در حال ویرایش خانه ارقم

هشدار: شما وارد نشده‌اید. نشانی آی‌پی شما برای عموم قابل مشاهده خواهد بود اگر هر تغییری ایجاد کنید. اگر وارد شوید یا یک حساب کاربری بسازید، ویرایش‌هایتان به نام کاربری‌تان نسبت داده خواهد شد، همراه با مزایای دیگر.

این ویرایش را می‌توان خنثی کرد. لطفاً تفاوت زیر را بررسی کنید تا تأیید کنید که این چیزی است که می‌خواهید انجام دهید، سپس تغییرات زیر را ذخیره کنید تا خنثی‌سازی ویرایش را به پایان ببرید.

نسخهٔ فعلی متن شما
خط ۱: خط ۱:
خانه [[ارقم]] از خانه‌های معروف [[مکه]]، در دامنه [[کوه صفا]] و محل موقت دعوت [[پیامبر]] است. حضور پیامبر در خانه ارقم، مبنایی برای زمان‌بندی بخشی از حوادث سال‌های آغازین دعوت پیامبر شد.<ref>. نک: الطبقات الکبری، ج3، ص183؛ تاریخ مدینة دمشق، ج35، ص252.</ref> پس از مهاجرت ارقم به [[مدینه]]، اطلاعی از وضعیت خانه وی در دست نیست. ارقم با وقف خانه خود برای فرزندانش، هرگونه [[ارث]] بردن از این خانه و خرید و فروش آن را برای آنان منع کرد.
خانه [[ارقم]] از خانه‌های معروف [[مکه]]، در دامنه [[کوه صفا]] و محل موقت دعوت [[پیامبر]] است. حضور پیامبر در خانه ارقم، به عنوان مبنایی برای زمان‌بندی بخشی از حوادث سال‌های آغازین دعوت پیامبر شد.<ref>. نک: الطبقات الکبری، ج3، ص183؛ تاریخ مدینة دمشق، ج35، ص252.</ref> پس از مهاجرت ارقم به مدینه، اطلاعی از وضعیت خانه وی در دست نیست. ارقم با وقف خانه خود برای فرزندانش، هرگونه [[ارث]] بردن از این خانه و خرید و فروش آن را برای آنان منع کرد.
==نسب ارقم==
ابوعبدالله ارقم بن [[عبدمناف]]، از تیره [[بنی مخزوم|بنی‌مخزوم]]<ref>. الطبقات الکبری، ج3، ص183؛ تاریخ الطبری، ج11، ص519؛ الاستیعاب، ج1، ص131.</ref> و از نخستین [[اسلام]] آورندگان بود.<ref>. الطبقات الکبری، ج3، ص183؛ المنتظم، ج5، ص279؛ الاصابه، ج1، ص197.</ref> وی را از [[مهاجران]] به [[مدینه]]<ref>. الاستیعاب، ج1، ص131؛ اسدالغابه، ج1، ص60.</ref>، کارگزاران [[زکات]]<ref>. اسدالغابه، ج1، ص60.</ref> و [[کاتبان پیامبر]]<ref>. البدایة و النهایه، ج5، ص363.</ref> شمرده‌اند. درگذشت ارقم را در سال 55ق. و در سن هشتاد و چند سالگی در مدینه، و در زمان حکومت [[معاویه]] دانسته‌اند.<ref>. الطبقات الکبری، ج3، ص185؛ تاریخ الطبری، ج11، ص519.</ref>
==موقعیت==
==موقعیت==
خانه [[ارقم]] در شرق [[مسجدالحرام]]، و در دامنه [[کوه صفا]]<ref>. اخبار مکه، الازرقی، ج1، ص7.</ref> در 48 متری ابتدای [[سعی]] از کوه صفا<ref>  التاریخ القویم، ج2، ص82-88؛ آثار اسلامی مکه و مدینه، ص156.</ref>، و کنار خانه [[ام هانی]]، خواهر [[علی بن ابیطالب|علی بن ابی‌طالب]]<ref>. اخبار مکه، الازرقی، ج2، ص260، 294.</ref> قرار داشت.
خانه [[ارقم]] در شرق [[مسجدالحرام]]، و در دامنه [[کوه صفا]]<ref>. اخبار مکه، الازرقی، ج1، ص7.</ref> در 48 متری ابتدای [[سعی]] از کوه صفا<ref>  التاریخ القویم، ج2، ص82-88؛ آثار اسلامی مکه و مدینه، ص156.</ref>، و کنار خانه [[ام هانی]]، خواهر [[علی بن ابیطالب|علی بن ابی‌طالب]]<ref>. اخبار مکه، الازرقی، ج2، ص260، 294.</ref> قرار داشت.
==نسب==
ابوعبدالله ارقم بن [[عبدمناف]]، از تیره [[بنی مخزوم|بنی‌مخزوم]]<ref>. الطبقات الکبری، ج3، ص183؛ تاریخ الطبری، ج11، ص519؛ الاستیعاب، ج1، ص131.</ref> و از نخستین [[اسلام]] آورندگان بود.<ref>. الطبقات الکبری، ج3، ص183؛ المنتظم، ج5، ص279؛ الاصابه، ج1، ص197.</ref> وی را از [[مهاجران]] به [[مدینه]]<ref>. الاستیعاب، ج1، ص131؛ اسدالغابه، ج1، ص60.</ref>، کارگزاران [[زکات]]<ref>. اسدالغابه، ج1، ص60.</ref> و [[کاتبان پیامبر]]<ref>. البدایة و النهایه، ج5، ص363.</ref> شمرده‌اند. درگذشت ارقم را در سال 55ق. و در سن هشتاد و چند سالگی در مدینه، و در زمان حکومت [[معاویه]] دانسته‌اند.<ref>. الطبقات الکبری، ج3، ص185؛ تاریخ الطبری، ج11، ص519.</ref>
==وقایع==
==وقایع==
* حضور پیامبر در خانه ارقم، در اواخر دوران دعوت مخفی آن حضرت (سال سوم)، و تبلیغ اسلام در آن خانه بود.<ref>. الطبقات الکبری، ج3، ص183، 292؛ ج4، ص76.</ref>
* حضور پیامبر در خانه ارقم، در اواخر دوران دعوت مخفی آن حضرت (سال سوم)، و تبلیغ اسلام در آن خانه بود.<ref>. الطبقات الکبری، ج3، ص183، 292؛ ج4، ص76.</ref>
* برخی نیز آن را مخفی‌گاه پیامبر و مسلمانان دانسته‌اند<ref>. الاستیعاب، ج1، ص131؛ اسدالغابه، ج1، ص60.</ref> که با توجه به آگاهی [[قریش]] از دعوت [[پیامبر]] و ساختارِ شهری [[مکه]]، صحیح به نظر نمی‌رسد.
* برخی نیز آن را مخفی‌گاه پیامبر و مسلمانان دانسته‌اند<ref>. الاستیعاب، ج1، ص131؛ اسدالغابه، ج1، ص60.</ref> که با توجه به آگاهی [[قریش]] از دعوت [[پیامبر]] و ساختارِ شهری [[مکه]]، صحیح به نظر نمی‌رسد.
* عده‌ای همچون [[عمار بن یاسر]] و [[حمزة ابن عبدالمطلب]]<ref>. الدرر، ص40.</ref>  در این خانه اسلام آورده‌اند.<ref>. الطبقات الکبری، ج3، ص86، 91، 171، 187، 297؛ انساب الاشراف، ج1، ص179؛ ج9، ص415؛ الاستیعاب، ج2، ص728؛ ج4، ص1474.</ref> و به دنبال آن، آغاز دعوت علنی پیامبر نیز یاد شده است.<ref>. الطبقات الکبری، ج3، ص184؛ اخبار مکه، الفاکهی، ج4، ص12؛ الاستیعاب، ج1، ص132.</ref>
* [[عمار بن یاسر]]، [[صهیب بن سنان|صُهَیب بن سنان]]، [[مصعب بن عمیر|مُصعب بن عُمیر]] بن هاشم، [[طلیب بن عمیر|طُلیب بن عمیر]] بن وهب، [[ایاس|اِیاس]]، [[عاقل]]، [[خالد]] و [[عامر]]، فرزندان [[ابوبکیر لیثی|ابوبُکیر لَیثی]]، [[حمزة ابن عبدالمطلب]]<ref>. الدرر، ص40.</ref>  در این خانه اسلام آوردند.<ref>. الطبقات الکبری، ج3، ص86، 91، 171، 187، 297؛ انساب الاشراف، ج1، ص179؛ ج9، ص415؛ الاستیعاب، ج2، ص728؛ ج4، ص1474.</ref> و به دنبال آن آغاز دعوت علنی پیامبر نیز یاد شده است.<ref>. الطبقات الکبری، ج3، ص184؛ اخبار مکه، الفاکهی، ج4، ص12؛ الاستیعاب، ج1، ص132.</ref>
* منابع تفسیری از نزول آیه 51 [[کهف]]/18 در این خانه یاد کرده‌اند.<ref>. تفسیر العیاشی، ج2، ص329.</ref>
* منابع تفسیری از نزول آیه 51 [[کهف]]/18 در این خانه یاد کرده‌اند.<ref>. تفسیر العیاشی، ج2، ص329.</ref>
==سرگذشت خانه==
==@==
ارقم با [[وقف]] خانه خود برای فرزندانش، هرگونه ارث بردن از این خانه و خرید و فروش آن را برای آنان منع کرد.<ref>. الطبقات الکبری، ج3، ص184؛ الاستیعاب، ج4، ص1540؛ المنتظم ج5، ص279-280.</ref>
برخی محققان گزارش‌های مبالغه‌آمیز واقدی را در بیان نقش خانه ارقم، در مراحل دعوت، که پیش از آن سیره‌نویسانی چون ابن اسحاق از آن نام نبرده‌اند، متأثر از سیاست‌هایی می‌دانند که تلاش داشت با بزرگ‌نمایی نقش این خانه، اهمیت و جایگاه شعب ابی‌طالب را در حوادث عصر مکی، تحت الشعاع قرار دهد.<ref>. الصحیح من سیرة النبی، ج2، ص345؛ السیرة النبویه، نجاح طایی، ج1، ص248.</ref> تأکید برخی مورخان<ref>. الطبقات الکبری، ج3، ص183-184؛ اخبار مکه، الازرقی، ج1، ص7.</ref> و سفرنامه‌نویسان<ref>. شفاء الغرام، ج1 ص16، 363.</ref> بر فضیلت خانه ارقم، به عنوان یکی از پر فضیلت‌ترین خانه‌های مکه و معرفی این خانه به عنوان دارالاسلام<ref>. الطبقات الکبری، ج3، ص184.</ref> و نیز طرح ادعای مسلمان شدن گروه بسیاری در این خانه<ref>. الطبقات الکبری، ج3، ص183؛ الاستیعاب، ج1، ص131؛ امتاع الاسماع، ج1، ص35.</ref> را شاید بتوان نتیجه این سیاست دانست.
بعدا [[منصور عباسی]] خانه را از نوادگان ارقم خریده و تصاحب کرد. و به همسر خود، [[خیزران]]، اهدا کرد<ref>. الطبقات الکبری، ج3، ص184؛ انساب الاشراف ج10، ص215؛ بهجة النفوس، ج1، ص267.</ref> و او نیز مسجدی در آن ساخت.<ref>. اخبار مکه، الازرقی، ج2، ص200؛ العقد الثمین، ج1، ص55؛ الروض المعطار، ص194.</ref>  
==وقف خانه==
 
ارقم با [[وقف]] خانه خود برای فرزندانش، هرگونه ارث بردن از این خانه و خرید و فروش آن را برای آنان منع کرد. هشام بن عاص بن هشام مخزومی و غلام وی، شاهدان این وقف بودند.<ref>. الطبقات الکبری، ج3، ص184؛ الاستیعاب، ج4، ص1540؛ المنتظم ج5، ص279-280.</ref> از این رو خانه ارقم، تا روزگار [[منصور عباسی]]، در دست بازماندگان ارقم قرار داشت.
خانه ارقم از این پس به دار خیزران مشهور شد<ref>. اخبار مکه، الازرقی، ج2، ص200؛ سبل الهدی، ج2، ص320؛ الجامع اللطیف، ص289.</ref>، بعدها غسّان بن عبّاد عباسی، از دیگر نوادگان خیزران، این خانه را خرید.<ref>. الطبقات الکبری، ج3، ص184؛ المنتظم، ج5، ص280.</ref>  
==@==
 
ولی پس از سرکوب جنبش محمد نفس زکیه در 145ق. منصور عباسی (حک: 136-158ق.) ابتدا عبدالله بن عثمان بن ارقم را، که از پیروان نفس زکیه بود، به زندان افکند و سرانجام به زور، سهم این خانه را از او به هفده هزار دینار، و سپس سهم دیگر برادرانش را خرید. به گفته یکی از نوادگان ارقم، تصمیم منصور در خریدن این خانه به سفر حجی باز می‌گردد که در آن منصور، در حالی که از مروه به سوی صفا باز می‌گشت، خاندان ارقم را بالای خانه‌شان نظاره‌گر اعمال حج خود دید.
اهمیت این خانه نزد [[مسلمانان]] سبب گردید تا در دوره‌های مختلف، مورد توجه حاکمان قرار گیرد و در موارد متعدد مرمت و بازسازی شود<ref>. رحله ابن جبیر، ص130؛ مرآة الحرمین، ج1، ص193.</ref>.<ref>. شفاء الغرام، ج1، ص363.</ref> از بازسازی این خانه به شکل [[مسجد]] در سال 999ق.<ref>. موسوعة مرآة الحرمین، ج2، ص869.</ref>، و نیز در سال1112ق. گزارش شده است.<ref>. التاریخ القویم، ج2، ص86.</ref>
==معماری خانه پیش از تخریب==
خانه ارقم در موازات [[صفا]] و در کنار محل سکونت [[بلال حبشی]] بود. در سمت راست وارد شونده به خانه، دری قرار داشت و به اتاقی باز می‌شد که محل نشستن [[پیامبر]] و محل تخته‌سنگی بود که پیامبر بدان تکیه می‌داد و جانب راست این جایگاه جای [[ابوبکر بن ابی‌قحافه|ابوبکر]] و سپس جای [[علی بن ابی‌طالب]] بود. تخته‌سنگی که علی بدان تکیه می‌داده، شبیه محراب بود و درون دیوار قرار داشت. بالای این اتاق گنبدی ساخته شده بود. در برابر درِ ورودی این خانه، خانه‌های کرایه‌ای برای حاجیان ساخته بودند.<ref>. رحله ابن جبیر، ص129-130. </ref>
و چهار گنبد زیبا و یک مأذنه روی آن بود.<ref>. موسوعة مرآة الحرمین، ج2، ص896.</ref> این گنبد تا سال 1343ق. باقی بود.<ref>. التاریخ القویم، ج2، ص86.</ref>
سمت چپ خانه، ایوانی سقف‏دار به عرض 3 متر وجود داشت كه در میانه دیوارِ سمتِ راستِ آن، دری قرار داشت كه به اتاقی به طول 8 متر و عرض تقریباً 4 متر باز می‌شد. در گوشه جنوب شرقی این اتاق،<ref>. مرآة الحرمین، ج1، ص192-193.</ref> دو سنگ‌نبشته دیده می‌شد<ref>. شفاء الغرام، ج1، ص363.</ref>.<ref>. مرآة الحرمین، ج1، ص193.</ref>
==سرانجام خانه==
این خانه در سال 1375ق. در حکومت [[سعود بن عبدالعزیز]]، به مسجدالحرام ضمیمه<ref>. التاریخ القویم، ج2، ص82؛ آثار اسلامی مکه و مدینه، ص156-157.</ref>، و به نقلی در سال 1399ق. ویران شد.<ref>. المعالم الاثیره، ص241.</ref> اکنون به یاد این خانه، اولین دری که از آن سمت به [[مسجدالحرام]] باز می‌شود، [[باب ارقم]] نام‌گذاری کرده‌اند و احتمال داده شده که مکان این خانه، جایگاه پلکان برقی سمت [[صفا]]، مدخل ورودی طبقه دوم، باشد.<ref>. تاریخ و آثار اسلامی، ص123-124؛ آثار اسلامی مکه و مدینه، ص157.</ref>
 
== خانه ارقم در مدینه ==
ارقم خانه‌ای نیز در محله بنی‌زریق در [[مدینه]] داشت.<ref>. الطبقات الکبری، ج3، ص184-185؛ تاریخ المدینة المنوره، ج1، ص245.</ref>
 
== جستارهای وابسته ==
[[ارقم بن ابی‌ارقم|ارقم بن ابی ارقم]]


پس از آن مهدی عباسی (حک: 158-169ق.) این خانه را به همسر خود، خیزران، مادر هادی و هارون عباسی، اهدا کرد<ref>. الطبقات الکبری، ج3، ص184؛ انساب الاشراف ج10، ص215؛ بهجة النفوس، ج1، ص267.</ref> و او نیز مسجدی در آن ساخت و سقاخانه‌ای در حیاط آن بنا کرد.<ref>. اخبار مکه، الازرقی، ج2، ص200؛ العقد الثمین، ج1، ص55؛ الروض المعطار، ص194.</ref> فأسی (م.832ق.) در بازدید از این خانه، مساحت مسجد را حدود 4 متر در بیش از 5/3 متر دانسته است.<ref>. شفاء الغرام، ج1، ص363.</ref> برخی نیز از خرید خانه توسط خیزران، در سال 171ق. و در دوره حکومت هارون (حک: 170-193ق.)، خبر داده‌اند.<ref>. البدایة و النهایه، ج10، ص175؛ التاریخ القویم، ج2، ص83، 90.</ref> خانه ارقم که از این پس به دارخیزران مشهور شد<ref>. اخبار مکه، الازرقی، ج2، ص200؛ سبل الهدی، ج2، ص320؛ الجامع اللطیف، ص289.</ref>، بعدها به دست جعفر، نوه خیزران، افتاد تا آن‌که در دوره مأمون (حک: 198-218ق.)، غسّان بن عبّاد عباسی، از دیگر نوادگان خیزران، این خانه را خرید.<ref>. الطبقات الکبری، ج3، ص184؛ المنتظم، ج5، ص280.</ref>
ابن کثیر (م.774ق.)، در گزارشی غیر مشهور، از اقدام خیزران در الحاق خانه ارقم به مسجدالحرام، در دوران مهدی عباسی، خبر داده است<ref>. البدایة و النهایه، ج10، ص175.</ref> و این در حالی است که هیچ یک از مورخان پیش و پس از او و سفرنامه‌نویسانی که از این خانه دیدن کرده‌اند، از این الحاق صحبتی نکرده‌اند. به گزارش ایوب صبری پاشا (م.1307ق.) این خانه پس از آن‌که به ملکیت اشراف بنی‌الحسن درآمد، به دست ابراهیم بک، از کارگزاران عثمانی افتاد و وی این خانه را به سلطان سلیم روم اهدا کرد.<ref>. موسوعة مرآة الحرمین، ج2، ص869.</ref>
اهمیت این خانه نزد مسلمانان سبب گردید تا در دوره‌های مختلف، مورد توجه حاکمان قرار گیرد و منابع، از موارد متعدد مرمت و بازسازی آن گزارش دهند. جمال‌الدین جواد اصفهانی، وزیر زنگیان حاکم در شام و موصل در سال 555ق. با هزینه‌ای بالغ بر هزار دینار این خانه را بازسازی کرد.<ref>. رحله ابن جبیر، ص130؛ مرآة الحرمین، ج1، ص193.</ref>
ابن جبیر (م.614ق.) در روز چهارشنبه، 29 ذی‌قعده سال 578ق.، در بازدید از خانه ارقم، آن را در موازات صفا و کنار اتاقکی که محل سکونت بلال حبشی بود، دانست. بر اساس این گزارش، در سمت راست وارد شونده به خانه، دری قرار داشت و به اتاقی باز می‌شد که محل نشستن پیامبر و محل تخته‌سنگی بود که پیامبر بدان تکیه می‌داد و جانب راست این جایگاه جای ابوبکر و سپس جای علی بن ابی‌طالب بود. تخته‌سنگی که علی بدان تکیه می‌داده، شبیه محراب بود و درون دیوار قرار داشت. بالای این اتاق به تازگی گنبدی ساخته شده بود. در برابر درِ ورودی این خانه، خانه‌های کرایه‌ای برای حاجیان ساخته بودند.<ref>. رحله ابن جبیر، ص129-130. </ref>
از بازسازی خانه ارقم به دستور مستنصر عباسی (حک: 623-641ق.)، و نیز در سال821ق. به مباشرت علاء‌الدین علی بن ناصر، معروف به قائد، همچنین به دستِ زنی از مکه به نام مُرّة العصماء در قرن نهم یاد شده است.<ref>. شفاء الغرام، ج1، ص363.</ref> از بازسازی این خانه به شکل مسجد در سال 999ق.، به دستور سلطان مراد سوم<ref>. موسوعة مرآة الحرمین، ج2، ص869.</ref>، و نیز در سال1112ق. به دست ابراهیم بک، از کارگزاران عثمانی، گزارش شده است.<ref>. التاریخ القویم، ج2، ص86.</ref> ایوب صبری پاشا از وجود چهار گنبد زیبا و یک مأذنه روی آن خبر داده است.<ref>. موسوعة مرآة الحرمین، ج2، ص896.</ref> این گنبد تا سال 1343ق. باقی بود.<ref>. التاریخ القویم، ج2، ص86.</ref>
رفعت پاشا، در بازدید از خانه ارقم در سال 1318ق.، این خانه را سمت چپ كوچه‏ای دانسته كه به سوی صفا بالا می‏رفت. در پس درِ این خانه که به مشرق باز می‌شد، فضای باز با ابعاد 48 قرار داشت. سمت چپ خانه، ایوانی سقف‏دار به عرض 3 متر وجود داشت كه در میانه دیوارِ سمتِ راستِ آن، دری قرار داشت كه به اتاقی به طول 8 متر و عرض تقریباً 4 متر باز می‌شد. در گوشه جنوب شرقی این اتاق، دو سنگ‌نبشته دیده می‌شد که روی نخستین سنگ‌نبشته، آیه36 نور/ 24 (...فی بُیوتٍ أَذِن اللَّهُ أنْ تُرْفَعَ وَیذْكَرَ فیها اسْمُهُ یسَبِّحُ لَهُ فیها بالغُدُوِّ وَالآصالِ) و عبارت «هذا مُختبأُ رسولِ الله و دارُالخیزران، وفیها مبتدأُ الإسلام، اَمر بتجدیدِهِ الفقیرُ إلی مولاه، أمینُ الملك مصلح، إبتغاءَ ثوابِ الله ورسوله، ولا یضیع أجرَ المحسنین» نقش بسته است.<ref>. مرآة الحرمین، ج1، ص192-193.</ref> فأسی نیز پیش از این، از وجود این سنگ‌نبشته، با ‌اندکی اختلاف در متن آن، گزارش داده است.<ref>. شفاء الغرام، ج1، ص363.</ref>
روی دومین سنگ نبشته که به بازسازی خانه توسط جمال‌الدین اصفهانی در سال 555ق. باز می‌گردد، این عبارت دیده می‌شود: «بسم الله الرحمن الرحیم، هذا مُختَبأُ رسولِ الله المعروفُ بدار الخیزران، اَمَر بعملِه وإنشائِه العبدُ الفقیر لرحمةِ الله تعالی، جمالُ الدین شرفُ الإسلام، أبوجعفر محمدُ بنُ علی ابن أبی منصور الإصفهانی وزیرُ الشامِ والموصلِ الطالبُ الوصول إلی الله تعالی، الراجی لرحمتِه، أطال اللهُ فی الطاعة بقاه، وَ اَنالَهُ فی الدارَین مُناه فی سنة خمس وخمسین وخمسمائه».<ref>. مرآة الحرمین، ج1، ص193.</ref>
این خانه در سال 1375ق.، در حکومت سعود بن عبدالعزیز، به مسجدالحرام ضمیمه<ref>. التاریخ القویم، ج2، ص82؛ آثار اسلامی مکه و مدینه، ص156-157.</ref>، و به نقلی در سال 1399ق. ویران شد.<ref>. المعالم الاثیره، ص241.</ref> اکنون به یاد این خانه، اولین دری که از آن سمت به مسجدالحرام باز می‌شود، باب ارقم نام‌گذاری کرده‌اند و احتمال داده شده که مکان این خانه، جایگاه پلکان برقی سمت صفا، مدخل ورودی طبقه دوم، باشد.<ref>. تاریخ و آثار اسلامی، ص123-124؛ آثار اسلامی مکه و مدینه، ص157.</ref> ارقم خانه‌ای نیز در محله بنی‌زریق در مدینه داشت که از آن در منابع یاد شده است.<ref>. الطبقات الکبری، ج3، ص184-185؛ تاریخ المدینة المنوره، ج1، ص245.</ref>
==جستارهای وابسته==
[[مکه]]
==پانویس==
==پانویس==
{{پانویس}}
{{پانویس}}
لطفاً توجه داشته‌باشید که همهٔ مشارکت‌ها در ویکی حج منتشرشده تحت Creative Commons Attribution-NonCommercial-ShareAlike در نظر گرفته‌می‌شوند (برای جزئیات بیش‌تر ویکی حج:حق تکثیر را ببینید). اگر نمی‌خواهید نوشته‌هایتان بی‌رحمانه ویرایش و توزیع شوند؛ بنابراین، آنها را اینجا ارائه نکنید.
شما همچنین به ما تعهد می‌کنید که خودتان این را نوشته‌اید یا آن را از یک منبع با مالکیت عمومی یا مشابه آزاد آن برداشته‌اید (برای جزئیات بیش‌تر ویکی حج:حق تکثیر را ببینید). کارهای دارای حق تکثیر را بدون اجازه ارائه نکنید!
لغو راهنمای ویرایش‌کردن (در پنجرهٔ تازه باز می‌شود)

الگوهای به‌کاررفته در این صفحه:

برگرفته از «https://wikihaj.com/view/خانه_ارقم»