در حال ویرایش حذیفه بن یمان

'''حُذَیفَة بن یَمان''' کارگزار، کاتب و رازدار [[پیامبر]](ص) بود. در [[یثرب]] مسلمان شد. غیر از [[بدر]]، در تمامی غزوه‌ها شرکت کرد. جزء هفت نفری بود که در کفن و دفن [[حضرت فاطمه]](س) حضور داشت. [[علمای شیعه]] حذیفه را در ردیف [[سلمان]]، [[مقداد]] و [[ابوذر]] دانسته‌اند. حضرت علی(ع) در مورد ایشان فرمود که حذیفه جزء هفت نفری است که به خاطر آنها، عنایت‌های خدا بر مردم ارزانی می‌شود. از حذیفه روایاتی مخصوصا در مورد مناقب [[اهل بیت]] نقل شده است. حذیفه بعد از چهل روز از [[بیعت]] مردم با [[امام علی|امام علی(ع)]] از دنیا رفت.
==نسب==
ابوعبدالله<ref>الطبقات الکبری، ج6، ص15؛ ج7، ص317؛ الطبقات، خلیفه، ص98؛ المعارف، ص263.</ref>یا بنا بر قول ضعیفی، ابوسریحه<ref>الثقات، ج3، ص80.</ref>حذیفة بن حِسْل یا حُسَیل بن جابر، از تیره بنی‌عَبْس بن بَغیض، از عرب عدنانی است<ref>انساب الاشراف، ج13، ص193.</ref>برخی بنی‌عبس را یمنی دانسته‌اند<ref>الطبقات، خلیفه، ص98.</ref> حذیفه در [[مدینه]] به دنیا آمد. <ref>الاصابه، ج2، ص39.</ref>
===لقب یمان===
یمان، لقب پدر حذیفه است و احتمالا به دلیل اینکه جد چهارم حذیفه از یمن به یثرب آمده بود<ref>انساب الاشراف، ج1، ص328؛ الاستیعاب، ج1، ص257.</ref> این لقب را به او داده بودند، یا به این دلیل که پدر حذیفه سفر تجاری به یمن داشت و هرگاه به [[یثرب]] بازمی‌گشت، مردم می‌گفتند: «یمانی آمد».<ref>فتوح البلدان، ج2، ص376.</ref>
==در عصر پیامبر==
حذیفه همراه پدرش، با [[هجرت رسول خدا]] به یثرب، مسلمان شدند. پیامبر، هنگام عقد برادری میان حذیفه و [[عمار|عمار یاسر]]<ref>الطبقات، خلیفه، ص352.</ref>پیمان برادری بست. برخی از برادری او با ابوعبیده جراح<ref>الطبقات الکبری، ج3، ص87.</ref>و نیز سلمان فارسی<ref>الطبقات الکبری، ج4، ص63؛ اعلام الوری، ج1، ص363؛ المنتظم، ج3، ص73.</ref> سخن گفته‌اند. حذیفه در همه غزوه‌های رسول خدا، به جز بدر، حضور داشت. <ref>الطبقات الکبری، ج7، ص317.</ref>
===در جنگ بدر===
[[قریش]]، او و پدرش را پیش از نبرد بدر، در مسیر بازگشت به یثرب، دستگیر، و به شرط همراهی نکردن با پیامبر، آزاد کرد. آنان پس از رسیدن نزد رسول خدا بر این شرط خود وفادار ماندند و در بدر شرکت نکردند.<ref>الطبقات الکبری، ج7، ص317؛ اسدالغابه، ج1، ص391؛ سیر اعلام النبلاء، ج2، ص364.</ref>
===در جنگ اُحد===
حذیفه در نبرد [[احد (غزوه)|اُحد]] همراه پدر سالخورده و برادرش، صفوان، شرکت داشت که پدرش به اشتباه به دست یکی از مسلمانان کشته شد<ref>السیرة النبویه، ج3، ص604؛ المغازی، ج1، ص233.</ref>و چون پیامبر خواست [[دیه]] او را بپردازد، حذیفه آن را بخشید. <ref>المغازی، ج1، ص233؛ المعارف، ص263؛ تاریخ الطبری، ج2، ص209.</ref>
===در نبرد خندق===
با طولانی شدن محاصره خندق و بروز اختلاف میان احزاب، رسول خدا حذیفه را شبانه به میان سپاه قریش فرستاد تا از تصمیم آن‌ها اطلاع کسب کند. کسی جز حذیفه داوطلب این ظیفه نشده بود. <ref>السیرة النبویه، ج3، ص714؛ المغازی، ج2، ص234-235.</ref>
===در غزوه تبوک===
در بازگشت از [[غزوه تبوک]] زمانی که برخی منافقان در پی [[ترور]] پیامبر بودند و می‌خواستند، [[شتر]] او را رَم دهند، حذیفه به دستور رسول خدا آنان را دور کرد. <ref>تاریخ الیعقوبی، ج2، ص68؛ مجمع البیان، ج5، ص81؛ دلائل النبوه، ج5، ص256.</ref> مشهور است که پیامبر نام‌های این منافقان را به حذیفه گفت. اما او، به دستور آن حضرت، از افشای آن خودداری کرد. <ref>المغازی، ج3، ص1045؛ تاریخ الیعقوبی، ج2، ص68.</ref> از این رو به صاحب سرّ پیامبر معروف گردید. <ref>الاستیعاب، ج1، ص335؛ اسدالغابه، ج1، ص391؛ بحارالانوار، ج10، ص123.</ref>  به گزارش واقدی، عُمَر هرگاه می‌خواست بر جنازه‌ای [[نماز]] گزارد، درباره نفاق یا عدم نفاق متوفا نظر حذیفه را جویا می‌شد. <ref>المغازی، ج3، ص1045.</ref>
===حذیفه در حجةالوداع===
حذیفه در [[حجةالوداع]] حضور داشت و در [[غدیر خم]]، به علی به امارت سلام دادند. <ref>الکافی، ج1، ص292؛ الامالی، مفید، ص19.</ref>
===کاتب مورد اعتماد پیامبر(ص)===
حذیفه از کاتبان رسول خدا بود.<ref>سبل الهدی، ج1، ص59.</ref>  حذیفه کارشناس برآورد محصولات بود و پیش‌فروش یا پیش‌خرید برآورد نخل را می‌نوشت. <ref>التنبیه و الاشراف، ص245؛ العقد الفرید، ج4، ص212؛ مناقب آل ابی‌طالب، ج1، ص210.</ref> نام حذیفه، به عنوان شاهد، در برخی پیمان‌های رسول خدا آمده است. <ref>الطبقات الکبری، ج1، ص219.</ref> از ابن عباس نقل شده که مقصود از ایمان آورندگان، علی، حذیفه و تنی چند از [[صحابه]] خاص رسول خدا هستند. <ref>شواهد التنزیل، ج1، ص93.</ref>
==روایتگری حذیفه==
حذیفه راوی حدیث پیامبر بود؛ کسانی چون امام علی، [[عمر]] و ابوعبیده از او روایت نقل کرده‌اند. <ref>اسدالغابه، ج1، ص390؛ سیر اعلام النبلاء، ج2، ص361؛ تهذیب التهذیب، ج2، ص193.</ref> از حذیفه درباره تفسیر برخی [[آیات قرآن]]، روایاتی نقل شده که آیات (وَ انْشَقَّ الْقَمَرُ) <ref>تفسیر جوامع الجامع، ج3، ص462.</ref> (قمر/۵۴، ۱)، آیه کلاله (نساء/ 4) <ref>الاتقان، ج1، ص168.</ref>، (...وَ عَلَی الْأَعْرافِ رِجالٌ...) (اعراف/۷، 46) <ref>مبهمات القرآن، ج1، ص476؛ تفسیر القرطبی، ج14، ص88.</ref>از آن جمله‌اند.
==حذیفه در عصر خلفا==
از زندگی حذیفه، در دوره خلافت [[ابوبکر]]، اطلاعی نیست. <ref>الطبقات الکبری، ج7، ص101.</ref>  

==== فرماندهی فتوحات ====
در نبرد نهاوند، عُمر وی را جانشین [[نعمان بن مقرن]]، فرمانده سپاه مسلمانان، قرار داد. پس از شهادت نعمان، حذیفه پرچم را به دست گرفت و به فتح انجامید. <ref>فتوح البلدان، ج2، ص373؛ الاخبار الطوال، ص135؛ تاریخ الطبری، ج3، ص204.</ref>در این نبرد فرماندهی دو جناح را بر عهده داشت. <ref>تاریخ الطبری، ج3، ص204.</ref>پس از نهاوند نیز [[همدان]] و [[ری]] را فتح کرد. <ref>تاریخ خلیفه، ص107.</ref>
حذیفه در فتح جزیره (قسمت شمالی بین النهرین) نیز شرکت داشت و از طرف عمر، به حکمرانی «نصیبین» منصوب شد. <ref>فتوح البدان، ج1، ص380.</ref> عمر، [[آذربایجان]] را به حذیفه واگذاشت. <ref>فتوح البلدان، ج2، ص400.</ref> وی در اردبیل، با مرزبان آن، جنگید. پس از آن نیز موقان، گیلان، دینور و ماسَبذان را فتح<ref>فتوح البلدان، ج2، ص400.</ref>کرد<ref>فتوح البلدان، ص372-374.</ref><ref>تاریخ خلیفه، ص100؛ اسدالغابه، ج1، ص54.</ref>حذیفه در فتح رامهرمز،<ref>الفتوح، ج2، ص276.</ref> و شوشتر، شامات<ref>تاریخ الیعقوبی، ج2، ص141؛ الفتوح، ص148.</ref>شرکت داشت<ref>فتوح البلدان، ج2، ص468.</ref><ref>فتوح البلدان، ج2، ص468.</ref>حذیفه در مدائن از سوی عمر، کارگزار بود.<ref>الطبقات الکبری، ج7، ص317.</ref><ref>اسدالغابه، ج1، ص392.</ref>و مسجد جامع مدائن را ساخت. <ref>تفسیر القرطبی، ج11، ص85.</ref>
====در زمان عثمان====
[[عثمان]]، حذیفه را بر ارمنستان والی کرد و او در شهر بردعه (بزدعه) اقامت گزید و سپس به دستور عثمان، به [[کوفه]] بازگشت. <ref>فتوح البلدان، ج1، ص241؛ تاریخ الیعقوبی، ج2، ص168؛ الفتوح، ص291.</ref> حذیفه در فتح طبرستان، همراه [[سعید بن عاص]] اموی شرکت داشت. <ref>الکامل فی التاریخ، ج3، ص109.</ref>حذیفه هنگام مرگ عثمان، کارگزار او در مدائن بود<ref>انساب الاشراف، ج3، ص17؛ رجال طوسی، ص60.</ref>و تا هنگام مرگش، که پس از بیعت با امام علی رخ داد، ادامه داشت. <ref>الطبقات الکبری، ج7، ص317؛ مروج الذهب، ج2، ص384.</ref>

==== پیشنهاد جمع‌آوری قرآن ====
حذیفه که در مناطق فتح شده شاهد اختلاف [[قرائات قرآن]] بود، عثمان را به تدوین قرآن واحد فراخواند. از این رو عثمان دستور داد همه مصاحف، جز مصحف [[حفصه]]، دختر عمر را بسوزانند و از آن مصحف چند نسخه تهیه، و هر یک را به منطقه‌ای ارسال کردند. <ref>تاریخ المدینه، ج3، ص991؛ صحیح البخاری، ج6، ص99؛ جامع البیان، ج1، ص46.</ref>

===== دفن ابوذر =====
حذیفه جزو هفت نفری بود که هنگام عبور از تبعیدگاه [[ابوذر غفاری]]، که به تازگی رحلت کرده بود، پس از کفن و دفن، به خاک سپردند<ref>تاریخ الیعقوبی، ج2، ص173؛ الکامل فی التاریخ، ج3، ص134.</ref>
==حذیفه و امام علی==
هنگامی که بیعت مردم را با امام علی شنید، به [[مسجد]] رفت و بر منبر، خدا را شکر کرد که تا این روز زنده مانده است. به پسرانش، سعد و صفوان، سفارش کرد که از یاری آن حضرت دست برندارند و علی را در آن‌ها مدار حق معرفی کرد. <ref>مروج الذهب، ج2، ص383.</ref>حذیفه، پس از ۷ یا ۴۰ روز از خلافت علی(ع)، در مدائن درگذشت<ref>مروج الذهب، ج2، ص384.</ref><ref>اسدالغابه، ج1، ص392؛ سیر اعلام النبلاء، ج2، ص363؛ رجال طوسی، ص35.</ref>برخی از علمای شیعه، حذیفه را کنار [[سلمان]]، [[ابوذر]] و [[مقداد]]، از ارکان چهارگانه شیعه به شمار آورده‌اند. <ref>رجال طوسی، ص60.</ref>سعد و صفوان، فرزندان حذیفه، در رکاب امام علی، در نبرد [[صفین]] به [[شهادت]] رسیدند. <ref>مروج الذهب، ج2، ص383؛ الکامل فی التاریخ، ج3، ص287.</ref> حذیفه، مناقبی را از رسول خدا برای امام علی(ع) ذکر کرده است؛ از جمله آنکه پیامبر، علی را صدّیق اکبر و فاروق اکبر خواند. <ref>مناقب امیرالمؤمنین، ج1، ص152.</ref>روایات دیگری نیز از حذیفه، در شأنو منزلت امام علی، نقل شده است<ref>شواهد التنزیل، ج1، ص163.</ref>.<ref>الامالی، طوسی، ص344.</ref><ref>کشف الغمه، ج2، ص95-219.</ref><ref>شواهد التنزیل، ج1، ص176.</ref><ref>الامالی، طوسی، ص330.</ref><ref>مسند الامام احمد بن حنبل، ج3، ص3.</ref>
==وفات و مزار==
{{همچنین ببینید|مزار حذیفة بن یمان}}
تا نیمه اول قرن چهاردهم قمری/بیستم میلادی، قبر [[حذیفة بن یمان|حُذَیفَة بن یمان]] و عبدالله انصاری (فرزند [[جابر بن عبدالله انصاری]]) در زیارتگاه مستقلی، کنار رود دجله قرار داشت؛ ولی به علت جریان سیلاب‌ها و از بین رفتن ساحل غربی این رودخانه دولت عراق در سال ۱۳۵۰ق/۱۹۳۱م، اجساد این دو را به زیارتگاه سلمان فارسی منتقل کرد و برای هریک، قبر جدیدی ساخت. 
==فضایل حذیفه==
امام علی از هفت نفر به نیکی یاد کرد که یکی از آنان حذیفه بود و آنان در دفن [[حضرت فاطمه]] شرکت داشتند <ref>الخصال، ج2، ص361؛ تفسیر فرات الکوفی، ص570.</ref> و نیز فرموده که رسول خدا دو برابر دیگر انبیا، یعنی چهارده نفر، رفیق و نجیب و وزیر دارد که یکی از آن‌ها حذیفه است. <ref>شواهد التنزیل ج2، ص490؛ تاریخ مدینة دمشق، ج12، ص270-271.</ref>و حذیفه را در زمره هفت تنی دانسته که به سبب ایشان، عنایت‌های خدا بر مردم ارزانی می‌شود. <ref>شواهد التنزیل، ج2، ص499.</ref>
==نسل حذیفه==
[[سلیمان بن صرد|سلیمان بن صُرَد]] (رهبر [[توابین|توّابْین]])، در نامه‌ای به سعد بن حذیفه، او را به خونخواهی [[امام حسین|امام حسین(ع)]] فراخواند و او پاسخ مثبت داد و با پانصد نفر حرکت کرد، اما نتوانست به توابین بپیوندد و بازگشت. <ref>تاریخ الطبری، ج4، ص430؛ مروج الذهب، ج3، ص70؛ الکامل فی التاریخ، ج4، ص161.</ref>[[مختار]]، نیز سعد را به حلوان فرستاد. <ref>الکامل فی التاریخ، ج4، ص227.</ref>برخی وفات وی را در سال ۸۲ ق. دانسته‌اند. <ref>مسند الامام احمد بن حنبل، ج4، ص258.</ref>

ابوعبیدة بن حذیفه نیز، که راوی حدیث بود<ref>الطبقات، خلیفه، ص260.</ref>، در سال ۸۲ ق. درگذشت. <ref>تهذیب الکمال، ج8، ص477.</ref>ربیعه<ref>اللباب، ج1، ص351.</ref>، ساعده<ref>المعجم الکبیر، ج3، ص162.</ref>، ام سلیم<ref>الطبقات الکبری، ج8، ص477.</ref>و ام موسی<ref>الطبقات الکبری، ج6، ص297.</ref> از دیگر فرزندان حذیفه بودند.
== جستارهای وابسته ==
* [[مرقد سلمان فارسی]]
==پانویس==
{{پانویس}}
==منابع==
{{منابع}}
{{برگرفتگی
 | پیش از لینک =
 | منبع = مدخل حذیفه بن یمان در جلد هفتم دانشنامه حج و حرمین شریفین
 | لینک = https://www.noormags.ir/view/fa/articlepage/1717032/%D8%AD%D8%B0%DB%8C%D9%81%D8%A9-%D8%A8%D9%86-%DB%8C%D9%85%D8%A7%D9%86
 | توضیحات منبع =
}}

==منابع==
* '''الاتقان فی علوم القرآن'''، عبدالرحمان بن ابی‌بکر السیوطی (م.۹۱۱ق.)، بیروت، دار الفکر، ۱۴۱۶ق.
* '''الاحتجاج علی اهل اللجاج'''، احمد بن علی الطبرسی (م.۵۲۰ق.)، به کوشش ابراهیم بهادری و محمد هادی به، تهران، انتشارات اسوه، ۱۴۱۳ق.
* '''الاخبار الطوال'''، احمد بن داود الدینوری (م.۲۸۳ق.)، به کوشش عبدالمنعم عامر و جمال‌الدین شیال، قم، انتشارات شریف الرضی، ۱۴۱۲ق.
* '''الارشاد فی معرفة حجج الله علی العباد'''، محمد بن محمد بن النعمان (شیخ مفید) (۳۳۶-۴۱۳ق.)، تحقیق مؤسسة آل البیت لاحیاء التراث، بیروت، دار المفید، ۱۴۱۴ق.
* '''اسباب النزول'''، علی بن احمد الواحدی (م.۴۶۸ق.)، به کوشش ایمن صالح، قاهره، دار الحدیث، بی‌تا.
* '''الاستیعاب فی معرفة الاصحاب'''، یوسف بن عبدالله بن عبدالبر (۳۶۸-۴۶۳ق.)، به کوشش علی محمد معوض و عادل احمد عبدالموجود، بیروت، دار الکتب العلمیه، ۱۴۱۵ق.
* '''اسد الغابة فی معرفة الصحابه'''، علی بن محمد ابن الاثیر (۵۵۵-۶۳۰ق.)، به کوشش علی محمد معوض و عادل احمد عبدالموجود، بیروت، دار الکتب العلمیه، ۱۴۱۵ق.
* '''الاصابة فی تمییز الصحابه'''، ابن حجر العسقلانی (۷۷۳-۸۵۲ق.)، به کوشش علی محمد معوض و عادل احمد عبدالموجود، بیروت، دار الکتب العلمیه، ۱۴۱۵ق.
* '''اعلام الوری باعلام الهدی'''، الفضل بن الحسن الطبرسی (۴۶۸-۵۴۸ق.)، تصحیح مؤسسة آل البیت لاحیاء التراث، قم، مؤسسة آل البیت لاحیاء التراث، ۱۴۱۷ق.
* '''الامالی'''، محمد بن محمد بن النعمان (شیخ مفید) (م.۴۱۳ق.)، تصحیح حسین استاد ولی، علی‌اکبر غفاری، بیروت، دار المفید، چاپ دوم، ۱۴۱۴ق.
* '''الامالی'''، محمد بن حسن الطوسی (۳۸۵-۴۶۰ق.)، تصحیح محققان بنیاد بعثت، قم، انتشارات دار الثقافه، ۱۴۱۴ق.
* '''انساب الاشراف'''، احمد بن یحیی البلاذری (م.۲۷۹ق.)، تحقیق سهیل صادق زکار و ریاض زرکلی، بیروت، دار الفکر، ۱۴۱۷ق.
* '''بحار الانوار الجامعة لدرر اخبار الائمة الاطهار'''، محمد باقر المجلسی (۱۰۳۷-۱۱۱۰ق.)، تصحیح محمد باقر بهبودی و سید ابراهیم میانجی و سید محمد مهدی موسوی خرسان، بیروت، دار احیاء التراث العربی و مؤسسة الوفاء، ۱۴۰۳ق.
* '''تاریخ الطبری (تاریخ الامم والملوک)'''، محمد بن جریر الطبری (۲۲۴-۳۱۰ق.)، بیروت، مؤسسة الاعلمی، ۱۴۰۳ق.
* '''تاریخ المدینة المنوره (اخبار المدینه النبویه)'''، عمر بن شبّه النمیری (م.۲۶۲ق.)، به کوشش فهیم محمد شلتوت، قم، دار الفکر، ۱۴۱۰ق.
* '''تاریخ خلیفه'''، خلیفة بن خیاط (م.۲۴۰ق.)، به کوشش زکار، بیروت، دار الفکر، ۱۴۱۴ق.
* '''تاریخ مدینة دمشق'''، علی بن الحسن ابن عساکر (م.۵۷۱ق.)، به کوشش علی شیری، بیروت، دار الفکر، ۱۴۱۵ق.
* '''تاریخ الیعقوبی'''، احمد بن ابی‌یعقوب الیعقوبی (م.۲۹۲ق.)، بیروت، دار صادر، ۱۴۱۵ق.
* '''التحصین لاسرار ما زاد من اخبار کتاب الیقین'''، ابن طاووس سید رضی‌الدین علی، مؤسسة دار الکتب، قم، ۱۴۱۳ق.
* '''التعریف و الاعلام فیما ابهم من الاسماء الاعلام فی القران الکریم'''، عبدالرحمان بن عبدالله السهیلی (م.۵۸۱ق.)، به کوشش عبدالله محمد علی النقراط، طرابلس، کلیة الدعوة الاسلامیة و لجنة الحفاظ علی التراث الاسلامی، ۱۴۰۱ق.
* '''تفسیر القمی'''، علی بن ابراهیم قمی (م.۳۰۷ق.)، به کوشش سید طیب موسوی جزائری، بیروت، دار السرور، ۱۴۱۱ق.
* '''تفسیر جوامع الجامع'''، الفضل بن الحسن الطبرسی (۴۶۸-۵۴۸ق.)، قم، دفتر انتشارات اسلامی، ۱۴۱۸ق.
* '''تفسیر فرات الکوفی'''، فرات بن ابراهیم الکوفی (م.۳۰۷ق.)، به کوشش محمد کاظم، تهران، وزارت ارشاد، ۱۳۷۴ش.
* '''تفسیر قرطبی (الجامع لاحکام القرآن)'''، محمد بن احمد القرطبی (م.۶۷۱ق.)، بیروت، دار احیاء التراث العربی، ۱۴۰۵ق.
* '''تفسیر ماوردی (النکت و العیون)'''، علی بن محمد الماوردی (م.۴۵۰ق.)، تصحیح سید عبدالمقصود بن عبدالرحیم، بیروت، دار الکتب العلمیه، ۱۴۱۲ق.
* '''تفسیر مبهمات القرآن الموسوم بصلة الجمع وعائد التذییل لموصول کتابی الاعلام والتکمیل'''، محمد بن علی البلنسی (م.۷۸۲ق.)، به کوشش حنیف بن حسن القاسمی، بیروت، دار الغرب الاسلامی، ۱۴۱۱ق.
* '''التنبیه و الاشراف'''، علی بن الحسین المسعودی (م.۳۴۶ق.)، بیروت، دار الصعب، بی‌تا.
* '''تهذیب التهذیب'''، ابن حجر العسقلانی (۷۷۳-۸۵۲ق.)، به کوشش مصطفی عبدالقادر عطا، بیروت، دار الکتب العلمیه، ۱۴۱۵ق.
* '''تهذیب الکمال فی اسماء الرجال'''، یوسف بن عبدالرحمان المزی (م.۷۴۲ق.)، به کوشش بشار عواد معروف، بیروت، مؤسسة الرساله، ۱۹۸۵م.
* '''الثقات'''، محمد بن حبان (م.۳۵۴ق.)، بیروت، الکتب الثقافیه، ۱۳۹۳ق.
* '''جامع البیان عن تأویل آی القرآن (تفسیر الطبری)'''، محمد بن جریر الطبری (۲۲۴-۳۱۰ق.)، به کوشش صدقی جمیل العطار، بیروت، دار الفکر، ۱۴۱۵ق.
* '''الخصال المحمودة و المذمومه'''، محمد بن علی بن بابویه (شیخ صدوق) (۳۱۱-۳۸۱ق.)، به کوشش علی‌اکبر غفاری، قم، دفتر انتشارات اسلامی، ۱۴۱۰ق.
* '''دلائل النبوه'''، احمد بن الحسین البیهقی (م.۴۵۸ق.)، به کوشش عبدالمعطی، بیروت، دار الکتب العلمیه، ۱۴۰۵ق.
* '''رجال الطوسی'''، محمد بن حسن الطوسی (۳۸۵-۴۶۰ق.)، به کوشش جواد قیومی، قم، دفتر انتشارات اسلامی، ۱۴۱۵ق.
* '''روض الجنان'''، ابوالفتوح رازی (م.۵۵۴ق.)، به کوشش محمد جعفر یاحقی و محمد مهدی ناصح آستان قدس رضوی، ۱۳۷۵ش.
* '''سبل الهدی و الرشاد فی سیرة خیر العباد'''، محمد بن یوسف الشمس الشامی (م.۹۴۲ق.)، به کوشش عادل احمد عبدالموجود و علی محمد معوض، بیروت، دار الکتب العلمیه، ۱۴۱۴ق.
* '''السنن الکبری'''، احمد بن الحسین البیهقی (۳۸۴-۴۵۸ق.)، بیروت، دار الفکر، ۱۴۱۶ق.
* '''سیر اعلام النبلاء'''، شمس‌الدین محمد بن احمد الذهبی (م.۷۴۸ق.)، به کوشش گروهی از محققان، بیروت، الرساله، ۱۴۱۳ق.
* '''السیرة النبویه'''، عبدالملک بن هشام (م.۲۰۸ق.)، تحقیق مصطفی السقاء و عبدالحفیظ شبلی و ابراهیم الابیاری، بیروت، مکتبة العلمیه، بی‌تا.
* '''سیمای کارگزاران علی بن ابی‌طالب'''، علی اکبر ذاکری، مرکز انتشارات دفتر تبلیغات اسلامی قم، اول، ۱۳۷۱ش.
* '''شرح الاخبار فی فضائل الائمة الاطهار'''، نعمان بن محمد المغربی (م.۳۶۳ق.)، به کوشش سید محمد حسینی جلالی، قم، دفتر انتشارات اسلامی، ۱۴۱۴ق.
* '''شرح نهج البلاغه'''، ابن ابی‌الحدید (م.۶۵۶ق.)، به کوشش محمد ابوالفضل ابراهیم، بیروت، دار احیاء الکتب العربیه، ۱۳۷۸ق.
* '''شواهد التنزیل لقواعد التفضیل فی الایات النازلة فی اهل البیت'''، الحاکم الحسکانی (م.۵۰۶ق.)، به کوشش محمدباقر محمودی، تهران، وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، ۱۴۱۱ق.
* '''صحیح البخاری'''، محمد بن اسماعیل البخاری (م.۲۵۶ق.)، به کوشش عبدالعزیز بن عبدالله بن باز، بیروت، دار الفکر، ۱۴۰۱ق.
* '''الطبقات الکبری'''، محمد بن سعد (م.۲۳۰ق.)، به کوشش محمد عبدالقادر عطا، بیروت، دار الکتب العلمیه، ۱۴۱۰ق.
* '''الطبقات'''، خلیفة بن خیاط (م.۲۴۰ق.)، به روایت موسی بن ذکریا تستری و محمد بن احمد ازدی، تحقیق سهیل صادق زکار، بیروت، دار الفکر، ۱۴۱۴ق.
* '''العقد الفرید'''، احمد بن محمد بن عبد ربه (۲۴۶-۳۲۸ق.)، به کوشش مفید محمد قمیحه، بیروت، مکتبة العصریه، ۱۴۲۵ق.
* '''الغدیر فی الکتاب و السنة و الادب'''، عبدالحسین الامینی، تهران، دار الکتب الاسلامیه، ۱۳۶۶ش.
* '''غرر التبیان'''، بدرالدین حموی (م.۷۳۳ق.)، به کوشش عبدالجواد خلف، دمشق، دار قتیبه، ۱۴۱۰ق.
* '''فتوح البلدان'''، احمد بن یحیی البلاذری (م.۲۷۹ق.)، تصحیح صلاح‌الدین منجد، قاهره، مکتبة النهضة المصریه، ۱۹۵۷م.
* '''الفتوح'''، احمد بن محمد بن اعثم کوفی (م.۳۱۴ق.)، به کوشش علی شیری، بیروت، دار الاضواء، ۱۴۱۱ق.
* '''الکافی'''، محمد بن یعقوب کلینی (م.۳۲۹ق.)، به کوشش علی‌اکبر غفاری، تهران، انتشارات دار الکتب اسلامیه، ۱۳۷۵ش.
* '''الکامل فی التاریخ'''، علی بن محمد ابن الاثیر (۵۵۵-۶۳۰ق.)، بیروت، دار صادر، ۱۳۸۵ق.
* '''الکشاف'''، محمود بن عمر الزمخشری (م.۵۳۸ق.)، به کوشش محمد عبدالسلام، بیروت، دار الکتب العلمیه، ۱۴۱۵ق.
* '''کشف الغمه'''، علی بن عیسی الاربلی (م.۶۹۳ق.)، بیروت، دار الاضواء، ۱۴۰۵ق.
* '''کنز العمال فی سنن الاقوال و الافعال'''، علی بن حسام‌الدین الهندی (م.۹۷۵ق.)، به کوشش بکری حیانی و صفوة السقاء، بیروت، مؤسسة الرساله، ۱۴۰۹ق.
* '''اللباب فی تهذیب الانساب'''، علی بن محمد ابن الاثیر (۵۵۵-۶۳۰ق.)، به کوشش احسان عباس، بیروت، دار صادر، ۱۴۱۴ق.
* '''مجمع البیان فی تفسیر القرآن'''، الفضل بن الحسن الطبرسی (۴۶۸-۵۴۸ق.)، مقدمه محمد جواد بلاغی (۱۸۶۴-۱۹۳۳م.)، تصحیح سید هاشم رسولی محلاتی و فضل الله یزدی طباطبایی، بیروت، دار المعرفه، ۱۴۰۶ق.
* '''المحبّر'''، محمد بن حبیب (م.۲۴۵ق.)، به کوشش ایلزه لیختن شتیتر، بیروت، دار الآفاق الجدیده، بی‌تا.
* '''مراصد الاطلاع علی اسماء الامکنة و البقاع، و هو مختصر معجم البلدان لیاقوت'''، صفی‌الدین عبدالمومن بن عبدالحق (م.۷۳۹ق.)، به کوشش علی محمد البجاوی، بیروت، دار الجیل، ۱۴۱۲ق.
* '''مروج الذهب و معادن الجوهر'''، علی بن الحسین المسعودی (م.۳۴۶ق.)، به کوشش یوسف اسعد داغر، قم، انتشارات هجرت، ۱۴۰۹ق.
* '''مسند احمد'''، احمد بن حنبل (م.۲۴۱ق.)، بیروت، دار احیاء التراث العربی، ۱۴۱۵ق.
* '''المعارف'''، ابن قتیبه دینوری (۲۱۳-۲۷۶ق.)، به کوشش ثروت عکاشه، قم، انتشارات شریف الرضی، ۱۳۷۳ش.
* '''المعجم الکبیر'''، سلیمان بن احمد الطبرانی (۲۶۰-۳۶۰ق.)، به کوشش حمدی عبدالمجید السلفی، بیروت، دار احیاء التراث العربی، ۱۴۰۵ق.
* '''المعرفة و التاریخ'''، یعقوب بن سفیان الفسوی(م.۲۷۷ق.)، دار الکتب العلمیه، بی‌جا، ۱۴۱۹ق.
* '''المغازی'''، محمد بن عمر الواقدی (م.۲۰۷ق.)، به کوشش مارسدن جونس، بیروت، مؤسسة الاعلمی، ۱۴۰۹ق.
* '''مناقب آل ابی‌طالب'''، ابن شهر آشوب (م.۵۸۸ق.)، به کوشش البقاعی، بیروت، دار الاضواء، ۱۴۱۲ق.
* '''مناقب الامام امیر المؤمنین علی بن ابی‌طالب'''، محمد بن سلیمان الکوفی (م.۳۰۰ق.)، به کوشش محمدباقر محمودی، قم، مجمع احیاء الثقافة الاسلامیه، ۱۴۱۲ق.
* '''مناقب علی بن ابی‌طالب و ما نزل من القران فی علی'''، احمد بن موسی بن مَرْدَوَیه الاصفهانی (م.۴۱۰ق.)، تحقیق عبدالرزّاق محمد حسین حرزالدین، قم، دار الحدیث، ۱۴۲۲ق.
* '''المنتظم فی تاریخ الملوک و الامم'''، عبدالرحمان بن علی ابن الجوزی (م.۵۹۷ق.)، به کوشش محمد عبدالقادر عطا و مصطفی عبدالقادر عطا و نعیم زرزور، بیروت، دار الکتب العلمیه، ۱۴۱۲ق.
* '''الوثائق السیاسیه'''، محمد حمید الله، قاهرة، ۱۹۵۸م.

[[رده:اصحاب امام علی(ع)]]
[[رده:مقاله‌های تکمیل‌شده]]