در حال ویرایش حلق و تقصیر

{| class="wikitable" style="text-align: right; background-color:#fce8ce; width:80%; border-radius:4px; align:center !important; margin:auto
|-style="background:#f8f9fa;"
| این مقاله، راهنمای عملی احکام فقهی نیست. برای اطلاع از حکم و وظیفه شرعی به فتوای مرجع تقلید خود مراجعه کنید. از جمله نگاه کنید به [[تقصیر در عمره (فتاوای مراجع)]] یا [[حلق یا تقصیر (فتاوای مراجع)|حلق و تقصیر در حج تمتع (فتاوای مراجع)]]
|}
{{جعبه اطلاعات اعمال
 | عنوان = حلق و تقصیر
 | تصویر = حلق تصویر.jpg
 | توضیح تصویر =  
 | فیلم = فیلم احکام حلق و تقصیر (حج).mp4
 | توضیح فیلم = ببینید: آموزش حلق و تقصیر در حج.
برای آموزش تقصیر در عمره [https://wikihaj.com/view/پرونده:فیلم_آموزش_احکام_سعی_و_تقصیر_(عمره_تمتع).mp4 اینجا] را ببنید
 | دسته = اعمال [[عمره]] و [[حج]]
 | مربوط به آیین = 
 | مکان = 
 | زمان = 
 | عمل قبلی = در عمره: [[سعی]]
در حج: [[قربانی]]
 | عمل بعدی = در عمره← پایان عمره|در حج←[[بیتوته در منا]]
 | حکم = 
 | کفاره = 
 | پیامد فقهی = 
 | ثواب = 
 | آداب وابسته = 
 | فلسفه و اسرار = 
 | منشاء و تاریخچه = 
 | مکان‌های وابسته = 
 | اشیای وابسته = 
 | ذکرهای وابسته = 
 | دعاهای وابسته = 
 | مفاهیم فقهی وابسته = 
 | احکام فقهی وابسته = 
 | صفحه فتواهای مراجع = [[حلق یا تقصیر (فتاوای مراجع)]]
 | جستارهای وابسته = [[اعمال عمره تمتع]]؛ [[اعمال حج تمتع]]
}}

'''حَلق''' به معنای تراشیدن سر، و '''تَقصیر''' به معنای کوتاه کردن قدری از مو یا ناخن، یکی از اعمال [[حج]] و [[عمره]] است. 

مردان در حج با شرایطی موظف به حلق هستند. آنها در [[عمره تمتع]] موظف به تقصیر و در [[عمره مفرده]] بین حلق و تقصیر مختارند؛ البته مذاهب [[اهل سنت]]، مردان را در عمره تمتع نیز، بین حلق و تقصیر مختار دانسته‌اند. [[حج بانوان|زنان]] بر اساس همه مذاهب اسلامی، موظف به تقصیرند. 

حلق یا تقصیر در عمره پس از [[سعی]]، و در حج، روز [[عید قربان]] انجام می‌شود؛ البته مذاهب اهل سنت، دو روز پس از عید قربان را نیز زمان حلق یا تقصیر دانسته‌اند. حلق و تقصیر در عمره، مکان خاصی ندارد؛ ولی در حج طبق فقه شیعه، [[منا]] و بر اساس مذاهب اهل سنت، [[حرم مکی|محدوده حرم مکی]] است.   
{{حج و عمره عمودی}}

==مفهوم‌شناسی==
«حلق» به معنای تراشیدن موهای سر و «تقصیر» به معنای کوتاه کردن قدری از مو و ناخن است.<ref>درسنامه مناسک حج، ص۷۱.</ref> حلق یا تقصیر، یکی از [[واجبات منا|مناسک منا]] در [[حج]] واجب،<ref name=":2">درسنامه مناسک حج، ص۶۵.</ref> آخرین عمل در [[عمره تمتع]] و یکی از [[اعمال عمره مفرده]] است.<ref name=":0">درسنامه مناسک حج، ص۴۹.</ref>

==احکام کلی==

*در فقه [[شیعه]]، شروع کردن حلق از جانب راستِ جلوی سر مستحب دانسته شده است. به فتوای برخی از فقیهان مذاهب چهارگانه [[اهل سنت]]، رو به قبله نشستن، [[تکبیر]] گفتن و به جا آوردن دو رکعت نماز پس از حلق، از دیگر مستحبات حلق است.<ref>مناسک محشی، ص ۴۶١ و ص ۴۶۵؛ تذکرةالفقه، ج ٨، ص ٣٣۶؛ فقه السنه، ج ١، ص۵۴٠.</ref>
*به فتوای فقیهان شیعه، برای تقصیر باید قدری از موی سر یا ریش یا شارب کوتاه شود و احتیاط آن است که اکتفا به کوتاه کردن ناخن نشود.<ref>مناسک محشی، ص ٣۵٧.</ref> در فقه [[مذهب حنبلیه|حنبلیه]]، اگر به اندازه سر انگشت یا کمتر، از مو کوتاه شود کافی دانسته شده است. در فقه [[مذهب حنفیه|حنفیه]]، مقداری بیشتر از سر انگشت و در [[مذهب شافعی|شافعیه]] همین که صدق کوتاه کردن مو کند کافی است. در فقه [[مذهب مالکی|مالیکه]]، [[حج بانوان|زنان]] باید به اندازه سر انگشت، مو را کوتاه کرده و مردان از نزدیکی ریشه مو، تمام سر را کوتاه کنند.<ref>بدائع الصنائع (فقه حنفی)، المصادر الفقهیه، ج ١٠، ص ۶٧؛ القوانین الفقهیه (فقه مالکی)، المصادرالفقهیه، ج ١١، ص ۶١۵؛ الکافی لابن قدامه (فقه حنبلی)، المصادرالفقهیه، ج ١١، ص١٠۴٨؛ المهذب (فقه شافعی)، المصادرالفقهیه، ج ١١، ص ٨٩٨؛ الفقه علی المذاهب‌الخمسه، ج ١، ص ٣٧١؛ تذکرة الفقها، ج ٨، ص ١۵٠.</ref>
*در فقه شیعه، تقصیر از عبادات است و باید به‌قصد قربت و به نیت یکی از اعمال حج یا عمره انجام داده شود.
*به نظر شیعیان، لازم نیست انسان خودش مو یا ناخن را بچیند؛ بلکه دیگران هم می‌توانند برایش تقصیر کنند، ولی خودش باید نیت کند.
*به فتوای فقهیان شیعه، کسی که خودش تقصیر نکرده، نباید موی شخص دیگری را بچیند، چون هنوز [[احرام|مُحرم]] است و زدودن مو، حتی از بدن دیگران از [[محرمات احرام|مُحرّمات احرام]] است؛ بنابراین افرادی که خودشان تقصیر نکرده‌اند نمی‌توانند برای دیگران تقصیر کنند؛ ولی چیدن ناخنِ شخص دیگر اشکال ندارد.<ref name=":1" />

==در عمره تمتع==
حلق یا تقصیر در [[عمره تمتع]] دارای شرایط و احکامی است:

===زمان و مکان===
به فتوای فقیهان شیعه، تقصیر در عمره تمتع، باید پس از [[سعی]] باشد؛<ref name=":5">مناسک محشی ص۳۵۶ و ۳۵۷؛ درسنامه مناسک حج، ص۴۹.</ref> البته لازم نیست فوراً تقصیر کند؛ ولی تا وقتی که تقصیر نکرده است، هیچ‌کدام از [[محرمات احرام]] بر او حلال نمی‌شود.<ref name=":0" /> به فتوای دیگر مذاهب اسلامی نیز، تقصیر یا حلق باید پس از سعی انجام شود.<ref name=":7">الکافی لابن قدامه، (فقه حنبلی)، المصادرالفقهیه، ج ١١، ص١٠٣٩؛ المقنع لابن قدامه، (فقه حنبلی) المصادرالفقهیه، ج ١١، صص ٩۶٢ و ٩۶١؛ الفقه علی المذاهب الخمسه، ج ١، ص ٣٧٢؛ بدائع الصنائع (فقه حنفی)، المصادرالفقهیه، ج ١٠، ص ١٢٣؛ الهدایه (فقه حنفی)، المصادر الفقهیه، ج ١٠، ص ٢٨٨؛ بدایةالمجتهد، ج ١، صص٣٣۶ و ٣٣۵؛ القوانین الفقهیه، (فقه مالکی)، المصادرالفقهیه، ج ١١، ص ۶١۶؛ المهذب (فقه شافعی) المصادرالفقهیه، ج ١١، صص ٨۵٠ - ٨۴٨؛ مختصرالمزنی (فقه شافعی)، المصادرالفقهیه، ج ١١، ص ٨٢١؛ الخلاف، ج ١، ص ۴۵٠؛ بدائع الصنائع (فقه حنفی)، المصادرالفقهیه، ج ١٠، ص ۶۴؛ المهذب (فقه شافعی)، المصادرالفقهیه، ج ١١، ص ٨٩٨.</ref>

تقصیر در عمره، مکان معینی ندارد، گرچه اکنون متعارف است که پس از تمام شدن سعی، روی [[صفا و مروه|مروه]] تقصیر می‌کنند.<ref name=":1">درسنامه مناسک حج، ص۵۰.</ref> در کنار مروه محوطه‌ای مسقف برای افرادی که سعی‌شان پایان یافته و برای تقصیر توقف می‌کنند اضافه شده است، تا محل دور زدن مردم روی مروه شلوغ نباشد.<ref name=":1" />

===احکام===
برخی از احکام تقصیر در عمره تمتع چنین است:

*'''حلق یا تقصیر''': بر اساس همه مذاهب اسلامی زنان باید تقصیر کنند. به فتوای فقهیان شعیه، مردان نیز در عمره تمتع واجب است تقصیر کنند<ref name=":5" /> و تراشیدن سر (حلق) بر آنها جایز نیست.<ref name=":6">مناسک محشی ص۳۵۶ و ۳۵۷.</ref> بر پایه مذاهب چهارگانه اهل سنت، در عمره تمتع، مردان میان حلق و تقصیر اختیار دارند؛ البته حلق برای مردان برتر دانسته شده است.<ref name=":8">مناسک محشی، صص ١٠١ و ١٠٠؛ الکافی فی فقه اهل المدینه (فقه مالکی)، المصادرالفقهیه، ج ١٠، ص۵٣۴؛ بدائع الصنائع (فقه حنفی) المصادرالفقهیه، ج ١٠، ص ۶۵.</ref>
*'''بیرون آمدن از احرام''' ([[تحلل]]): بنا بر فقه شیعه، با تقصیر، [[اعمال عمره تمتع]] به‌پایان رسیده و کارهایی که به‌سبب احرام حرام شده بود حلال می‌شود.<ref name=":1" /> به گفته فقیهان مالیکه نیز، حاجی با حلق یا تقصیر از احرام خارج می‌شود. بر اساس مذهب حنبلیه و حنفیه، [[متمتع|متمتّعی]] که سوق [[هدی]] نکرده، باید با حلق یا تقصیر از [[احرام]] خارج شود؛ ولی متمتعی که سوق هدی کرده، نمی‌تواند با حلق یا تقصیر از احرام بیرون آید و در فاصله میان اعمال عمره تمتع و حج تمتع، محرم باقی می‌ماند. در مذهب شافعیه دو قول وجود دارد؛ بر پایه قول اول، حج‌گزار با حلق یا تقصیر از احرام خارج می‌شود. بر پایه قول دوم، حلق یا تقصیر از واجبات نیست و حج‌گزار با سعی، از عمره خارج می‌شود.<ref name=":7" />

===احکام فاصله بین تقصیر تا احرام===
به فتوای فقیهان شیعه، در فاصله بین تقصیرِ عمره تمتّع تا احرامِ حج، برخی کارها بر حاجیان حرام و برخی کارها مستحب است:

====محرمات====
{{ستون-شروع}}

*به‌جای آوردن [[عمره مفرده]]؛
*تراشیدن سر (حلق)؛
*بیرون رفتن از شهر [[مکه]]، (به فتوای برخی از مراجع تقلید شیعه، بیرون رفتن به شرط آن‌که مطمئن است برای اعمال حج می‌تواند بازگردد جایز است.)
*کندن و بریدن درخت و گیاه [[حرم مکی|حرم]]؛
*[[صید|شکار]]، حتی کشتن ملخ و مانند آن.<ref group="یادداشت">کندن و بریدن درخت و گیاه و نیز شکار از محرّمات مخصوص حرم است و اختصاص به این زمان - فاصله تقصیر تا احرام حج ندارد.</ref><ref name=":3">درسنامه مناسک حج، ص۵۱.</ref>

{{پایان}}

====مستحبات====
{{ستون-شروع}}

*تلاوت [[قرآن]] (خواندن دور کامل قرآن در مکه در صورت توانایی، دارای ثواب زیاد شمرده شده است)؛
*[[طواف مستحب]]؛
*نماز در [[مسجدالحرام]] و دیگر مسجدهای معتبر مکه؛<ref name=":3" />
*[[زیارت]] قبور اولیای مدفون در [[جنة المعلاة|قبرستان ابوطالب]].<ref>درسنامه مناسک حج، ص۵۲.</ref>

{{پایان}}

==در عمره مفرده==
بر اساس همه مذاهب اسلامی، در [[عمره مفرده]]، زنان باید تقصیر کنند؛ ولی مردان میان حلق و تقصیر اختیار دارند؛ البته حلق برای مردان برتر دانسته شده است.<ref name=":8" /> دیگر احکام حلق و تقصیر در عمره مفرده، مانند احکام حلق و تقصیر در عمره تمتع است (به جز احکام فاصله بین تقصیر تا احرام).

==در حج==
حلق یا تقصیر یکی از [[واجبات منا|مناسک منا]] است که انجام آن بر حج‌گزار واجب است.<ref name=":2" /> این عمل، در هر سه نوع حج واجب ([[حج تمتع|تَمتّع]]، [[حج افراد|اِفراد]] و [[حج قران|قِران]])، واجب شمرده شده است.<ref>درآمدی بر فقه مقارن، ص۳۹۵.</ref>

===افراد موظف به حلق===
بر پایه فقه شیعه، کسانی که باید در حج سر بتراشند عبارتند از:

*کسی که سال اول حج او ([[صروره]]) باشد، چه واجب یا مستحب، و چه برای خودش یا برای دیگری<ref name=":9" /> (به فتوای برخی از فقیهان شیعه، حلق برای چنین فردی احتیاط واجب و به فتوای برخی احتیاط مستحب است)؛<ref>مناسک محشی، صص ۴۴۶ و ۴۴۵.</ref>
*کسی که موی خود را به‌منظوری چسبانده باشد؛
*کسی که موی سر را جمع کرده و به هم پیچیده و گره زده و بافته باشد؛<ref name=":9">درسنامه مناسک حج، ص۷۱ و ۷۲.</ref>

فقهای مذاهب چهارگانه اهل سنت، مردان را در حج میان حلق و تقصیر مختار دانسته‌اند؛ اگرچه حلق را برای مردان برتر شمرده‌اند.<ref>مناسک محشی، صص ١٠١ و ١٠٠؛ الکافی فی فقه اهل المدینه (فقه مالکی)، المصادرالفقهیه، ج ١٠، ص۵٣۴؛ بدائع الصنائع (فقه حنفی) المصادرالفقهیه، ج ١٠، ص ۶۵؛ همچنین نگاه کنید به: درآمدی بر فقه مقارن، ص۴۰۷.</ref>

===افراد موظف به تقصیر===
بر اساس فقه شیعه، کسانی که باید تقصیر کنند، عبارتند از:

*[[حج بانوان|بانوان]]، و اگر حلق کنند کافی نیست؛
*کسانی که موی سر ندارند.<ref name=":4">درسنامه مناسک حج، ص۷۲؛ همچنین نگاه کنید به: مناسک محشی، ص۴۴٧؛ الروضةالبهیه فی شرح اللمعة الدمشقیه، ج١، صص ۵۶١ - ۵٣٩.</ref>

در فقه حنفیه، واجب است شخصی که موی سر ندارد تیغ بر سر بکشد. دیگر مذاهب اهل سنت، این کار را برای وی مستحب دانسته‌اند.<ref>فقه السنه، ج ١، ص ۴۵۴.</ref>

===زمان===
زمان حلق یا تقصیر در حج، روز [[عید قربان]]، از طلوع تا غروب آفتاب است؛ البته برخی فقیهان شیعه، حلق در شب را برای کسی که در روز موفق به این عمل نشده است کافی می‌دانند. همچنین برخی فقیهان شیعه، تأخیر آن تا روز سیزدهم ذی‌الحجه را جایز می‌دانند.<ref name=":4" />

در فقه حنبلیه و شافعیه، تأخیر حلق از ایام نحر<ref group="یادداشت">حنبلی‌ها، ایام نحر را روز عید و دو روز پس از آن دانسته‌اند. (درآمدی بر فقه مقارن، ص۴۰۶.)</ref> جایز دانسته شده است؛ ولی در فقه حنفیه و مالکیه، حلق باید در ایام نحر انجام شود و به باور حنفی‌ها در صورت تأخیر از آن، باید یک گوسفند [[کفاره]] داده شود.<ref>فقه‌السنه، ج ١، ص ۴٠؛ بدائع الصنائع (فقه حنفی)، الکافی لابن قدامه (فقه حنبلی)، المصادرالفقهیه، ج١٠، ص ۶٧.</ref>

به گفته فقیهان شیعه، تقصیر یا حلق در حج تمتع و قران، باید به ترتیب پس از [[رمی]] جمره عقبه و [[قربانی]] انجام شود. در حج افراد که قربانی واجب نیست، باید حلق، پس از رمی جمره عقبه انجام شود. البته اگر این ترتیب رعایت نشود، اعاده آن لازم نیست.<ref>مناسک محشی، صص ۴۵١ و ۴۵٠.</ref>

در فقه حنبلیه و شافعیه، رعایت ترتیب (رمی جمره قبه، قربانی و حلق یا تقصیر) سنّت دانسته شده و اگر مراعات نشد، موجب کفاره نیست؛ ولی در فقه حنفیه، اگر پیش از قربانی یا رمی حلق کند، باید یک گوسفند کفاره دهد. در فقه مالکیه، اگر پیش از رمی، حلق شود، باید [[فدیه]] داده شود.<ref>رسائل للحجاج و المعتمرین، صص ١٣ و ١٢؛ بدایة المجتهد، ج ١، ص ٣۵٣؛ مغنی والکافی لابن قدامه (فقه حنبلی)، بدائع الصنائع (فقه حنفی)، مختصر المزنی (فقه شافعی)، القوانین الفقهیه (فقه مالکی)؛ مصادر الفقهیه، ج ١١، صص ١٠۴٨ - ١٠۴۵ و ٩٧۴ و ج ١٠، ص ١٠٣ و ج ١١، ص ٨٢٣.</ref>

===مکان===
به گفته فقیهان شیعه، حلق یا تقصیر باید در [[منا]] انجام پذیرد و در بیرون منا صحیح نیست؛ بنابراین، کسانی که برای قربانی به کشتارگاه رفته یا به دلیلی دیگر از منا خارج شده‌اند باید برای حلق یا تقصیر به منا برگردند.<ref name=":4" /> کسی که نمی‌تواند برای حلق یا تقصیر به منا برود، باید هرجا که هست حلق یا تقصیر کند و موی خود را به منا بفرستد.<ref name=":4" />

مذاهب چهارگانه اهل سنت، در مورد مکان حلق و تقصیر، منا را شرط نمی‌دانند و معتقدند همین که در [[حرم مکی]] باشد کافی است.<ref>فقه السنه، ج ١، ص۵۴٠؛ الفقه علی المذاهب الخمسه، ج ١، ص ٣٧۴.</ref>

===احکام===
در فقه شیعه<ref>تذکرة الفقها، ج ٨، ص ٣۴۴؛ مناسک محشی، ص ۴۵٠؛ درسنامه مناسک حج، ص۸۰.</ref> و مالکیه، با حلق یا تقصیر در حج تمتع، تمام [[محرمات احرام]] حلال می‌شود، به‌جز [[بوی خوش]] و [[التذاذ جنسی]]. در دیگر مذاهب اسلامی، با حلق یا تقصیر همه محرمات احرام، حتی بوی خوش حلال می‌شود و تنها حرمت التذاذ جنسی باقی می‌ماند. به نظر شافعی‌ها، حرمت التذاذ جنسی پس از حلق یا تقصیر، اختصاص به [[آمیزش]] دارد و دیگر التذاذهای جنسی با حلق یا تقصیر حلال می‌شود.<ref>تذکرة الفقها، ج ٨، ص ٣۴۴؛ مناسک محشی، ص ۴۵٠؛ الخلاف، ج ١، ص ۴۵٨؛ الفقه علی المذاهب الخمسه، ج ١، ص ٣٧۴؛ بدائع الصنائع (فقه حنفی)، المقنع لابن قدامه (فقه حنبلی)، المصادر الفقهیه، ج١٠، ص ۶٨ و ۶۴ و ج ١١، ص ۶٧۴؛ فقه السنه، ج ١، ص ۵٢٧.</ref>

==پانویس==
{{پانویس}}

==منابع==
{{منابع}}
{{برگرفتگی
|پیش از لینک = کتاب
|منبع = درسنامه مناسک حج،
|پس از لینک = محمدحسین فلاح‌زاده، تهران، مشعر، ۱۳۸۹ش؛ و کتاب [http://lib.hajj.ir/View/fa/Book/BookView/Image/1128 درآمدی بر فقه مقارن]، مصطفی جعفر پیشه فرد، تهران، بعثه مقام معظم رهبری، معاونت امور روحانیون، ۱۳۸۸ش.
| لینک = http://lib.hajj.ir/View/fa/Book/BookView/Image/803
}}
* '''بدائع الصنائع (الفقه الحنبلی)، المصادر الفقهیه'''، علاءالدین بن مسعود الکاشانی، بیروت، چاپ اول، ۱۴۲۲ق.
* '''بدایة المجتهد و نهایة المقتصد'''، ابن رشد (الحفید)، محمد بن احمد، بیروت، دارالفکر، ۱۴۲۱ق.
* علّامهٔ حلی، حسن بن یوسف بن مطهر، تذکرة الفقها، مؤسسة آل البیت لاحیاء التراث، قم، چاپ اول، ۱۴۲۲ق.
* '''رسائل للحجاج والمعتمرین'''، الیحیی، شیخ یحیی بن ابراهیم، دارالمسلم، ریاض، چاپ سوم، ۱۴۲۰ق.
* '''الروضة البهیه فی شرح اللمعة الدمشقیه'''، الشهید الثانی، شیخ زین‌الدین العاملی، قم، مجمع الفکر الاسلامی، چاپ اول، ۱۴۲۴ق.
* '''فقه السنه'''، السید سابق، بیروت، دارالفکر، چاپ دوم، ۱۴۱۹ق.
* '''الفقه علی المذاهب الخمسه'''، محمدجواد المغنیه، قم، مؤسسة دارالکتاب الاسلامی، ۱۴۲۲ق.
* '''الکافی فی فقه ابن حنبل''' (الفقه الحنبلی)، المصادر الفقهیه، (ابن قدامه) عبداللّٰه بن احمد بن قدامه، بیروت، چاپ اول، ۱۴۲۲ق.
* '''الکافی فی فقه اهل المدینه''' (الفقه المالکی)، النمری القرطبی، یوسف بن عبدالله، بیروت، چاپ اول، ۱۴۲۲ق.
* '''کتاب الخلاف فی الفقه'''، شیخ طوسی، محمد بن الحسن، تهران، ۱۳۷۷ش.
* '''المصادر الفقهیه'''، علی‌اصغر مروارید، بیروت، دارالتراث، ۱۴۱۹ق.
* '''مختصر المزنی (الفقه‌الشافعی)'''، اسماعیل بن یحیی المصری المزنی، بیروت، بی‌نا، چاپ اول، ۱۴۲۲ق.
* '''المقنع''' (الفقه الحنبلی)، المصادر الفقهیه، ابن قدامه، عبدالله بن احمد، بیروت، چاپ اول، ۱۴۲۲ق.
* '''مناسک حج با حواشی مراجع'''، سید روح‌الله خمینی، تهران، نشر مشعر، ۱۳۸۵ش.
* '''المهذّب''' (الفقه‌الشافعی)، الشیرازی، ابراهیم بن محمد، بیروت، چاپ اول، ۱۴۲۲ق.
* '''الهدایه''' (الفقه‌الحنبلی)، المرغینانی، علی بن ابی تیر، بیروت، چاپ اول، ۱۴۲۲ق.
{{پایان}}

== مقاله‌های مرتبط ==
* [[حلق یا تقصیر (فتاوای مراجع)]]

{{حج و عمره}}
{{محرمات احرام}}

[[ar: الحلق والتقصير]]

[[رده:اعمال عمره تمتع]]
[[رده:اعمال عمره مفرده]]
[[رده:مقاله‌های تکمیل‌شده]]
[[رده:اعمال حج]]
[[رده:مناسک منا]]