در حال ویرایش در کعبه

{{جعبه اطلاعات بنای مذهبی
 | عنوان = در کعبه
 | تصویر = عکس در کعبه از نزدیک.png
 | اندازه تصویر = 300px
 | توضیح تصویر = 
 | بنيانگذار = 
 | تأسیس = 
 | کاربری = ورودی کعبه
 | مکان = [[مکه|شهر مکه]] در [[عربستان]]
 | نام‌های دیگر = باب الکعبه
 | وقایع مرتبط = نماز خواندن [[پیامبر(ص)]] به امامت [[جبرئیل]] برابر باب الکعبه • [[نماز]] بر جنازه [[حضرت آدم(ع)|حضرت آدم]] روبروی دَرِ کعبه
 | ظرفیت = 
 | مساحت = ۳۱۰ در ۱۹۰ سانتی‌متر
 | وضعیت = فعال
 | امکانات = 
 | شماره ثبت = 
 | معمار = 
 | سبک = 
 | بازسازی = [[عبدالمطلب]] • [[قریش]] • عثمانی • آل سعود
 | وبگاه = 
 | تخریب = 
 | عرض جغرافیایی = 21.422520 
 | طول جغرافیایی = 39.826220
}}
'''دَرِ کعبه''' (به عربی: '''باب الکعبه''')، سمت شرقی [[کعبه]] میان [[رکن عراقی]] و [[رکن حجرالاسود]] قرار دارد. در روایات فضیلت‌هایی برای آن ذکر شده که گشوده شدن درهای رحمت الهی به روی مردم هنگام بازشدن دَرِ کعبه از آن جمله است. از [[پیامبر(ص)]] نقل شده که هرکس پس از لمس حجرالاسود و [[نماز]] در [[مقام ابراهیم(ع)|رکن ابراهیم]]، دست بر دَرِ کعبه گذارد و [[دعا]] کند، دعای او مستجاب خواهد شد. 

در روایت ذکر شده که پیامبر اسلام(ص) به امامت [[جبرئیل]] کنار دَرِ کعبه نماز خوانده است. در سده سوم قمری بر جنازه افراد نامدار مانند اشراف، قریشیان و اعیان دیگر برابر باب الکعبه نماز خوانده می‌شد. در [[طواف|طواف عمره]] مستحب است که در برابر باب الکعبه دعا خوانده شود. همچنین [[صلوات]] بر پیامبر و خاندانش در این مکان بسیار سفارش شده است. 

زمان ساخت نخستین دَرِ کعبه نامشخص است؛ ولی از برخی روایات همچون نماز خواندن [[حضرت آدم(ع)|حضرت آدم]] در برابر باب الکعبه، فهمیده می‌شود که دَر از همان ابتدا در [[کعبه]] وجود داشته است. برخی معتقدند شروع بازسازی‌های باب الکعبه نیز توسط عبدالمطلب انجام گرفته است. دَری که امروزه بر کعبه قرار دارد در [[سال ۱۳۹۹ هجری قمری|سال ۱۳۹۹ق]] به فرمان [[ملک خالد]]، پادشاه [[عربستان]]، ساخته و نصب شد. جنس این در از طلا است و روی آن [[آیات قرآن]] کنده‌کاری شده است.

== موقعیت و تاریخ ساخت ==
{{اصلی|تاریخ بازسازی درِ کعبه}}
{| class="wikitable collapsible" align="left" width="29%" style="border:1px solid #ddd; margin:0 0 1em 1em; padding:0 0 1em 1em; font-size:75%; background:#CCFFCC;"
!colspan="2" align="center"|<big>گاهشمار بازسازی در کعبه</big>
|-
|colspan="2" align="center"|<small>

|-

|align="left">|پیش از ظهور اسلام

|ساخت در برای کعبه توسط عبدالمطلب.<ref>تاریخ یعقوبی، ج1، ص247.</ref>
|-
|align="left">|بازسازی قریش

|بالا بردن ارتفاع در کعبه.<ref>اخبار مکه، ازرقی، ج1، ص135.</ref>
|-
|align="left">|سال ۶۴ق

|ساخت دو در شرقی و غربی برای کعبه پس از بازسازی آن توسط عبدالله بن زبیر در پی سوختن ساختمان کعبه.<ref>اخبار مکه، ازرقی، ج1، ص166؛ تاریخ مکة المشرفه، ص109.</ref>
|-

|align="left">|سال ۷۴ق

|برداشته شدن در دوم به فرمان حجاج بن یوسف.<ref>تاریخ مکة المشرفه، ص110.</ref>
|-
|align="left">|سال ۹۳ق

|طلاپوشی در کعبه به فرمان ولید بن عبدالملک.<ref>اتحاف الوری، ج2، ص119؛ تاریخ مکة المشرفه، ص111-112.</ref>

|-
|align="left">|سال ۱۹۴ق
|طلاپوشی دوباره در کعبه به فرمان امین عباسی.<ref>اخبار مکه، ازرقی، ج1، ص169.</ref>
|-
|align="left">|سال ۲۳۲-۲۴۷ق
|تعویض تیر ساجی سردر کعبه در دوره متوکل عباسی.<ref>شفاء الغرام، ج1، ص158.</ref>
|-
|align="left">|سال ۲۸۱ق

|تزیین در کعبه با طلا به فرمان معتضد عباسی.<ref>اخبار مکه، ازرقی، ج2، ص103-104؛ اتحاف الوری، ج2، ص349-350؛ تاریخ عمارة المسجد الحرام، ص21-22.</ref>
|-
|align="left">|سال ۴۷۹ق

|نصب دَرِ طلایی تازه‌ای که حاوی نام خلیفه مقتدی عباسی بود.<ref>البدایة و النهایه، ج12، ص131.</ref>
|-
|align="left">|سال ۵۳۷ تا ۵۴۱ق یا ۵۴۲ق

|ساخت و نصب در جدید توسط رامِشت فارسی، تاجر ایرانی<ref>الارج المسکی، ص151.</ref>
|-

|align="left">|سال۵۵۱ق
|نصب در تازه پوشیده از طلا توسط [[جواد اصفهانی]]. <ref>الارج المسکی، ص151.</ref>
|-
|align="left">|سال ۶۵۹ 
|ساخت دری با صفحه‌های نقره‌ای به فرمان ملک مظفر یوسف بن منصور، از حاکمان آل رسول یمن.<ref>شفاء الغرام، ج1، ص142؛ مرآة الحرمین، ج1، ص276-277.</ref>
|-
|align="left">|سال ۶۶۳ق
|ساخت دری با طلا و نقره برای کعبه به فرمان ملک مظفر یوسف بن منصور .<ref>العقود اللؤلؤیه، ج1، ص152.</ref> 
|-
|align="left">|سال ۷۳۳ق
|ساخت در تازه به فرمان سلطان محمد قلاوون <ref>شفاء الغرام، ج1، ص142؛ اتحاف الوری، ج3، ص203.</ref>
|-

|align="left">|سال ۷۶۱ تا ۷۷۶ق
|ساخت دری از جنس ساج به فرمان ملک ناصرالدین حسن مملوکی.<ref>شفاء الغرام، ج1، ص142.</ref>

|-
|align="left">|سال ۸۱۶ 

|نقره پوشی و آب‌طلا کاری در کعبه سال ۸۱۶ق توسط سلطان مؤید ابونصر شیخ محمودی حاکم مصر<ref>شفاء الغرام، ج1، ص143.</ref> 
|-
|align="left">|سال ۸۵۱ق

|نقره پوشی و آب‌طلا کاری در کعبه سال ۸۱۶ق توسط بیرم خجا تاتاری ناظر حرم<ref>اتحاف الوری، ج4، ص707.</ref>
|-
|align="left">|سال ۹۶۱ 
|پوشاندن در با صفحه نقره و روکش طلا به فرمان سلطان سلیمان قانونی<ref>الارج المسکی، ص152؛ منائح الکرم، ج3، ص343.</ref>
|-
|align="left">|سال ۹۶۴ق
|ساخت دری جدید با زیورهای فراوان تزیین شده به فرمان سلطان سلیمان قانونی.<ref>التاریخ القویم، ج4، ص173؛ منائح الکرم، ج3، ص343؛ منائح الکرم، ج3، ص344.</ref>
|-
|align="left">|سال ۱۰۴۴ق
|تعویض باب الکعبه و به کار بردن تزیینات در قدیمی بر روی در جدید به فرمان سلطان مراد چهارم.<ref>التاریخ القویم، ج2، ص173-174؛ الارج المسکی، ص154.</ref>

|-
|align="left">|سال ۱۱۱۹ق
|تعمیر ورق‌های چوبی در و زوار آن و طلاپوشی بخش‌هایی از آن.<ref>منائح الکرم، ج5، ص445-446.</ref>

|-
|align="left">|سال ۱۳۷۰ق
|نصب دری ساخته شده از جنس آلومینیوم با پوشش طلا و نقره به دستور ملک عبدالعزیز سعودی.<ref>التاریخ القویم، ج4، ص174؛ شفاء الغرام، ج1، ص14۴.</ref> 
|-
|align="left">|سال  ۱۳۹۹ق
|جایگزینی دری از جنس طلا با عیار بالا <ref>قصة التوسعه، ص88-91؛ مکه و مدینه تصویری از توسعه و نوسازی، ص95-99.</ref>
|}
باب الکعبه نام دری است که در دیوار شرقی [[کعبه]] میان [[رکن عراقی]] و [[رکن حجرالاسود]] و در فاصله حدود یک متری [[حجرالاسود]] قرار دارد. زمان ساخت نخستین درِ کعبه نامشخص است؛ ولی از برخی اتفاق‌ها مانند نماز خواندن [[حضرت آدم(ع)|حضرت آدم]] در برابر باب الکعبه و همینطور نماز خواندن بر جنازه وی برابر این دَر، نشان از وجود دَر از همان ابتدا در کعبه است.<ref>شفاء الغرام، ج1، ص1۸۶-۱۸۷.</ref> برخی گزارش‌ها، ساخت اولین دَر را به انوش بن شیث بن آدم،<ref>الروض الانف، ج1، ص81.</ref> جُرْهُمیان<ref>اخبار مکه، فاکهی، ج5، ص225.</ref> و اسعد حِمیَری پادشاه یمن<ref>اخبار مکه، ازرقی، ج1، ص۴۱ و ۱۰۱.</ref> نسبت داده‌اند.

گزارش‌های متعددی درباره تاریخ بازسازی‌، تزیین و تعمیر دَر کعبه در منابع تاریخی درج شده است. بنا بر گزارشی، شروع بازسازی‌های در توسط [[عبدالمطلب]] انجام گرفته است.<ref>تاریخ یعقوبی، ج1، ص247.</ref> بازسازی [[قریش]] پیش از [[اسلام|ظهور اسلام]]،<ref>اخبار مکه، ازرقی، ج1، ص135.</ref> بازسازی [[عبدالله بن زبیر|ابن زبیر]]،‌<ref>اخبار مکه، ازرقی، ج1، ص166؛ تاریخ مکة المشرفه، ص109.</ref> بازسازی [[حجاج بن یوسف]]،<ref>تاریخ مکة المشرفه، ص110.</ref> طلاپوش کردن دَر در [[بنی‌امیه|دوره اموی]]<ref>اتحاف الوری، ج2، ص119؛ تاریخ مکة المشرفه، ص111-112.</ref> و [[بنی‌عباس|عباسی]]<ref>اخبار مکه، ازرقی، ج1، ص169.</ref> و بازسازی‌های متعدد دیگر در سده‌های ششم تا نهم که در منابع ثبت شده است، از جمله درهایی که رامشت بازرگان ایرانی<ref>الارج المسکی، ص151.</ref> و جواد اصفهانی<ref>الکامل، ج9، ص245؛ مرآة الحرمین، ج1، ص276.</ref> وزیر ایرانی حاکم موصل در سده ششم ساختند. این دَر چند بار نیز در عصر ممالیک بازسازی و تعویض شد.<ref>شفاء الغرام، ج1، ص142؛ مرآة الحرمین، ج1، ص276-277؛ شفاء الغرام، ج1، ص142؛ اتحاف الوری، ج3، ص203.</ref> در عصر حکومت عثمانی نیز دَر کعبه دوبار بازسازی شد. 

آخرین دَر پیش از آل سعود به فرمان سلطان مراد چهارم در ۱۰۴۴ق ساخته شد<ref>التاریخ القویم، ج2، ص173-174.</ref> و در سال ۱۱۱۹ق تعمیر و اصلاح شد.<ref>منائح الکرم، ج5، ص445-446.</ref>

== وضعیت امروزی ==
آل سعود دو بار اقدام به تعویض دَر کعبه کرد. نخستین بار در سال ۱۳۷۰ق به دستور ملک عبدالعزیز سعودی، دری از جنس آلومینیوم با روکش طلا و نقره برای کعبه ساخته شد.<ref>التاریخ القویم، ج4، ص174.</ref> در سال ۱۳۹۷ق  [[ملک خالد بن عبدالعزیز]] (۱۳۹۵–۱۴۰۲ق) با دیدن فرسودگی باب الکعبه، دستور داد دری جدید از طلا با عیار بسیار بالا بسازند که امروزه نیز به‌عنوان آخرین دَر بر درگاه [[کعبه]] نصب است . ساخت این در با وزنی حدود ۲۸۰ کیلوگرم، اول ذی‌حجه ۱۳۹۸ق آغاز گشت و پس از ۱۲ ماه به پایان رسید. ملک خالد آن را در ۲۳ ذی‌قعده [[سال ۱۳۹۹ هجری قمری|۱۳۹۹ق]] افتتاح کرد. 

ارتفاع این در کمی بیش از سه متر و عرض آن حدود دو متر است و از دو لنگه تشکیل شده است. پایه آن با ضخامت ۱۰ سانتی‌متر از چوبی با نام «ماکامونگ» ساخته شده است. پایین در، تیری چوبی افزوده شده تا از ورود آب به درون کعبه پیش‌گیری کند و میله‌ای دارد که هنگام بسته شدن، در را با آستانه جفت می‌کند.<ref>قصة التوسعه، ص88-91؛ مکه و مدینه تصویری از توسعه و نوسازی، ص95-99.</ref>

=== نقش‌ها و نوشته‌ها===
در دو گوشه بالایی در، دو لچکی جداگانه برای بهتر نمود یافتن شکل دایره‌وار آن تدارک شده که بر آن‌ها عبارات «الله جل جلاله» و «محمد صلی الله علیه و سلم» درون دو دایره برجسته نوشته شده است. 

پایین این دایره‌ها، آیات: {{قلم رنگ|سبز|ادْخُلُوهَا بِسَلامٍ آمِنِینَ}} <ref>سوره حجر، ۴۶.</ref>؛ {{قلم رنگ|سبز|جَعَلَ اللهُ الْکَعْبَةَ الْبَیْتَ الْحَرَامَ قِیَامًا لِلنَّاسِ و الشَّهْرَ الْحَرَامَ}} <ref>سوره مائده، ۹۷</ref>؛ {{قلم رنگ|سبز|رَبِّ اَدْخِلْنِی مُدْخَلَ صِدْقٍ وَاَخْرِجْنِی مُخْرَجَ صِدْقٍ وَاجْعَلْ لِی مِنْ لَدُنْکَ سُلْطَانًا نَصِیرًا}} <ref>سوره اسراء، ۸۰.</ref> ؛ {{قلم رنگ|سبز|کَتَبَ رَبُّکُمْ عَلَی نَفْسِهِ الرَّحْمَة}}؛<ref>سوره انعام، ۵۴.</ref> {{قلم رنگ|سبز|وَقَالَ رَبُّکُمُ ادْعُونِی اَسْتَجِبْ لَکُم}} <ref>سوره غافر، ۶۰.</ref> نقش بسته است. در پی آن‌ها، دو دایره به شکل دو خورشید نورانی که در وسط آن‌ها جمله «لا اله الا الله محمد رسول‌الله» نقش بسته، دیده می‌شود. زیر این حاشیه‌های دایره‌شکل، آیه: {{قلم رنگ|سبز|قُلْ یَا عِبَادِیَ الَّذِینَ اَسْرَفُوا عَلَی اَنْفُسِهِمْ لا تَقْنَطُوا مِنْ رَحْمَةِ اللهِ اِنَّ اللهَ یَغْفِرُ الذُّنُوبَ جَمِیعًا اِنَّهُ هُوَ الْغَفُورُ الرَّحِیمُ}} <ref>سوره زمر، ۵۳.</ref> نقش بسته است.

پایین‌تر از قفل در، جایی مربع‌شکل و فرورفته دیده می‌شود که وسط آن، دو دایره برجسته قرار دارد. وسط این دو دایره، [[سوره فاتحه]] به صورت دو دایره کامل نوشته شده است. زیر این دایره‌ها، دو جای مستطیل‌شکل به چشم می‌خورد که بالایی کوچک‌تر از پایینی است. در جای بالایی عبارتی شامل تاریخ ساخت باب الکعبه در دوران ملک عبدالعزیز نقش بسته است. در جای پایینی نیز به تاریخ ساخت باب در دوران ملک خالد اشاره شده است.
بر لنگه سمت راست در، تاریخ افتتاح در به دست ملک خالد به چشم می‌خورد و بر لنگه چپ، نام مهندس سازنده در و نیز کاتب عبارات، نوشته شده است.

در کعبه حدود نیم متر به طرف درون خانه پیش رفته است. کناره‌های دیوار که از سه سمت، در را احاطه کرده‌اند، با لوح‌های دایره‌شکل زرین، پوشانده شده است. با در نظر گرفتن تناسب نام‌های ۱۵گانه خداوند که بر روی این لوح‌ها به صورت دایره نوشته شده، در قسمت‌های گوناگون آن نیز کلماتی به این شرح به چشم می‌خورد: بر بالای در عبارت «یا واسع یا مانع یا نافع»؛ در سمت راست، عبارت «یا عالم یا علیم یا حلیم یا عظیم یا حکیم یا رحیم»؛ و در سمت چپ، عبارت «یا غنی یا مغنی یا حمید یا مجید یا سبحان یا مستعان» نقش بسته است. پایین در که از جنس چوب است، صفحه‌های طلایی دارای نقش‌هایی به چشم می‌خورند.<ref>قصة التوسعه، ص88-91؛ مکه و مدینه تصویری از توسعه و نوسازی، ص95-99.</ref>

== فضیلت‌های باب کعبه ==
بر پایه برخی روایات، [[حضرت آدم]] در پی نزول بر زمین، در برابر باب الکعبه به [[نماز]] ایستاد و با خدای خود به راز و نیاز پرداخت.<ref>شفاء الغرام، ج1، ص186.</ref> برخی مکان قبول توبه آدم را برابر دری که ابن‌زبیر پشت کعبه در سمت [[رکن یمانی]] گشوده بود، می‌دانند.<ref>شفاء الغرام، ج1، ص187.</ref> بر اساس گزارشی، نماز بر جنازه آدم(ع) در برابر باب الکعبه اقامه شده است.<ref>تاریخ مکه، ص191.</ref> گفتاری از [[پیامبر]] در منابع آمده که نشان می‌دهد ایشان به امامت [[جبرئیل]] کنار در کعبه نماز خوانده است.<ref>اخبار مکه، ازرقی، ج1، ص268؛ تحفة الاحوذی، ج1، ص394؛ عون المعبود، ج2، ص40-41.</ref> شاید به همین سبب، برخی نماز خواندن در باب الکعبه را [[مستحب]] دانسته‌اند.<ref>صحیح ابن خزیمه، ج4، ص333.</ref> در سده سوم قمری بر جنازه افراد نامدار مانند اشراف و [[قریش|قریشیان]] برابر باب الکعبه نماز خوانده می‌شد.<ref>شفاء الغرام، ج1، ص317.</ref> 

از پیامبر(ص) نقل شده که هرکس [[حجرالاسود]] را لمس کند و دو رکعت نماز در [[رکن ابراهیم]] بگزارد و سپس دست بر در کعبه گذارد و [[دعا]] کند، دعای او مستجاب خواهد شد.<ref>المقنعه، ص389؛ مستدرک الوسائل، ج9، ص383.</ref> در روایتی لحظه باز شدن دَر کعبه، یکی از مواقع هفت‌گانه‌ گشوده شدن درهای رحمت الهی به روی مردم، شناخته شده است.<ref>مستدرک الوسائل، ج14، ص152.</ref>

=== مستحبات ===
در [[طواف عمره]] مستحب است که در برابر باب الکعبه این دعا خوانده شود: «سائِلُکَ فَقِیرُکَ مِسْکِینُکَ بِبابِکَ، فَتَصَدَّقْ علیه بِالْجَنَّةِ، اللهم الْبَیْتُ بَیْتُکَ، و الحَرَمُ حَرَمُکَ، و العَبْدُ عَبْدُکَ، وَهذا مَقَامُ الْعائِذِ الْمُسْتَجِیْرِ بِکَ مِنَ النارِ، فَاَعْتِقْنِی وَوالِدَیَّ وَاَهْلِی وَوُلْدِی وَاخْوانِیَ الْمُؤْمِنِینَ مِنَ النارِ، یا جَوادُ یا کَرِیمُ».<ref>من لا یحضره الفقیه، ج2، ص531-532؛ جامع الخلاف، ص202.</ref> دعایی دیگر نیز هنگام روبه‌رو شدن با باب الکعبه گزارش شده است.<ref>المقنعه، ص401.</ref> نیز [[صلوات]] بر پیامبر(ص) و خاندان پاکش در این مکان بسیار سفارش شده است.<ref>الکافی، ج4، ص406.</ref>
==گالری==
<gallery>
پرونده:باب الکعبه.jpeg|زیارت باب الکعبه
پرونده:باب الکعبه۲.jpeg|درِ امروزی کعبه
پرونده:در قدیمی کعبه.png|باب الکعبه سال ۱۰۴۴ق
پرونده:در قدیمی کعبه ساخت ملک زمان عبدالعزیز.jpeg|باب الکعبه سال ۱۳۷۰ق
پرونده:حطیم.jpg|اندازه، ابعاد و نقشه بنای کعبه
پرونده:نمایی از در کعبه هنگام سیل در مکه.jpg||نمایی از در کعبه هنگام سیل
</gallery>


==جستار وابسته==
* [[تاریخ بازسازی درِ کعبه]]
== پانویس ==
{{پانویس}}

== منابع ==
{{منابع}}
{{دانشنامه
 | آدرس = http://hzrc.ac.ir/post/7968
 | عنوان = باب الکعبه
 | نویسنده = ابوالفضل ربانی
}}
* '''قرآن کریم'''؛
* '''اتحاف الوری''': عمر بن محمد بن فهد (م. ۸۸۵ق)، مکه، جامعةام القری، ۱۴۰۳ق؛
* '''اخبار مکه''': الازرقی (م. ۲۴۸ق)، به کوشش رشدی الصالح، مکه، مکتبة الثقافه، ۱۴۱۵ق؛
* '''اخبار مکه''': الفاکهی (م. ۲۷۹ق)، به کوشش ابن دهیش، بیروت، دار خضر، ۱۴۱۴ق؛
* '''الارج المسکی فی تاریخ المکی''': علی عبدالقادر الطبری (م. ۱۰۷۰ق)، به کوشش الجمال، مکه، المکتبة التجاریه، ۱۴۱۶ق؛
* '''البدایة و النهایه''': ابن کثیر (م. ۷۷۴ق)، بیروت، مکتبة المعارف؛
* '''التاریخ القویم''': محمد طاهر الکردی، به کوشش ابن دهیش، بیروت، دار خضر، ۱۴۲۰ق؛
* '''تاریخ عمارة المسجدالحرام''': فوزیه حسین مطر، مکه، جامعةام القری، ۱۴۰۶ق؛
* '''تاریخ مکة المشرفه''': محمد ابن الضیاء (م. ۸۵۴ق)، به کوشش علاء و ایمن، بیروت، دار الکتب العلمیه، ۱۴۲۴ق؛
* '''تاریخ الیعقوبی''': احمد بن یعقوب (م. ۲۹۲ق)، بیروت، دار صادر، ۱۴۱۵ق؛
* '''الروض الانف''': السهیلی (م. ۵۸۱ق)، به کوشش عبدالرحمن، بیروت، دار احیاء التراث العربی، ۱۴۱۲ق؛
* '''تحفة الاحوذی''': المبارک فوری (م. ۱۳۵۳ق)، بیروت، دار الکتب العلمیه، ۱۴۱۰ق؛
* '''جامع الخلاف و الوفاق''': علی بن محمد القمی السبزواری (م. قرن۷ق)، به کوشش حسنی، قم، زمینه‌سازان ظهور امام عصر، ۱۳۷۹ش؛
* '''شفاء الغرام''': محمد الفاسی (م. ۸۳۲ق)، به کوشش گروهی از علما، بیروت، دار الکتب العلمیه، ۱۴۲۱ق؛
* '''صحیح ابن خزیمه''': ابن خزیمه (م. ۳۱۱ق)، به کوشش محمد مصطفی، المکتب الاسلامی، ۱۴۱۲ق؛
* '''العقود اللؤلؤیه''': علی بن الحسن الزبیدی (م. ۸۱۲ق)، به کوشش محمد الاکوع، بیروت، دار الآداب، ۱۴۰۳ق؛
* '''عون المعبود''': العظیم‌آبادی (م. ۱۳۲۹ق)، بیروت، دار الکتب العلمیه، ۱۴۱۵ق؛
* '''قصة التوسعة الکبری''': حامد عباس، جده، دار البلاد، ۱۴۱۶ق؛
* '''الکامل فی التاریخ''': ابن اثیر (م. ۶۳۰ق)، به کوشش عمر عبدالسلام، بیروت، دار الکتاب العربی، ۱۴۱۷ق.
* '''الکافی''': الکلینی (م. ۳۲۹ق)، به کوشش غفاری، تهران، دار الکتب الاسلامیه، ۱۳۷۵ش؛
* '''مرآة الحرمین''': ابراهیم رفعت پاشا (م. ۱۳۵۳ق)، تهران، مشعر، ۱۳۷۷ش؛
* '''مستدرک الوسائل''': النوری (م. ۱۳۲۰ق)، بیروت، آل البیت:، ۱۴۰۸ق؛
* '''المقنعه''': المفید (م. ۴۱۳ق)، قم، نشر اسلامی، ۱۴۱۰ق؛
* '''مکه و مدینه تصویری از توسعه و نوسازی''': عبیدالله محمد امین کردی، ترجمه: صابری، مشهد، ۱۳۸۲ش؛
* '''من لا یحضره الفقیه''': الصدوق (م. ۳۸۱ق)، به کوشش غفاری، قم، نشر اسلامی، ۱۴۰۴ق؛
* '''منائح الکرم''': علی بن تاج الدین السنجاری (م. ۱۱۲۵ق)، به کوشش المصری، مکه، جامعة ام القری، ۱۴۱۹ق.
{{پایان}}

{{کعبه}}

[[Category:کعبه]]
[[Category:بناهای کعبه]]