در حال ویرایش دفن‌شدگان در آستان کاظمی و محدوده آن

حرم کاظِمَیْن، در ابتدا به عنوان قبرستان قریش شناخته می‌شد؛ اما پس از دفن پیکر مطهر امام موسی بن جعفر و نوه ایشان امام محمد بن علی جواد(ع)، به نام حرم کاظِمَیْن مشهور گردید.

[[سیدمهدی قزوینی]] گفته است که نام این دو فرزند، مشخص نیست. سپس ادامه داده است که به قولی، یکی از این دو، [[عباس بن موسی(ع)]] بوده که در کتاب‌های رجالی و روایی مذمت شده است.<ref>تاریخ المشهد الکاظمی، ص207،به نقل از فلک النجاة.</ref>  

[[مامقانی]] نیز در رجال خود نوشته است: «به عقیده عامه مردم، [[احمد بن موسی(ع)]]، کنار پدرش در صحن آستان کاظمین، مدفون است. اما سند و مدرکی بر این قول وجود ندارد».<ref>تنقیح المقال، ج8، ص166.</ref>  

[[محمود شکری آلوسی]] نیز نام این دو فرزند امام(ع) را ابراهیم و جعفر، ذکر کرده است.<ref>تاریخ المشهد الکاظمی، ص208، به نقل از تاریخ مساجد بغداد، ص116.</ref>  

مورخان و علمای انساب، درباره اینکه امام موسی کاظم(ع)، یک یا دو فرزند، به نام ابراهیم داشته است، اختلاف‌نظر دارند. در بیشتر کتب تاریخ و تراجم ائمه(ع)، برای آن حضرت(ع)، تنها از یک فرزند به نام ابراهیم، یاد شده است؛<ref>الهدایة الکبری، ص2 63؛ الارشاد، ج2، ص244؛ اعلام الوری، ج2، ص36؛ المجدی، ص299؛ مناقب آل ابی‌طالب، ج4، ص349؛ تذکرة الخواص، ص315.</ref> در حالی‌که در تعدادی از منابع انساب، برای ایشان از دو فرزند به این نام، یعنی ابراهیم اکبر و ابراهیم اصغر، یاد شده است.<ref>سر السلسلة العلویة، ص54؛ الشجرة المبارکة، صص 77 و 98 و 99؛ عمدة الطالب، ص245؛ مناهل الضرب، ص427.</ref>  

[[پرونده:مزار فرزندان امام کاظم در حرم کاظمین.jpg|بندانگشتی| مزار منسوب به دو تن از فرزندان امام کاظم(ع) در حرم کاظمین]]

[[سیدجعفر اعرجی]] (متوفای 1332ه. ق) و محمدحسن آل‌یاسین معتقدند قبری که امروزه مردم، به عنوان قبر سیدمرتضی علم‌الهدی، بیرون آستان کاظمین زیارت می‌کنند، در واقع، قبر ابراهیم مرتضی، فرزند امام موسی کاظم(ع) است. مستند این دو نویسنده آن است که به گفته برخی مورخان و مؤلفان شیعه، از جمله ابن‌عنبه، تابوت قبر سیدمرتضی، به کربلا انتقال یافت و کنار پدر و برادرش سید رضی، به خاک سپرده شد.<ref>مناهل الضرب، ص427؛ تاریخ المشهد الکاظمی، ص212.</ref>  

درباره مدفن فرزندان دیگر امام کاظم(ع)، یعنی اسماعیل، احمد، جعفر و عباس که اسامی آنان به عنوان مدفون دوم در زیارتگاه فرزندان امام کاظم(ع) در صحن آستان کاظمین(ع) ذکر شده است، مدرک معتبری وجود ندارد. بلکه اقوال مشهورتر دیگری، درباره مدفن آنها وجود دارد که پذیرش دفن آنها را در کاظمین، دشوار می‌کند؛ برای مثال، اسماعیل بن موسی(ع) که فقیه و محدث جلیل‌القدری نیز بوده و شیخ طوسی و نجاشی، تالیفاتی را برای او برشمرده‌اند، در مصر سکونت داشت و فرزندانش نیز در همان‌جا بودند.<ref>الفهرست، ص10؛ رجال النجاشی، ص26.</ref> بنابراین او به احتمال زیاد در همان‌جا، از دنیا رفته است.

به هر حال، آل‌یاسین از شیخ فاضل الکلیدار، متولی آستان کاظمین(ع)، نقل کرده است که او تاکید می‌کرد که این زیارتگاه، هیچ ارتباطی با فرزندان امام کاظم(ع) ندارد؛ زیرا در جریان تخریب بنای آن، دو سنگ قبر، روی این قبور پیدا شد که نام و نسبِ دفن شدگان، نشان می‌داد که آنان، دو شخصیت ایرانی از دوره متاخرند.<ref>تاریخ المشهد الکاظمی، ص208.</ref>  

درباره تاریخ بنای اولیه این زیارتگاه، اطلاعی در دست نیست. اما می‌دانیم که سلیم پاشا، از رجال دوره عثمانی، بنای آن را که خراب شده بود، در زمان سلطان عبدالمجید عثمانی، در سال 1269ه. ق، بازسازی کرد و عبدالباقی عمری و شیخ جابر کاظمی نیز اشعاری بدین مناسبت سرودند.<ref>تاریخ المشهد الکاظمی، صص 99، 100 و 20 6.</ref>  

ساختمان زیارتگاه، شامل بنایی مستطیل شکل و دارای دو گنبد کوچک بود که نماهای بیرونی و دو گنبد بنا، کاشی‌کاری شده بود. سپس به مرور زمان دوباره رو به خرابی رفت؛ تا اینکه در آغاز ماه ربیع‌الاول سال 1371ه. ق، به بهانه ثابت نشدن انتساب آن به فرزندان امام کاظم(ع)، ویران گردید و آثار آن، کامل از میان رفت.<ref>تاریخ المشهد الکاظمی، ص207.</ref>  

[[ابن قولویه|ابوالقاسم جعفر بن محمد]] بن جعفر بن موسی بن قولویه قمی،<ref>رجال النجاشی، ص123.</ref> معروف به ابن‌قولویه»، از محدثان و علمای بزرگ شیعه، در قرن چهارم هجری است.

او از محدثان ثقه و جلیل‌القدر شیعه، به شمار می‌آید که علمای شیعه او را به بزرگی و فضیلت یاد کرده‌اند.<ref>رجال النجاشی، ص123.</ref>  

از جزئیات زندگی ابن قولویه، اطلاع زیادی در دست نیست. علمای شیعه، اسامی تعدادی از تالیفات ابن‌قولویه را نام برده‌اند که امروزه نشانی از آنها در دست نیست؛ اما مشهورترین کتاب وی که امروزه در دسترس قرار دارد، کتاب «[[کامل الزیارات]]» است که از منابع مهم حدیثی شیعه درباره زیارت ائمه معصوم(ع) به شمار می‌آید و تاکنون چندین بار منتشر شده است.

[[ابن‌حجر عسقلانی]]، سال وفات ابن قولویه را 368ه. ق، ذکر کرده است.<ref>لسان المیزان، ج2، ص470.</ref> منابع معتبر، به محل وفات و دفن ابن قولویه، اشاره نکرده‌اند. اما با توجه به اشاره [[شهید اول]] که گفته است شیخ مفید، نزدیک قبر [[امام جواد(ع)]]، کنار شیخ خود، ابن قولویه، به خاک سپرده شد،<ref>بحار الانوار، ج104، صص 18 و 19.</ref> می‌توان نتیجه گرفت که او نیز در بغداد وفات یافته و قبر وی و شاگردش، شیخ مفید، در یک‌جا، در آستان کاظمین واقع است.

محمد بن محمد بن نعمان حارثی عکبری بغدادی، ملقب به [[شیخ مفید]]، از علما، فقها و متکلّمان بزرگ در تاریخ شیعه است که در زمان خود، ریاست و مرجعیت معنوی شیعیان را برعهده داشت. در منابع تاریخی از وی، با شهرت «ابن‌معلم» یاد شده است؛ زیرا پدر وی، معلمی بود که به گفته ابن‌حجر عسقلانی در واسط زندگی می‌کرد و شیخ مفید نیز به قولی در همین شهر و به قول دیگری در «عُکبرا» به دنیا آمد.<ref>لسان المیزان، ج7، ص48 6.</ref>  

نجاشی، تاریخ تولد وی را یازده ذی‌القعده سال 336ه. ق، گفته است.<ref>رجال النجاشی، ص402.</ref> اما به قول دیگری نیز در سال 338ه. ق، به دنیا آمده است.<ref>رجال النجاشی، ص403؛ الفهرست، ص158.</ref>  

این عالم بزرگ، در شب جمعه، سه روز باقی‌مانده از ماه رمضان سال 413ه. ق، از دنیا رفت.<ref>رجال النجاشی، ص402؛ الفهرست، ص158.</ref> شاگردش سید مرتضی، بر پیکر او نماز گزارد<ref>رجال النجاشی، ص402.</ref> و قصیده‌ای نیز در رثای او سرود.<ref>المنتظم، ج15، ص157.</ref> به گزارش منابع، تشییع جنازه وی، بسیار باشکوه و با حضور جمعیت زیادی از شیعیان، برگزار شد.

شیخ مفید، ابتدا در خانه خود دفن شد. اما پس از چند سال، پیکرش را به مقابر قریش منتقل کردند و نزدیک قبر امام محمد جواد(ع) به خاک سپردند.<ref>رجال النجاشی، ص403.</ref>  

[[علامه مجلسی]]، از شهید اول نقل کرده است که شیخ مفید، کنار قبر شیخ خود، ابن‌قولویه، نزدیک قبر امام محمد جواد(ع)، به خاک سپرده شده است.<ref>بحار الانوار، ج104، صص 18 و 19.</ref>  

به گفته عبدالحمید عباده، در گذشته بر قبر شیخ مفید، ضریحی وجود نداشته است. اما از سال 1134ه.ق؛ 1921م، یک ایرانی به نام ملا احمد یزدی، روی قبر وی، ضریحی نصب کرد.

 

ابوجعفر محمد بن محمد بن حسن طوسی، معروف به محقق طوسی<ref>امل الآمل، ج2، ص299.</ref> و [[خواجه نصیرالدین طوسی]]، حکیم و فیلسوف بزرگ شیعه، در سال 597ه. ق، در طوس<ref>اعیان الشیعه، ج9، ص415.</ref> به دنیا آمد.<ref>الحوادث الجامعة، ص269.</ref>  

وی در هجده ذی‌حجه سال 672ه. ق، در بغداد درگذشت و در مجاورت [[حرم مطهر امامین کاظمین(ع)]]، درون یک سردابه قدیمی خالی که گفته می‌شود برای خلیفه عباسی الناصر، ایجاد شده بود، به خاک سپرده شد.<ref>الحوادث الجامعة، ص269.</ref> این سردابه، به علت دفن الناصر در رصافه بغداد، خالی مانده بود. گفتنی است که تاریخ اتمام حجاری آن، مطابق با روز ولادت خواجه بود.<ref>خاتمة المستدرک، ج2، ص426.</ref>  

مقبره سیداسماعیل صدر، در قسمت شمال شرقی حرم مطهر قرار دارد و دارای پنجره مشبکی به سمت صحن باب المراد است که بالای آن، کتیبه‌ای طلا کاری شده حاوی آیه‌ای از قرآن، وجود دارد. سیداسماعیل صدر، چهار فرزند پسر، به نام‌های سید محمدمهدی، سیدصدرالدین (متوفای 1372 ه.ق)، سید محمدجواد و سیدحیدر (متوفای 1356ه. ق) داشت که همه آنها، از علما و فقها بودند و به جز سید صدرالدین صدر که در [[حرم مطهر حضرت معصومه(س)]] در [[قم]] مدفون می‌باشد،<ref>گلشن ابرار، ج3، صص 226 و 227.</ref> سه فرزند دیگر، کنار پدر در کاظمین، به خاک سپرده شده‌اند.

فرهاد میرزا در سال 1305ه. ق، خدمات و اقدامات عمرانی چشمگیری در آستان کاظمین به عمل آورد؛ از جمله آنکه ساختمان کنونی صحن و گلدسته‌های آستان را طلاکاری نمود.

 

 

از میان جغرافی‌دانان و جهانگردان مسلمان نیز، بشّاری مقدسی در نیمه قرن پنجم هجری، شمس‌الدین محمد بن مازه و علی بن ابی‌بکر هروی، در اواخر قرن ششم هجری، به وجود قبر وی در مقابر قریش، اشاره کرده‌اند.<ref>احسن التقاسیم فی معرفة الاقالیم، المقدسی، ص130؛ لطائف الاذکار، ابن مازه، ص148؛ الاشارات الی معرفة الزیارات، الهروی، ص73.</ref>  

 

قبر ابویوسف، قبلاً شناخته شده نبود. در دهه هفتاد از قرن یازده، محلی را متصل به صحن آستان موسوی حفر کردند و در آنجا، قبری آشکار شد که روی آن، سنگی به نام ابویوسف وجود داشت. پس روی آن، ساختمانی متصل به آستان مقدس بنا کردند.<ref>زهر الربیع، السید نعمةالله الجزائری، صص395 و 396.</ref>  

گویا از آن پس، قبر ابویوسف قاضی دوباره مورد توجه اهل‌سنت قرار گرفته و ساختمان آن تا به امروز، بارها بازسازی شده است؛ به‌طوری که امروزه یکی از زیارتگاه‌های آنان در بغداد، به شمار می‌آید. قبر ابویوسف قاضی، امروزه در مسجدی بیرون زاویه جنوب شرقی آستان کاظمین و متصل به ضلع شرقی صحن آستان، قرار دارد.

 

سرانجام وی در سن 47 سالگی، در روز یکشنبه، ششم محرم سال 406ه. ق، از دنیا رفت و او را در خانه خود، نزدیک مسجد انباریین در محله کرخ بغداد، به خاک سپردند.<ref>تاریخ بغداد، ج3، ص41؛ وفیات الاعیان، ج4، ص419؛ شرح نهج البلاغه، ج1، ص 62.</ref> گویند سید مرتضی که طاقت دیدن جنازه برادر و به خاک سپردنش را نداشت، به حرم کاظمین رفت و فخرالملک، وزیر بهاءالدوله دیلمی، بر وی نماز گزارد.<ref>وفیات الاعیان، ج4، ص419؛ شرح نهج البلاغه، ج1، صص 62 و 63.</ref>  

[[ابن‌عنبه]]، نسب‌شناس مشهور، ادعا کرده است که تابوت سید رضی بعداً به حرم امام حسین(ع) انتقال یافت و نزد پدرش، به خاک سپرده شد و در زمان وی، قبرش آشکار و معروف بوده است.<ref>عمدة الطالب، ص257.</ref> اما او هیچ توضیحی نداده است که چگونه و در چه زمانی، تابوت قبر سید رضی به کربلا انتقال یافته است. با این حال، قول ابن‌عنبه به سایر منابع شیعه راه یافته و بیشتر علما و نویسندگان شیعه در قرون اخیر، آن را قبول کرده‌اند.<ref>مناهل الضرب، ص427؛ تاریخ المشهد الکاظمی، ص212؛ الفوائد الرجالیة، السید محمد مهدی بحرالعلوم، ج3، ص111.</ref>  

در رد این ادعا باید گفت که بیشتر منابع تاریخی متقدم که زندگی‌نامه سید رضی را آورده‌اند، تنها از دفن وی در خانه‌اش در بغداد سخن گفته‌اند و هیچ اشاره‌ای به موضوع انتقال وی به کربلا نکرده‌اند. حتی ابن ابی‌الحدید نیز که در مقدمه شرح نهج‌البلاغه، زندگی‌نامه مفصل سید رضی را گردآوری کرده، به این مسئله، اشاره نکرده است؛ در حالی‌که بیشتر این منابع، به صراحت، از انتقال پدرش ابواحمد حسین به کربلا، سخن گفته‌اند.

به هر حال، امروزه زیارتگاهی منسوب به سید رضی، نزدیک آستان کاظمین وجود دارد که با محلی که مورخان، به عنوان خانه و محل دفن سید رضی در محله کرخ بغداد، مشخص کرده‌اند، قابل انطباق نیست؛ زیرا محله کرخ، در جنوب بغداد قرار داشته و مقابر قریش (آستان کاظمین امروزی)، در شمال بغداد واقع بوده است. اما دلیل مهم‌تر بر این مسئله، قول ابن‌خلّکان در وفیات‌الاعیان است که پس از بیان دفن سید رضی در خانه‌اش در کرخ بغداد، نوشته است که این خانه ویران شد و قبر سید رضی در آن، از بین رفت.<ref>وفیات الاعیان، ج4، ص419.</ref>  

 

==سیدمرتضی==

سیدمرتضی در سال 355ه. ق، به دنیا آمد.<ref>تاریخ بغداد، ج13، ص345؛ وفیات الاعیان، ج3، ص316.</ref> وی بزرگ‌ترین عالم شیعه در زمان خود به شمار می‌آید که در فنون و رشته‌های دینی زمان خود به‌ویژه اصول فقه و کلام، صاحب‌نظر بوده است و تعدادی از علما و فقهای بزرگ شیعه در آن زمان نیز در محضر سیدمرتضی، درس خوانده‌اند.

براساس منابع تاریخی معتبر، سیدمرتضی در روز یکشنبه، 25 ربیع‌الاول سال 436ه. ق، در بغداد درگذشت و در خانه‌اش، به خاک سپرده شد.<ref>تاریخ بغداد، ج13، ص345؛ وفیات الاعیان، ج3، ص31 6.</ref> اما ابن‌عنبه، نسب‌شناس مشهور، همان‌گونه که درباره سیدرضی ادعا نموده، درباره سیدمرتضی نیز گفته است که تابوت او پس از دفن اولیه در بغداد، به [[حرم امام حسین(ع)]] انتقال یافت و نزد پدر و برادرش به خاک سپرده شد و قبور آنان، آشکار و معروف بوده است.<ref>عمدة الطالب، ص250.</ref> اما هیچ توضیحی نداده است که چگونه و در چه زمانی، این اتفاق رخ داده است. با این حال، قول ابن‌عنبه به سایر منابع شیعه راه یافته و مورد پذیرش علما و نویسندگان شیعه در قرون اخیر، واقع شده است.<ref>مناهل الضرب، ص427؛ تاریخ المشهد الکاظمی، ص212؛ الفوائد الرجالیة، السید محمد مهدی بحرالعلوم، ج3، ص111.</ref>

 

برخی وجود این دو زیارتگاه را چنین توجیه کرده‌اند که محل دفن اولیه سیدرضی و مرتضی، در بغداد بوده است. اما همان‌گونه که بیان شد، با توجه به تصریح منابع تاریخی کهن و معتبر مبنی بر دفن هریک از سیدرضی و مرتضی در خانه آنها، این ادعا را نیز نمی‌توان پذیرفت.

سیدجعفر اعرجی (متوفای 1332ه. ق) و محمدحسن آل‌یاسین معتقدند قبری که امروزه مردم، به عنوان قبر سیدمرتضی علم‌الهدی بیرون آستان کاظمین(ع) زیارت می‌کنند، در واقع قبر ابراهیمِ مرتضی، فرزند امام موسی کاظم(ع) است.<ref>مناهل الضرب، ص427؛ تاریخ المشهد الکاظمی، ص212.</ref>

شیخ کاظم بن محمد بن مراد ازری بغدادی از شاعران بزرگ شیعه در سده دوازدهم هجری، در ماه جمادی‌الاولی سال 1143ه. ق، در بغداد به دنیا آمد.<ref>تکملة امل الآمل، ج4، ص264؛ اعیان الشیعة، ج9، ص11.</ref> خانه پدری وی، در محله «راس القریه» در بغداد قرار داشت. او تا هفت سالگی، زمینگیر بود و پس از آن، راه رفتن را آموخت. در آغاز به فراگرفتن علوم عربی و فقه و اصول، نزد بزرگان زمان خود اهتمام ورزید. اما علاقه‌اش به شعر و ادب باعث شد که دروس دیگر را ادامه ندهد و در کمتر از بیست سالگی، سرودن شعر را آغاز کرد. می‌توان شیخ کاظم ازری را از شاعران بزرگ شیعه عرب در زمان خود، به شمار آورد.

خاندان ازری، مقبره‌ای خانوادگی در کاظمین داشته‌اند که در سردابی مقابل قبر سیدمرتضی، واقع بوده است. وی پس از وفات، کنار قبور پدران و برادران خود در همین مقبره خانوادگی به خاک سپرده شد. سید حسن صدر، تاریخ وفات وی را سال 1212ه. ق، ذکر کرده است.<ref>تکملة امل الآمل، ج4، صص 264 و 265.</ref> اما به نوشته سید محسن امین، تاریخی که بر سنگ قبر وی در این سرداب ثبت شده، سال 1201ه. ق، است.<ref>اعیان الشیعة، ج9، ص12.</ref>  

صاحب مراقد المعارف، اشاره کرده است که در سال 1325ه. ق، وارد مقبره سیدمرتضی شده است. اما هیچ نشانی از قبر شیخ کاظم ازری، در زیرزمین مقبره نیافته است. بنابراین نتیجه گرفته است که نشان قبر وی، از بین رفته است.<ref>مراقد المعارف، ج1، صص 138 و 139.</ref>  

علمایی همچون [[سیدمحمدباقر موسوی شفتی]]، [[سیدصدرالدین عاملی]] و [[سیدعبدالله شبر|سیدعبدالله شبّر]]، نزد وی شاگردی کرده‌اند. از تالیفات وی، می‌توان از «المحصول فی علم الاصول»، «الوافی» (در شرح وافیه ملا عبدالله تونی)

و «سلالة الاجتهاد» (در فقه) یاد کرد.  

 

سید محسن اعرجی، ذوق شاعری نیز داشت و اشعاری در رثای اهل‌بیت(ع) و همچنین منظومه‌ای دینی، سروده است. او در اوایل دهه چهارم سده سیزدهم هجری، از دنیا رفت.<ref>روضات الجنات، ج 6، صص 97 و 98.</ref> قبر وی در محله تلِ کاظمین، بیرون از ضلع جنوبی صحن آستان کاظمین(ع)، واقع بود و روی آن، گنبدی وجود داشت. این گنبد تا حدود سال 1400ه. ق پابرجا بود. اما در جریان طرح توسعه اطراف صحن، ویران گردید و امروزه محل آن، به پارکینگ تبدیل شده است.<ref>العقد اللامع بآثار بغداد والمساجد والجوامع، عبدالحمید عبادة، ص438.</ref>  

1. یحیی بن حسین ذوالدمعة بن [[زید بن امام زین‌العابدین|زید]] بن [[امام زین‌العابدین(ع)]] (متوفای 207ه. ق).<ref>الکامل فی التاریخ، ج9، ص577.</ref>

 

 

3. ابومحمدحسن بن محمد مهلّبی (متوفای 352ه. ق)، وزیر معزالدوله دیلمی.<ref>تکملة تاریخ الطبری، ص400؛ وفیات الاعیان، ج2، ص127.</ref>  

4. ابوالقاسم علی بن اسحاق بن خلف بغدادی، معروف به زاهی (متوفای 352 یا 361ه. ق)، شاعر شیعه.<ref>وفیات الاعیان، ج3، ص371.</ref>  

5. ابوبکر محمد بن عمر تمیمی، معروف به ابن‌جعابی (متوفای 355ه. ق)، از محدثان شیعه.<ref>وفیات الاعیان، ج4، ص48.</ref>  

6. معزالدوله دیلمی (متوفای 35 6ه. ق)، از امرای آل‌بویه که ابتدا در خانه خود در بغداد دفن شد. سپس جنازه‌اش به مقبره اختصاصی وی، در مجاورت امامین کاظمین(ع)، انتقال یافت.<ref>وفیات الاعیان، ج1، ص176.</ref>  

7. ابوالحسین علی بن عبدالله بن وصیف، ملقب به ناشی (متوفای 3 65ه. ق)، شاعر شیعه.<ref>معجم الادباء، ج4، ص1785.</ref>  

8. ابوالحسن محمد بن احمد، معروف به ابن‌داوود قمی (متوفای 3 68ه. ق)، از فقها و محدثان شیعه.<ref>رجال النجاشی، ص385.</ref>  

9. ابوعبدالله حسین بن احمد، معروف به ابن‌حجاج (متوفای 391ه. ق)، شاعر شیعه که به وصیت او، جنازه‌اش را از شهر نیل به بغداد، منتقل و پایین پای امام موسی کاظم(ع)، دفن کردند.<ref>وفیات الاعیان، ج2، ص171.</ref>  

10. ابوطاهر جلال‌الدوله (متوفای 435ه. ق)، فرزند بهاءالدوله فرزند عضدالدوله دیلمی، از امرای آل‌بویه در عراق. ابتدا در خانه‌اش در بغداد، به خاک سپرده شد و پس از یک سال، تابوت وی را به آستان کاظمین(ع) منتقل کردند.<ref>الکامل فی التاریخ، ج9، صص516 و 526.</ref>  

11. الملک العزیز، فرزند جلال‌الدوله دیلمی (متوفای 441ه. ق) که کنار پدرش، به خاک سپرده شد.<ref>الکامل فی التاریخ، ص517.</ref>  

12. ابوالغنائم معمّر بن محمد بن معمر بن احمد حسینی (متوفای 490ه. ق)، نقیب سادات در بغداد.<ref>المنتظم، ج17، ص41.</ref>  

13. ابوطالب علی بن محمد بن محسن بن یحیی بن جعفر (کذاب) بن امام علی‌هادی(ع) (متوفای 500ه. ق)، نقیب آستان کاظمین(ع).<ref>السلک الناظم لدفناء مشهد الکاظم(ع)، ص71،به نقل از: التاریخ المجدد لمدینة السلام تالیف ابن نجار.</ref>  

14. ابوالفتح حیدرة بن ابوالغنائم معمر بن محمدحسینی عبیدلی (متوفای 502ه. ق)، ملقب به مرتضی، نقیب سادات در بغداد.<ref>السلک الناظم لدفناء مشهد الکاظم(ع)، ص73،به نقل از تلخیص مجمع الآداب.</ref>  

15. ابوالفضل علی بن ناصر بن محمد بن حسن بن احمد بن قاسم بن محمد بن عبدالله بن جعفر بن عبدالله بن جعفر بن محمد حنفیه، فرزند امام علی(ع) (متوفای 515ه. ق)، نقیب آستان کاظمین(ع).<ref>السلک الناظم لدفناء مشهد الکاظم(ع)، ص76،به نقل از: التاریخ المجدد لمدینة السلام تالیف ابن نجار.</ref>  

16. جمال الملک ابوالقاسم علی بن افلح بن محمد عبسی، معروف به ابن‌افلح (متوفای 537ه. ق)، شاعر و کاتب دوره عباسی.<ref>وفیات الاعیان، ج3، ص391.</ref>  

17. ابوالحسین عبیدالله بن علی بن ابوالغنائم معمر بن محمدحسینی (متوفای 544ه. ق)، نقیب سادات در بغداد.<ref>السلک الناظم لدفناء مشهد الکاظم(ع)، ص90،به نقل از: التاریخ المجدد لمدینة السلام تالیف ابن نجار.</ref>  

18. قوام‌الدین ابوالقاسم علی بن صدقه بغدادی (متوفای 552ه. ق)، وزیر مقتفی بامرالله عباسی.<ref>المنتظم، ج18، ص121.</ref>  

19. امیر یزدن ترکی (متوفای 5 68ه. ق)، از امرای شیعه مذهب دوره عباسی.<ref>المنتظم، ص201.</ref>  

20. شهاب‌الدین ابوالفوارس سعد بن محمد بن سعد بن صیفی تمیمی، معروف به حیص بیص (متوفای 574ه. ق)، شاعر مشهور عرب.<ref>وفیات الاعیان، ج2، ص365.</ref>  

21. مجدالدین ابوطالب عبدالله بن احمد بن علی بن معمّر حسینی بغدادی (متوفای 581ه. ق)، نقیب سادات بغداد.<ref>التکملة لوفیات النقلة، المنذری، ج1، ص331.</ref>  

22. ابوالحسن علی بن مرتضی بن علی علوی اصفهانی بغدادی حنفی (متوفای 581 یا 588ه. ق)، معروف به ابن‌مرتضی و ملقب به امیر سید، از سادات حسنی.<ref>التکملة لوفیات النقلة، ج1، ص173؛ السلک الناظم لدفناء مشهد الکاظم(ع)، ص137،به نقل از: التاریخ المجدد لمدینة السلام.</ref>  

23. عمادالدین ابوطالب علی بن هبة الله بن محمد، معروف به ابن‌بخاری (متوفای 593ه. ق)، فقیه و قاضی‌القضات دوره الناصر عباسی.<ref>الکامل فی التاریخ، ج12، ص130؛ السلک الناظم لدفناء مشهد الکاظم(ع)، ص144،به نقل از: ذیل تاریخ بغداد تالیف ابن دبیثی.</ref>  

24. قوام‌الدین ابوطالب یحیی بن سعید بن هبة الله واسطی بغدادی، معروف به ابن‌زباده (متوفای 594ه. ق)، کاتب و شاعر قرن ششم.<ref>وفیات الاعیان، ج 6، ص249.</ref>  

25. ابوالحسن علی بن عبدالله بن احمد بن علی بن معمّر حسینی (متوفای 595ه. ق)، نقیب سادات بغداد.<ref>التکملة لوفیات النقلة، ج1، ص331.</ref>  

26. ظهیرالدین ابوالفتح صدقة بن ابی‌الرضا محمد بن احمد (متوفای 597ه. ق)، نایب وزیر در دوره الناصر عباسی.<ref>السلک الناظم لدفناء مشهد الکاظم(ع)، ص167،به نقل از: الجامع المختصر، ابن‌ساعی.</ref>  

27. ابومنصور محمد بن محمد بن مبارک کرخی (متوفای 598ه. ق)، از رجال شیعه.<ref>التکملة لوفیات النقلة، ج1، ص409.</ref>  

28. ابوعلی حسن بن محمد واسطی، معروف به ابن‌عبدوس (متوفای 601ه. ق)، از شعرا.<ref>التکملة لوفیات النقلة، ج2، ص56؛ السلک الناظم لدفناء مشهد الکاظم(ع)، صص 181 و 182.</ref>  

29. ابوالحسن علی بن ابی‌بکر محمد بن علی جرجانی تاجر (متوفای 604ه. ق).<ref>السلک الناظم لدفناء مشهد الکاظم(ع)، صص 188 و 189،به نقل از: ابن دبیثی در ذیل تاریخ بغداد و ابن نجار در التاریخ المجدد لمدینة السلام.</ref>  

30. امیر علاءالدین تَنامِش از امرای دوره الناصر عباسی. به گفته ابن اثیر، او در سال 584ه. ق، درگذشت و بدنش را به بارگاه مقدس امام حسین(ع) منتقل کردند.<ref>الکامل فی التاریخ، ج12، ص26.</ref> اما به گفته سبط ابن جوزی، او در سال 604ه. ق، در بغداد مسموم گردید و بدنش را در آستان کاظمین(ع) به خاک سپردند.<ref>مرآة الزمان فی تواریخ الاعیان، ج22، ص160.</ref>  

31. قوام‌الدین ابوالفوارس نصر بن ناصر مدائنی کاتب (متوفای 605ه. ق).<ref>التکملة لوفیات النقلة، ج2، ص158.</ref>  

32. ابوالحسن علی بن عبدالله بن شاذان بُتّی (متوفای 607ه. ق).<ref>السلک الناظم لدفناء مشهد الکاظم(ع)، ص197 (به نقل از: ابن‌دبیثی در ذیل تاریخ بغداد).</ref>  

33. تاج‌الدین ابوسعد حسن بن محمد بغدادی کاتب، معروف به ابن‌حمدون (متوفای 608ه. ق)، از ادبا.<ref>التکملة لوفیات النقلة، ج2، ص220؛ السلک الناظم لدفناء مشهد الکاظم(ع)، ص197 (به نقل از: ابن‌دبیثی در ذیل تاریخ بغداد).</ref>  

34. ابومحمد عبدالله بن هبة الله بن ابوالقاسم بزّاز معروف به ابن‌حلی (متوفای 609ه. ق).<ref>التکملة لوفیات النقلة، ج2، ص239.</ref>  

35. ابوالبرکات عمر بن احمد بن محمد بن عمر علوی حسنی (متوفای 610ه. ق)، از سادات.<ref>التکملة لوفیات النقلة، ج2، ص279؛ السلک الناظم لدفناء مشهد الکاظم(ع)، صص 208 و 209 (به نقل از: ابن‌دبیثی در ذیل تاریخ بغداد و ابن‌نجار در التاریخ المجدد لمدینة السلام).</ref>  

36. ابوجعفر یحیی بن ابی‌طالب محمد بن محمد علوی حسنی، معروف به ابن ابی‌زید (متوفای 613ه. ق)، نقیب سادات در بصره.<ref>مرآة الزمان فی تواریخ الاعیان، ج22، ص216.</ref>  

37. ابوعبدالله محمد بن ابی‌العز منصور بن جمیل جُبّی کاتب شاعر (متوفای 61 6ه. ق)، معاصر الناصر عباسی.<ref>التکملة لوفیات النقلة، ج2، ص473.</ref>  

38. نصیرالدین ابوالحسن ناصر بن مهدی علوکی حسنی مازندرانی، معروف به ابن‌وزیر (متوفای 617ه. ق)، وزیر الناصر عباسی.<ref>التکملة لوفیات النقلة، ج3، ص12؛ مرآة الزمان فی تواریخ الاعیان، ج22، ص256.</ref>  

39. کافی‌الدین ابوعبدالله حسین بن علی بن نمای حلی (متوفای 618ه. ق)، شاعر و ادیب شیعه.<ref>التکملة لوفیات النقلة، ج3، ص39.</ref>  

40. شریف ابومحمد قریش بن سبیع بن مهنا علوی مدنی (متوفای 620ه. ق)، از سادات حسینی مدینه منوره.<ref>التکملة لوفیات النقلة، ج3، ص111.</ref>  

41. قطب‌الدین محمد بن جمال‌الدین قشتمر ناصری بغدادی (متوفای 621ه. ق)، از امرای دوره عباسی.<ref>مجمع الآداب فی معجم الالقاب، ج3، ص430.</ref>  

42. شریف ابومحمدحسن بن علی بن مرتضی بن علی علوی حسینی، معروف به «ابن امیر سید» (متوفای 630ه. ق)،<ref>التکملة لوفیات النقلة، ج3، ص346.</ref> که پدرش نیز در آستان کاظمین(ع)، دفن شده است.

43. [[مؤیدالدین محمد مقدادی|مؤیدالدین ابوالحسن محمد بن محمد مقدادی قمی]] (متوفای 630ه. ق)، وزیر الناصر عباسی.<ref>الحوادث الجامعة، ص164.</ref>  

44. ضیاءالدین ابوالفتح نصرالله بن ابی‌الکرم محمد بن محمد شیبانی جزری موصلی معروف به ابن‌اثیر (متوفای 637ه. ق)، از رجال اهل‌سنت و برادر مورخ مشهور عزالدین ابن‌اثیر، صاحب کتاب الکامل فی التاریخ.<ref>الحوادث الجامعة، ص115؛ وفیات الاعیان، ج5، ص396.</ref>  

45. امیر علاءالدین ابوشجاع طبرس بن عبدالله ترکی (متوفای 650ه. ق)، از درباریان خلفای عباسی.<ref>الحوادث الجامعة، ص205.</ref>  

46. مؤیدالدین ابوطالب محمد بن احمد اسدی بغدادی، معروف به ابن‌علقمی (متوفای 65 6ه. ق)، وزیر شیعه مذهب مستعصم بالله، آخرین خلیفه عباسی.<ref>الحوادث الجامعة، ص238.</ref>

 

47. فخرالدین مظفر ابن طراح (متوفای 694ه. ق)، از رجال دوره ایلخانی در عراق.<ref>الحوادث الجامعة، ص329.</ref>  

==منابع==