشارات اسلامی، ۱۴۰۸ق. | | *کشف الرموز، حسن بن ابیطالب الآبی (-۶۹۰ق)، به کوشش اشتهاردی و یزدی، قم، دفتر انتشارات اسلامی، ۱۴۰۸ق. |
| *'''کنز العمال'''، المتقی الهندی (-۹۷۵ق)، به کوشش السقاء، بیروت، الرساله، ۱۴۱۳ق. | | *کنز العمال، المتقی الهندی (-۹۷۵ق)، به کوشش السقاء، بیروت، الرساله، ۱۴۱۳ق. |
| *'''الکافی فی فقه اهل المدینه'''، یوسف بن عبدالله ابن عبدالبر (۳۶۸–۴۶۳ق)، بیروت، دارالکتب العلمیه، ۱۴۰۷ق. | | *الکافی فی فقه اهل المدینه، یوسف بن عبدالله ابن عبدالبر (۳۶۸–۴۶۳ق)، بیروت، دارالکتب العلمیه، ۱۴۰۷ق. |
| *'''کتاب الحج'''، سید حسین طباطبایی قمی، قم، چاپخانه باقری، ۱۴۱۵ق. | | *کتاب الحج: سید حسین طباطبایی قمی، قم، چاپخانه باقری، ۱۴۱۵ق. |
| *'''کشف الغطاء عن مبهمات الشریعه الغراء'''، جعفر کاشف الغطاء، تحقیق التبریزیان و دیگران، قم، دفتر انتشارات اسلامی، ۱۴۲۲ق. | | *کشف الغطاء عن مبهمات الشریعه الغراء: جعفر کاشف الغطاء، تحقیق التبریزیان و دیگران، قم، دفتر انتشارات اسلامی، ۱۴۲۲ق. |
| *'''المبسوط'''، محمد بن احمد بن سهل السرخسی (-۴۸۳ق)، بیروت، دارالمعرفه، ۱۴۰۶ق. | | *المبسوط، محمد بن احمد بن سهل السرخسی (-۴۸۳ق)، بیروت، دارالمعرفه، ۱۴۰۶ق. |
| *'''مجمع الزوائد و منبع الفوائد'''، علی بن ابیبکر الهیثمی (-۸۰۷ق)، بیروت، دارالکتاب العربی، ۱۴۰۲ق. | | *مجمع الزوائد و منبع الفوائد، علی بن ابیبکر الهیثمی (-۸۰۷ق)، بیروت، دارالکتاب العربی، ۱۴۰۲ق. |
| *'''مجموع الفتاوی ابن تیمیه'''، احمد بن عبدالحلیم ابن تیمیه (-۷۲۸ق)، به کوشش عبدالرحمن بن محمد بن قاسم، قاهره، مکتبه ابن تیمیه، بیتا. | | *مجموع الفتاوی ابن تیمیه: احمد بن عبدالحلیم ابن تیمیه (-۷۲۸ق)، به کوشش عبدالرحمن بن محمد بن قاسم، قاهره، مکتبه ابن تیمیه، بی تا. |
| *'''المجموع شرح المهذب'''، یحیی بن شرف النووی (۶۳۱–۶۷۶ق)، بیروت، دارالفکر. | | *المجموع شرح المهذب، یحیی بن شرف النووی (۶۳۱–۶۷۶ق)، بیروت، دارالفکر. |
| *'''المحلی بالآثار'''، علی بن احمد بن حزم (۳۸۴–۴۵۶ق)، به کوشش احمد شاکر، بیروت، دارالفکر، ۱۴۰۸ق. | | *المحلی بالآثار، علی بن احمد بن حزم (۳۸۴–۴۵۶ق)، به کوشش احمد شاکر، بیروت، دارالفکر، ۱۴۰۸ق. |
| *'''المحیط البرهانی فی فقه النعمانی'''، برهانالدین محمودبن احمد الحنفی (-۶۱۶ق)، به کوشش عبدالکریم الجندی، بیروت، دارالکتب العلمیه، ۱۴۱۲ق. | | *المحیط البرهانی فی فقه النعمانی، برهانالدین محمودبن احمد الحنفی (-۶۱۶ق)، به کوشش عبدالکریم الجندی، بیروت، دارالکتب العلمیه، ۱۴۱۲ق. |
| *'''مستمسک العروة الوثقی'''، سید محسن حکیم (-۱۳۹۰ق)، قم، انتشارات کتابخانه بزرگ حضرت آیت الله العظمی مرعشی نجفی، ۱۴۰۴ق. | | *مستمسک العروة الوثقی، سید محسن حکیم (-۱۳۹۰ق)، قم، انتشارات کتابخانه بزرگ حضرت آیت الله العظمی مرعشی نجفی، ۱۴۰۴ق. |
| *'''مستند الشیعه فی احکام الشریعه'''، احمد بن محمدمهدی النراقی (۱۱۸۵–۱۲۴۵ق)، قم، انتشارات موسسه آل البیت لاحیاء التراث، ۱۴۱۵ق. | | *مستند الشیعه فی احکام الشریعه، احمد بن محمدمهدی النراقی (۱۱۸۵–۱۲۴۵ق)، قم، انتشارات موسسه آل البیت لاحیاء التراث، ۱۴۱۵ق. |
| *'''مسند الامام احمد بن حنبل'''، احمد بن حنبل (-۲۴۱ق)، بیروت، دارالصادر، بیتا. | | *مسند الامام احمد بن حنبل: احمد بن حنبل (-۲۴۱ق)، بیروت، دارالصادر، بی تا. |
| *'''معالم المدرستین'''، مرتضی العسکری (-۱۳۸۶ش)، بیروت، النعمان، ۱۴۱۰ق. | | *معالم المدرستین، مرتضی العسکری (-۱۳۸۶ش)، بیروت، النعمان، ۱۴۱۰ق. |
| *'''المعتبر فی شرح المختصر'''، جعفر بن حسن محقق حلی (۶۰۲–۶۷۶ق)، قم، انتشارات سید الشهداء، ۱۳۶۴ش. | | *المعتبر فی شرح المختصر، جعفر بن حسن محقق حلی (۶۰۲–۶۷۶ق)، قم، انتشارات سید الشهداء، ۱۳۶۴ش. |
| *'''معتمد العروة الوثقی'''، محاضرات الخویی (۱۳۱۷–۱۴۱۳ق)، به کوشش رضا خلخالی، قم، انتشارات مدرسه دارالعلم، ۱۴۰۴ق. | | *معتمد العروة الوثقی: محاضرات الخویی (۱۳۱۷–۱۴۱۳ق)، به کوشش رضا خلخالی، قم، انتشارات مدرسه دارالعلم، ۱۴۰۴ق. |
| *'''المعتمد فی شرح المناسک'''، (کتاب الحج، محاضرات الخویی)، به کوشش محمد رضا موسوی خلخالی، قم، انتشارات دارالعلم/ موسسه احیاء آثار الامام الخویی، ۱۴۱۰ق. | | *المعتمد فی شرح المناسک، (کتاب الحج، محاضرات الخویی)، به کوشش محمد رضا موسوی خلخالی، قم، انتشارات دارالعلم/ موسسه احیاء آثار الامام الخویی، ۱۴۱۰ق. |
| *'''مغنی المحتاج الی معرفه معانی الفاظ المنهاج'''، محمد بن احمد الشربینی (-۹۷۷ق)، بیروت، دار احیاء التراث العربی، ۱۳۷۷ق. | | *مغنی المحتاج الی معرفه معانی الفاظ المنهاج: محمد بن احمد الشربینی (-۹۷۷ق)، بیروت، دار احیاء التراث العربی، ۱۳۷۷ق. |
| *'''المغنی'''، عبدالله بن قدامه (-۶۲۰ق)، بیروت، دارالکتب العلمیه. | | *المغنی، عبدالله بن قدامه (-۶۲۰ق)، بیروت، دارالکتب العلمیه. |
| *'''مفاتیح الشرائع'''، محمد بن شاه مرتضی فیض کاشانی (۱۰۰۶–۱۰۹۱ق)، تحقیق سید مهدی رجایی، قم، انتشارات کتابخانه بزرگ حضرت آیت الله العظمی مرعشی نجفی، بیتا. | | *مفاتیح الشرائع، محمد بن شاه مرتضی فیض کاشانی (۱۰۰۶–۱۰۹۱ق)، تحقیق سید مهدی رجایی، قم، انتشارات کتابخانه بزرگ حضرت آیت الله العظمی مرعشی نجفی، بیتا. |
| *'''المقنع'''، شیخ صدوق محمد بن علی بن بابویه (۳۱۱–۳۸۱ق)، قم، انتشارات موسسه الامام الهادی، ۱۴۱۵ق. | | *المقنع، شیخ صدوق محمد بن علی بن بابویه (۳۱۱–۳۸۱ق)، قم، انتشارات موسسه الامام الهادی، ۱۴۱۵ق. |
| *'''من لایحضره الفقیه'''، شیخ صدوق محمد بن علی بن بابویه (۳۱۱–۳۸۱ق)، تحقیق و تصحیح علی اکبر غفاری، قم، دفتر انتشارات اسلامی، چاپ دوم، ۱۴۰۴ق. | | *من لایحضره الفقیه، شیخ صدوق محمد بن علی بن بابویه (۳۱۱–۳۸۱ق)، تحقیق و تصحیح علی اکبر غفاری، قم، دفتر انتشارات اسلامی، چاپ دوم، ۱۴۰۴ق. |
| *'''مهذب الاحکام فی بیان الحلال و الحرام'''، سید عبدالاعلی السبزواری (- ۱۴۱۴ق)، قم، موسسه المنار، ۱۴۱۳ ق. | | *مهذب الاحکام فی بیان الحلال و الحرام، سید عبدالاعلی السبزواری (- ۱۴۱۴ق)، قم، موسسه المنار، ۱۴۱۳ ق. |
| *'''الموتلف من المختلف بین ائمه السلف'''، الفضل بن الحسن الطبرسی (۴۶۸–۵۴۸ق)، به کوشش گروهی از استادان، مشهد، انتشارات بنیاد پژوهشهای اسلامی آستان قدس رضوی، ۱۴۱۰ق. | | *الموتلف من المختلف بین ائمه السلف، الفضل بن الحسن الطبرسی (۴۶۸–۵۴۸ق)، به کوشش گروهی از استادان، مشهد، انتشارات بنیاد پژوهشهای اسلامی آستان قدس رضوی، ۱۴۱۰ق. |
| *'''الموطّأ'''، مالک بن انس (-۱۷۹ق)، به کوشش محمد فؤاد عبدالباقی، بیروت، دار احیاء التراث العربی، ۱۴۰۶ق. | | *الموطّأ، مالک بن انس (-۱۷۹ق)، به کوشش محمد فؤاد عبدالباقی، بیروت، دار احیاء التراث العربی، ۱۴۰۶ق. |
| *'''النهایه فی غریب الحدیث و الاثر'''، ابن اثیر (-۶۰۶ق)، به کوشش طاهر احمد الزاوی و محمود محمد الطناحی، قم، اسماعیلیان، ۱۳۶۴ش. | | *النهایه فی غریب الحدیث و الاثر: ابن اثیر (-۶۰۶ق)، به کوشش طاهر احمد الزاوی و محمود محمد الطناحی، قم، اسماعیلیان، ۱۳۶۴ش. |
| *'''نهج الحق و کشف الصدق'''، حسن بن یوسف حلی (۶۴۸–۷۲۶ق)، به کوشش عین الله حسنی ارموی، قم، انتشارات هجرت، ۱۴۰۷ق. | | *نهج الحق و کشف الصدق، حسن بن یوسف حلی (۶۴۸–۷۲۶ق)، به کوشش عین الله حسنی ارموی، قم، انتشارات هجرت، ۱۴۰۷ق. |
| *'''وسائل الشیعه (تفصیل وسائل الشیعه الی تحصیل مسائل الشریعه)'''، محمد بن الحسن الحر العاملی (۱۰۳۳–۱۱۰۴ق)، به کوشش عبدالرحیم ربانی شیرازی، بیروت، داراحیاء التراث العربی، ۱۴۰۳ق. | | *وسائل الشیعه (تفصیل وسائل الشیعه الی تحصیل مسائل الشریعه)، محمد بن الحسن الحر العاملی (۱۰۳۳–۱۱۰۴ق)، به کوشش عبدالرحیم ربانی شیرازی، بیروت، داراحیاء التراث العربی، ۱۴۰۳ق. |
| *'''هدایه الامه الی احکام الائمه'''، محمد بن الحسن الحر العاملی (۱۰۳۳–۱۱۰۴ق)، مشهد، انتشارات بنیاد پژوهشهای اسلامی آستان قدس رضوی، ۱۴۱۲ق. | | *هدایه الامه الی احکام الائمه، محمد بن الحسن الحر العاملی (۱۰۳۳–۱۱۰۴ق)، مشهد، انتشارات بنیاد پژوهشهای اسلامی آستان قدس رضوی، ۱۴۱۲ق. |
| {{پایان}} | | {{پایان}} |
| {{حج و عمره}} | | {{حج و عمره}} |
|
| |
|
| [[رده:انواع حجة الاسلام]] | | [[رده:مقالههای در دست ویرایش]] |