در حال ویرایش زمزم

هشدار: شما وارد نشده‌اید. نشانی آی‌پی شما برای عموم قابل مشاهده خواهد بود اگر هر تغییری ایجاد کنید. اگر وارد شوید یا یک حساب کاربری بسازید، ویرایش‌هایتان به نام کاربری‌تان نسبت داده خواهد شد، همراه با مزایای دیگر.

این ویرایش را می‌توان خنثی کرد. لطفاً تفاوت زیر را بررسی کنید تا تأیید کنید که این چیزی است که می‌خواهید انجام دهید، سپس تغییرات زیر را ذخیره کنید تا خنثی‌سازی ویرایش را به پایان ببرید.

نسخهٔ فعلی متن شما
خط ۳: خط ۳:
| تصویر            =زمزم 1.jpg
| تصویر            =زمزم 1.jpg
| اندازه تصویر    =400px
| اندازه تصویر    =400px
| توضیح تصویر      = ورودی آبخوری آب زمزم در [[مسجد الحرام|مسجدالحرام]]. روایتی از [[پیامبر(ص)|پیامبر]] (مَاءُ زَمْزَمَ لِمَا شُرِبَ لَه) بر سردر نوشته شده است.
| بنيانگذار       =
| بنیانگذار       =
| تأسیس            =
| تأسیس            =
| کاربری          =تأمین بخشی از آب مصرفی حجاج
| کاربری          =تأمین بخشی از آب مصرفی حجاج
خط ۱۷: خط ۱۶:
| معمار            =
| معمار            =
| سبک              =
| سبک              =
| بازسازی          =سال‌های ٨٢٢ و ١٣٨٣ق.
| بازسازی          =سال‌هاى ٨٢٢ و ١٣٨٣ق.
| وبگاه            =  
| وبگاه            =  
}}
}}
'''زَمزَم''' نام مشهورترین چاه آب [[مسجدالحرام]] در [[مکه]] است که در فاصله حدود 21 متری [[حجرالاسود]] قرار دارد. زمزم در آغاز، چشمه‌ای بوده که بر اساس منابع تاریخی، به اعجاز الهی برای [[حضرت اسماعیل(ع)]] و مادرش [[هاجر]] جاری شد. سرآغاز تاریخ [[شهر مکه]] و تجدید بنای [[کعبه]] را، جوشش زمزم دانسته‌اند.
'''زمزم''' نام مشهورترین چاه آب [[مسجدالحرام]] است که در فاصله حدود 21 متری شرقِ [[حجرالاسود]] واقع شده و در آغاز، چشمه‌ای بوده که بر اساس منابع تاریخی، به اعجاز الهی برای [[حضرت اسماعیل(ع)]] و [[هاجر]] جاری شد. سرآغاز تاريخ [[شهر مكه]] و تجديد بناى [[کعبه]] را، جوشش زمزم دانسته‌اند.


سال‌های متمادی آب مورد نیاز [[جارالله|مردم مکه]]، از همین چاه تأمین می‌شد؛ تا اینکه نشانه‌های زمزم از بین رفت و رفته‌رفته این چاه ناپدید شد. پس از مدتی طولانی، [[سقایت]] (آب‌رسانی) خانه خدا به دست [[عبدالمطلب]]، پدربزرگ [[پیامبر(ص)]] رسید و به دست او چاه زمزم حفر شد و بار دیگر آب آن جوشید.  
سال‌های متمادی آب مورد نیاز [[جارالله|مردم مکه]]، از همین چاه تأمین می‌شد؛ تا اینکه نشانه‌های زمزم از بین رفت و رفته‌رفته این چاه ناپدید شد. پس از مدتی طولانی، [[سقایت]] و آب‌رسانی خانه خدا به دست [[عبدالمطلب|عبدالمطلب،]] پدربزرگ [[پیامبر(ص)]] رسید و به دست او چاه زمزم حفر شد و بار دیگر آب آن جوشید.  


آب زمزم همواره نزد [[اهل حرم|مردم مکه]] قِداسَت و اهمیت فراوانی داشته است. [[پیامبر(ص)]] بیشتر از آب زمزم می‌نوشید و آن را بهترین آب روی زمین می‌دانست.
آب زمزم همواره نزد [[اهل حرم|مردم مكه]] قِداسَت و اهميت فراوانى داشته است. [[پيامبر(ص)]] بيشتر از آب زمزم مى‌نوشيد و آن را بهترين آب روى زمين می‌دانست.


چاه زمزم در دوره‌های مختلف تاریخی، تعمیر و توسعه یافته است. دهانه چاه ١/5 متر، عمق آن 30 متر و فاصله‌اش تا کعبه ٢١ متر است. برای استفاده بیشتر زائران کعبه، در اطراف صحن مسجدالحرام به‌وسیله لوله‌کشی، آب زمزم را به شیرها هدایت کرده‌اند.
چاه زمزم در دوره‌های مختلف تاریخی، تعمیر و توسعه یافته است. دهانه چاه ١/5 متر، عمق آن 30 متر و فاصله‌اش تا کعبه ٢١ متر است. برای استفاده بیشتر زائران کعبه، در اطراف صحن مسجدالحرام به‌وسیله لوله‌کشی، آب زمزم را به شیرها هدایت کرده‌اند.
==زمزم در لغت==
زمزم مرکّب از دو «زم» و در لغت به معنای آهسته، آهسته و یا آب فراوان<ref>معجم‌البلدان، ج٣، ص166.</ref> و در اصطلاح نام چشمه و یا چاهی در [[مکه]] نزدیک [[کعبه]] است که پیشینه تاریخی آن، به دوران [[حضرت ابراهیم(ع)]] باز می‌گردد، آن گاه که آن حضرت به فرمان خداوند همسرش‌ [[هاجر]] را به همراه [[حضرت اسماعیل|اسماعیل]]، که کودکی شیرخوار بود، به سرزمین بی‌آب و علفِ مکه آورده و خود برای انجام ماموریتی الهی آن دیار را ترک نمود. تا آن که‌اندوخته غذا و آب مادر و فرزند به پایان رسید و‌ هاجر نگران از جان کودک خویش به جستجوی آب پرداخت.
==پیدایش زمزم==
تاریخ نویسان، پیدایش زمزم را بگونه‌های مختلف نقل کرده‌اند؛ برخی گویند:


درباره زمزم در سفرنامه‌های سده‌های مختلف، به مطالبی مانند فاصله آن با کعبه، اندازه دهانه چاه، فاصله‌اش تا حجرالاسود و درست کردن سایه‌بانی نزدیک چاه زمزم برای مؤذنان، اشاره شده است.
پس از اینکه‌ هاجر در پی یافتن آب فاصله بین دو کوه [[کوه صفا|صفا]] و [[کوه مروه|مروه]]، را هفت بار طی نمود، زمزم به شکل اعجازگونه‌ای، از زمین جوشید. وجود چشمه آب در آن سرزمین خشک موجب جذب همه حیوانات و پرندگان شد. سر و صدا و پرواز پرندگان در حوالی زمزم، کاروان جُرهمیان را که از آن مسیر می‌گذشتند، به سوی خود کشاند، آنان در کمال ناباوری، پیش روی خود آبی گوارا دیدند، از آن نوشیده، ظرف‌های خود را نیز پر کردند و از آن پس زمزم شهرت یافت.<ref>ازرقی، اخبار مکه، ج٢، صص٣٩ تا 4١.</ref>


==زمزم در لغت==
در تاریخ آمده است که: [[جرهمیان]] حرمت [[حرم]] و خانه کعبه را رعایت نکرده، رئیس ایشان [[عمرو بن حارث]] بن مضاض دستور داد [[حجرالاسود]]، [[غزالی الکعبه]] و دیگر سلاح‌هایی را که در آن خانه وجود داشت، در چاه زمزم پنهان کردند و چاه را نیز از خاک پرکرده، به صورت زمین همواری درآوردند و رفته‌رفته مکان آن فراموش گردید.<ref>سیرت رسول‌اللّٰه، ص٢١6.</ref>  
زمزم مرکّب از دو «زم» (زمّ یعنی جلو چیزی را گرفتن یا جمع کردن) و در لغت به معنای آهسته آهسته و یا آب فراوان است.<ref>معجم‌البلدان، ج٣، ص166.</ref> در اصطلاح نیز نام چشمه و یا چاهی در [[مکه]] نزدیک [[کعبه]] است که پیشینه تاریخی آن، به دوران [[حضرت ابراهیم(ع)]] بازمی‌گردد.<ref>اخبار مکه، ج٢، ص٣٩.</ref>
==حفر زمزم==
پس از جرهمیان، [[قبیله خزاعه]] روی کار آمدند و زمزم همچنان ناشناخته باقی مانده بود، [[عبدالمطّلب بن‌ هاشم]] این افتخار را یافت تا بار دیگر زمزم را شناسایی و حفر کند. در تاریخ آمده است: در خواب با ارائه نشانه‌هایی به عبدالمطّلب، الهام شد که زمزم را، حفر نماید. عبدالمطّلب نیز در جستجوی نشانه‌ها به کعبه رفت. او در میان دو بت «[[اساف]]» و «[[نائله]]»، نشانه‌ها را یافت و شروع به حفر زمین کرد. برخی قریشیان عبدالمطلب و فرزندش [[حارث بن عبدالمطلب|حارث]] را مسخره می‌کردند، اما وقتی سنگچین چاه آشکار شد، وی تکبیر گفت و دانست که به او صحیح الهام شده است. پس از پایان یافتن کار و آشکار شدن آب، عبدالمطلب کنار چاه زمزم حوضی ساخت و خود و پسرش از آن آب کشیده، در حوض می‌ریختند و به حاجیان می‌دادند.<ref>سیره ابن هشام، ج١، ص١54؛ ازرقی، اخبار مکه، ص٣٣6.</ref> عبدالمطلب پس از حفر زمزم و دست‌یابی به آب، [[سقایت حاجیان]] را احیا نموده، آن را در اختیار داشت.<ref>سیره ابن هشام، ج١، ص١55.</ref>  


به نوشته مسعودی، تاریخ‌دان قرن چهارم هجری، ایرانیان به سبب آنکه خود را از نسل ابراهیم(ع) می‌دانستند در زمان ساسانیان به مکه می‌رفتند.<ref>مروج الذهب، ج۱، ص۲۶۵.</ref> گفته شده آنها پس از طواف کعبه بر سر چاه، زَمْزَمه می‌کردند و به همین دلیل آن را زمزم گفته‌اند.<ref>لسان العرب، ج6، ص٨5؛ معجم‌البلدان، ج٣، ص١66.</ref>
پیامبر(ص) برای نخستین بار به هنگام فتح مکه، پس از شکستن بت‌ها و از میان بردن تصاویر نقش شده بر دیوار، داخل خانه را با آب زمزم شستند که این رسم تاکنون پابرجاست.<ref>متقی الهندی، کنز العمال فی سنن الاقوال و الافعال، ج5، ص٢٩٩.</ref>  
==اسامی زمزم==
زمزم به دلیل اهمیت و جایگاهی که از زمان [[حضرت ابراهیم(ع)]] تاکنون داشته، نام‌های فراوانی برای آن ذکر شده است. برخی از این اسامی در روایتی از [[امام صادق(ع)]] این چنین ذکر شده است: رَکْضَةُ جبرئیل، سقیا اسماعیل، حفیرة عبدالمطلب، المصونة (مضنونه)، سقیا، طعام طعم، شفاء سقم.<ref>وسائل، ج١٣، ص4٧4، ح ١٨٢4٢.</ref>  


=== اسامی زمزم ===
اسامی دیگر آن عبارت است از: زَمَّم، زُمِّزْم، زُمٰازِم، هزمة جبرائیل، هَزْمَةُ المَلَکِ، الشُّبٰاعه و شُبٰاعه، برّه، تُکْتَم، شراب الابرار، طعام الابرارسقیا اللّٰه اسماعیل، لاشرق، لاتدم، هی برکه، سیدّه، نافعه، عونه، بشری، صافیه، عصمه، سالمه، میمونه، مبارکه، کافیه، عافیه، مغذّیه، طاهره، مفدّاه، حرمیه، مرویه، مؤنسه، طیبه، شُبّاعةالعیال، قریةالنمل، نقرةالغراب، هزمةاسماعیل، حفیرةالعباس.<ref>شفاء الغرام، ج١، ص4٠4؛ معجم‌البلدان، ج٣، ص١6٧.</ref>  
زمزم به دلیل اهمیت و جایگاهش، دارای نام‌های مختلفی است. برخی از این اسامی در روایتی از [[امام صادق(ع)]] این چنین ذکر شده است: رَکْضَةُ جبرئیل (قدمگاه جبرئیل)، سقیا اسماعیل (آبیارِ اسماعیل)، حفیرة عبدالمطلب (چاه عبدالمطلب)، المصونة (مضنونه) به معنای نفیس، سقیا (آبیار)، شفاء سُقْم (شفای بیماری).<ref>وسائل، ج١٣، ص۴۷۴، ح١٨٢۴۲.</ref>
==استفاده از زمزم==
==پیدایش زمزم==
[[عبدالمطلب]] آشامیدن و وضو گرفتن از آب زمزم را حلال و جایز دانسته، لیکن غسل کردن با آن را روا نمی‌دانست؛ از این رو [[عباس بن عبدالمطلب]] نیز پیوسته در [[مسجدالحرام]] و در اطراف زمزم گردش می‌کرد و می‌گفت شستشو با آب زمزم را حلال نمی‌دانم و این آب برای خوردن و وضو گرفتن حلال و جایز است.<ref>فاکهی، اخبار مکه، ج٢، ص6٣.</ref> البته این نهی، مربوط به داخل مسجد است و طبیعی است که اگر بیرون مسجد و در مکان مناسبی با آب زمزم غسل نمایند مانعی نخواهد داشت.<ref>فاکهی، اخبار مکه، ج٢، ص64.</ref>  
بنابر آیه 37 سوره ابراهیم، پس از آنکه حضرت ابراهیم(ع)، همسر و فرزندش (هاجر و اسماعیل) را به سرزمین بی‌آب و علفِ مکه آورد<ref>سوره ابراهیم، آیه 37.</ref> و به دستور خداوند، آنها را ترک کرد، تشنگی بر آن‌ها چیره شد و هاجر در پی یافتن آب فاصله بین دو کوه صفا و مروه را هفت بار طی نمود.<ref>تفسیر صافی، ج۳، ص۹۳.</ref> وی در بار هفتم و در حالی که بر کوه مروه بود، نگریست که آب از زیر پای اسماعیل، روان شده است.<ref>تفسیر صافی، ج۳، ص۹۳.</ref>


در جزئیات این رخداد اختلاف است؛ برخی جوشش آب (چشمه زمزم) را به ساییدن پاشنه پای اسماعیل بر زمین نسبت داده‌اند و گروهی گفته‌اند که ساییدن پای جبرئیل یا دست او که در صورت انسانی ظاهر شده، باعث به وجود آمدن آب شده است.<ref>اخبار مکه، ج٢، ص۴۰؛ [https://www.noormags.ir/view/fa/articlepage/875322/%d8%b2%d9%85%d8%b2%d9%85-2 «زمزم (۲)»]، ص۱۳۱.</ref>
برخی از فقیهان شیعه مانند [[ابن زهره]] در کتاب [[غنیة النزوع]]<ref>سلسلة ینابیع الفقهیه، ج٨، ص4٠5.</ref> [[محقق حلی]] در کتاب [[المختصر النافع]]»<ref>سلسلة ینابیع الفقهیه، ج8، ص6٧٨.</ref> [[ابن براج|ابن برّاج]] در [[المهذب|المهذّب]]<ref>سلسلة ینابیع الفقهیه، ج٧، ص٢٩5.</ref> و [[سلمان بن الصهرشتی|سلمان بن الصّهرشتی]] در [[اصباح الشیعه]]<ref>سلسلة ینابیع الفقهیه، ج٨، ص46١.</ref> بر این نظرند که مستحب است پس از [[طواف]] و قبل از [[سعی]] حاجی نزد زمزم آمده از آب آن بنوشد و غسل کند و اگر نتوانست غسل نماید، کمی از آب زمزم را به خود بریزد.


==چاه زمزم==
برخی دیگر از فقیهان شیعه همچون [[ابن حمزه]]،<ref>سلسلة ینابیع الفقهیه، ج٨، ص4٣٨.</ref> [[ابن ادریس حلی]]،<ref>سلسلة ینابیع الفقهیه، ج٨، ص5٣٨.</ref> [[ابن سعید هذلی]]،<ref>سلسلة ینابیع الفقهیه، ج٨، ص٧١١.</ref> [[علامه حلی]]،<ref>سلسلة ینابیع الفقهیه، ج٨، ص٧5٢.</ref> [[شهید اول]]،<ref>سلسلة ینابیع الفقهیه، ج٨، ص٧٨5.</ref> [[شیخ صدوق]]،<ref>سلسلة ینابیع الفقهیه، ج٧، ص٣٢.</ref> [[شیخ طوسی]]،<ref>سلسلة ینابیع الفقهیه، ج٧، ص١٩٣.</ref><ref>سلسلة ینابیع الفقهیه، ج٧، ص٢٣٠.</ref> همان موارد را بدون مستحب بودن غسل، ذکر فرموده‌اند.
به گفته ابو الولید ازرَقی، تاریخ‌نگار شافعی قرن سوم قمری، وجود چشمه آب در آن سرزمین خشک موجب جمع شدن حیوانات و پرندگان شد. سر و صدا و پرواز پرندگان در حوالی زمزم، کاروان [[جرهم|قبیله جُرهُمیان]] را که از آن مسیر می‌گذشتند، به سوی خود کشاند. آنان از آن آب نوشیده، ظرف‌های خود را نیز پر کردند. این قبیله در اطراف زمزم ساکن شده و [[مکه]] آباد شد.<ref>اخبار مکه، ج٢، ص۴۰_4١.</ref>
===خشک شدن زمزم===
در زمان ریاست عَمْرو بن حارث بر جرهمیان، آنها حرمت [[مسجد الحرام]] و [[کعبه|خانه کعبه]] را رعایت نکرده و به دستور عمرو، [[حجرالاسود]]، هدیه‌ها و دیگر وسایلی را که در کعبه بود (مانند سلاح و شمشیر)، در چاه زمزم ریخته و چاه را نیز از خاک پُر کردند. چاه به صورت زمین همواری درآمد و رفته‌رفته مکان آن فراموش شد.<ref>سیره ابن هشام، ج۱، بخش ۲، ص۱۱۱.</ref> پس از جرهمیان، [[قبیله خُزاعه]] روی کار آمدند و زمزم همچنان ناشناخته باقی ماند.<ref>سیره ابن هشام، ج۱، بخش ۲، ص۱۱۷.</ref>


===پیدا شدن مکان چاه زمزم توسط عبدالمطلب===
همچنین مستحب است شخص هنگام نوشیدن آب زمزم بگوید: «اللّهُمّ اجْعَلْه لی عِلْماً نافِعاً و رِزْقاً واسِعاً و شِفٰاءً مِنْ کُلِّ دٰاءٍ و سَقَمٍ انَّکَ قٰادِر یا رَبَّ العالمین؛ بار خدایا آن را دانشی سودمند، روزیی فراوان، و درمان هر درد و بیماری قرار ده، همانا تو توانایی‌ای پروردگار جهانیان.»<ref>مستدرک الوسائل، ج٩، ص4٣٩.</ref>
بنابر کتاب‌های تاریخی، در خواب با ارائه نشانه‌هایی به [[عبدالمطّلب بن هاشم]]، جدّ [[حضرت محمد(ص)]] و بزرگ [[قبیله قریش]]، الهام شد که چاه زمزم را حفر نماید. عبدالمطّلب نیز در جستجوی نشانه‌ها به [[کعبه]] رفت. او در میان دو بت «[[اساف]]» و «[[نائله]]»، نشانه‌ها را یافت و با کمک فرزندش حارث شروع به حفر زمین کرد. برخی قریشیان عبدالمطلب و فرزندش را مسخره می‌کردند اما وقتی سنگچین چاه آشکار شد، وی تکبیر گفت و دانست که به او صحیح الهام شده است. پس از پایان یافتن کار و آشکار شدن آب، عبدالمطلب کنار چاه زمزم حوضی ساخت و خود و پسرش از آن آب کشیده، در حوض می‌ریختند و به حاجیان می‌دادند.<ref>سیره ابن هشام، ج۱، بخش ۲، ص۱۴۲؛ ازرقی، اخبار مکه، ص٣٣6.</ref> عبدالمطلب پس از حفر زمزم و دست‌یابی به آب، کارِ [[سقایت|آب‌رسانی به حاجیان]] را احیا نموده، آن را در اختیار داشت.<ref>سیره ابن هشام، ج۱، بخش ۲، ص۱۴۳.</ref>  
==ژرفای زمزم==
[[پرونده:موقعیت زمزم.jpg|بندانگشتی|موقعیت چاه زمزم نسبت به [[کعبه]] و [[مقام ابراهیم(ع)]].|350px|جایگزین=]]
ازرقی گفته است عمق و ژرفای زمزم از بالا تا پایین آن شصت ذراع است در درون چاه، آب از سه نقطه جاری است، یکی مقابل [[حجرالاسود]]، دیگری برابر [[کوه صفا|صفا]] و [[کوه ابوقبیس|ابوقبیس]] و سومی مقابل [[کوه مروه|مروه]]. در سال‌های ٢٢٣ و ٢٢4 که احتمال خشک شدن زمزم می‌رفت، [[محمد بن ضحاک]] ریاست پُست مکه و اطراف آن را عهده‌دار شد، وی نُه ذراع دیگر بر گودی آن افزود، و مقداری نیز از زمین اطراف عمق چاه را کند، تا آن که در سال ٢٢5 بخاطر بارش باران و جاری شدن سیل، آب زمزم افزون شد.<ref>ازرقی، اخبار مکه، ج٢، ص6١.</ref>  


پیامبر اسلام(ص) نیز برای نخستین بار پس از فتح مکه و شکستن بت‌ها و از میان بردن تصاویر نقش شده بر دیوار کعبه، داخل آن را با آب زمزم شست که این رسم تاکنون پابرجاست.<ref>متقی الهندی، کنز العمال فی سنن الاقوال و الافعال، ج5، ص٢٩٩.</ref>
[[سالم بن جراح]] نیز به روزگار حکومت‌ [[هارون‌الرشید]]، چند ذراع دیگر زمزم را گود کرد و همین شخص در زمان خلافت [[مهدی عباسی|مهدی]] در زمزم کار کرده، بر گودی آن افزود، سپس [[عمر بن ماهان]] که در دوره حکومت امین عهده‌دار سمت پُست مکه بود چاه زمزم را زه‌کشی کرد.<ref>ازرقی، اخبار مکه، ج٢، ص6١.</ref>


==احکام==
==فضیلت آب زمزم==
[[عبدالمطلب]] آشامیدن و وضو گرفتن از آب زمزم را حلال و جایز دانسته، لیکن غسل کردن با آن را روا نمی‌دانست؛ از این رو [[عباس بن عبدالمطلب]] نیز پیوسته در [[مسجدالحرام]] و در اطراف زمزم گردش می‌کرد و می‌گفت شستشو با آب زمزم را حلال نمی‌دانم و این آب برای خوردن و وضو گرفتن حلال و جایز است.<ref>فاکهی، اخبار مکه، ج٢، ص6٣.</ref>  
در روايت‌هاى بسيارى به فضيلت آب زمزم اشاره شده است. [[پیامبر(ص)]] درباره فضیلت آب زمزم فرمود: "بهترین آبی که از زمین می‌جوشد آب زمزم است".<ref>مستدرک، ج٩، ص4٣٩، ح ١١٢٨6.</ref> [[ابن عباس]] همین روایت را با تعبیر: "بهترین آب بر روی زمین آب زمزم می‌باشد" آورده است.<ref>معجم الکبیر طبرانی، ج١١، ح ١١١6٧.</ref> وی همچنین گفته است: "پیامبر(ص) در حالی که ایستاده بود، از آب زمزم آشامید".<ref>سنن نسائی، ج5، ص٢٣٧.</ref> در نقلی دیگر آمده است: "[[امام حسن]] و [[امام حسین]] (علیهماالسلام)، پس از [[نماز عصر]] طواف کرده، سپس در حال ایستاده از آب زمزم نوشیدند".<ref>مستدرک الوسائل، ج٩، ص4٣٩، ح ١١٢٨٣.</ref>  


گفته شده مستحب است حج‌گزار پس از [[طواف]] و قبل از [[سعی]]، نزد زمزم آمده از آب آن بنوشد و غسل کند و اگر نتوانست غسل نماید، کمی از آب زمزم را به خود بریزد.<ref>جواهر الکلام، ج۱۹، ص۴۱۱؛ سلسلة ینابیع الفقهیه، ج٨، ص46١.</ref> به نوشته عروة الوثقی، شستن کفن با آب زمزم مستحب است.<ref>العروة الوثقی، ج۲، ص۷۵.</ref>
[[علی بن مهزیار]] نیز گفته است: "[[امام جواد|اباجعفر ثانی(ع)]] را در شب زیارت دیدم که [[طواف نساء]] را انجام داده، پشت [[مقام]] نماز گزاردند سپس داخل زمزم شده، با دست خود دلوی را که در برابر حجر قرار دارد، داخل چاه نموده و از آب زمزم نوشید، و به برخی قسمت‌های بدن خود نیز آب ریخت". وی همچنین گفته است: "کسانی که با آن حضرت در سال‌های بعد به [[حج]] آمده بودند، امام را دیده‌اند که همان‌گونه عمل می‌کرده است".<ref>وسائل، ج١٣، ص4٧4، ح ١٨٢4٠.</ref>  


همچنین مستحب است شخص هنگام نوشیدن آب زمزم بگوید: «اللّهُمّ اجْعَلْه لی عِلْماً نافِعاً و رِزْقاً واسِعاً و شِفٰاءً مِنْ کُلِّ دٰاءٍ و سَقَمٍ انَّکَ قٰادِر یا رَبَّ العالمین؛ بار خدایا آن را دانشی سودمند، روزیی فراوان، و درمان هر درد و بیماری قرار ده، همانا تو توانایی ای پروردگار جهانیان.»<ref>مستدرک الوسائل، ج٩، ص4٣٩.</ref>
در روایت دیگری امام صادق(ع) فرموده‌اند: "به من خبر رسیده که پیامبر(ص) آن هنگام که به زمزم نگریست فرمود: اگر برای امّت من مشقّت و رنج نمی‌داشت، از آنان می‌خواستم، تا یک دلو یا دو دلو از زمزم آب برگیرند".<ref>وسائل، ج١٣، ص4٧٣، ح ١٨٢٣٩.</ref>  
==مشخصات چاه زمزم==
[[پرونده:موقعیت زمزم.jpg|بندانگشتی|موقعیت چاه زمزم نسبت به [[کعبه]] و [[مقام ابراهیم(ع)]].|350px|جایگزین=]]
ازرقی گفته است عمق زمزم از بالا تا پایین آن شصت [[ذراع]] است. در درون چاه، آب از سه نقطه جاری است: یکی مقابل [[حجرالاسود]]، دیگری برابر [[کوه صفا|صفا]] و [[کوه ابوقبیس|ابوقبیس]] و سومی مقابل [[کوه مروه|مروه]]. در سال‌های ۲۲۳ و ۲۲۴ قمری که احتمال خشک شدن زمزم می‌رفت، نُه ذراع دیگر بر گودی آن افزودند. در سال ۲۲۵ق بخاطر بارش باران و جاری شدن سیل، آب زمزم بیشتر شد.<ref>ازرقی، اخبار مکه، ج٢، ص6١.</ref>


در دوران حکومت برخی خلفای عباسی، بر عمق چاه زمزم افزوده شده و در دوره حکومت امین عباسی (حکومت: ۱۹۳-۱۹۸ق) چاه زمزم را زِه‌کِشی کردند.<ref>ازرقی، اخبار مکه، ج٢، ص6١.</ref>
امام سجاد(ع) به شبلی آموختند تا بر سر زمزم باخدای خویش پیمان ببندد که چشم از گناه و معصیت بپوشاند، و این خود راز دیگری برای این چمشه جوشیده در کنار بیت‌اللّٰه‌الحرام است. ابن عباس را عادت بر این بود که هرگاه مهمانی بر وی وارد می‌شد، آب زمزم به او هدیه می‌داد.<ref>سیوطی، الدرّ المنثور، ج٣، ص٢٢٣؛ فاکهی، اخبار مکه، ج٢، ص46.</ref>  
===زمزم در حال حاضر===
اکنون دهانه چاه زمزم ۱/۵ متر، عمق آن ۳۰ متر و فاصله‌اش تا کعبه ۲۱ متر است. این چاه تا حدود عمق ۱۳ متری، سنگ‌چین است.<ref>«زمزم»، دانشنامه حج و حرمین شریفین.</ref>


==زمزم در روايات==
اینگونه روایات و احادیث، تایید می‌کند که سنّت نیکوی حج‌گزاران نیز از گذشته تاکنون بر این بوده، که پس از انجام اعمال بعنوان تبرّک مقداری از آب زمزم با خود به همراه می‌برند. [[عایشه]] گفته است: "رسول خدا(ص) با مشک و برخی وسائل دیگر آب زمزم را حمل نموده، به بیماران می‌نوشاند و یا بر آنان می‌ریخت".<ref>شفاء الغرام، ج١، ص4١5؛ سنن ترمذی، ج٣، ص٢٩5.</ref>  
در روايت‌های اهل بیت(ع) به نوشيدن از آب زمزم سفارش شده است. [[پیامبر(ص)]] از آب زمزم می‌نوشید<ref>سنن نسائی، ج5، ص٢٣٧.</ref> و آن را بهترین آبی می‌دانست که از زمین می‌جوشد.<ref>مستدرک، ج٩، ص4٣٩، ح ١١٢٨6.</ref>  


امام سجاد(ع) به شخصی آموخت تا بر سر زمزم با خدا پیمان ببندد که چشم از گناه و معصیت بپوشاند.<ref>سیوطی، الدرّ المنثور، ج٣، ص٢٢٣؛ فاکهی، اخبار مکه، ج٢، ص46.</ref> به گفته [[عایشه]]، همسر پیامبر(ص)، رسول خدا با مشک و برخی وسایل دیگر آب زمزم را حمل نموده، به بیماران می‌نوشاند و یا بر آنان می‌ریخت.<ref>شفاء الغرام، ج١، ص4١5؛ سنن ترمذی، ج٣، ص٢٩5.</ref>
==زمزم در گذر تاریخ==
==زمزم در گذر تاریخ==
[[پرونده:زمزم (تاریخی).jpg|بندانگشتی|ساختمان چاه زمزم در دوره‌ای که درونِ [[مطاف]] قرار داشت<ref>«[https://english.alarabiya.net/features/2017/03/25/The-story-of-Zamzam-Well-water-that-has-been-flowing-for-more-than-5000-years All you need to know about Zamzam well]»، Al Arabiya.</ref> (۱۳۴۶ق).<ref>«[https://twitter.com/3bdullah62/status/755883642048614400/photo/1 وأزیلت عام 1346هـ]»، صفحه عبدالله الرشید در توییتر.</ref>|جایگزین=]]گزارشات گوناگونی از پیشینه تاریخی و بازسازی‌ها و تعمیرات صورت گرفته بر روی چاه زمزم در ادوار مختلف تاریخی وجود دارد و سفرنامه‌نویسان به توصیف ویژگی‌های آن پرداخته‌اند.
 
 
گزارشات گوناگونی از پیشینه تاریخی و بازسازی‌ها و تعمیرات صورت گرفته بر روی "چاه زمزم" در ادوار مختلف تاریخی وجود دارد و سفرنامه‌نویسان مشهور به توصیف ویژگی‌های آن پرداخته‌اند.
 
===زمزم و ایرانیان===
 
[[مسعودی]] درباره پیشینه تاریخی زمزم، قبل از [[اسلام]] و ارتباط ایرانیان با آن، این چنین نوشته است:
 
ایرانیان قدیم به احترام خانه کعبه و جدشان ابراهیم(ع) و هم توسل به هدایت او و رعایت نسب خویش به زیارت بیت‌الحرام می‌رفتند و بر آن طواف می‌بردند. آخرین کس از ایشان که به [[حج]] رفت، [[ساسان پسر بابک]] جدّ [[اردشیر بابکان]] سرملوک ساسانی بود. چون ساسان به زیارت خانه رفتی طواف بردی و بر چاه اسماعیل زمزمه کردی. گویند به سبب زمزمه‌ای که او و دیگر ایرانیان بر سر چاه می‌کرده‌اند آن را زمزم گفته‌اند. از شواهد تاریخی می‌توان فهمید که زَمْزَمه کردن در میان برخی از ملت‌ها مرسوم بوده، به شکلی که‌در موقع غذا خوردن و نماز خواندن بدون بهره‌گیری از زبان و لب‌ها، صدا را در گلو گردانده زمزمه می‌کردند. مجوسان را رسم بر این بود و خلیفه دوّم نیز به کارگزاران خود دستور داد تا آنان را از این کار باز دارند.<ref>لسان العرب، ج6، ص٨5؛ معجم‌البلدان، ج٣، ص١66.</ref>
 
===ساخت و سازها===
===ساخت و سازها===
نخستین کسی که زمین و دیواره‌های زمزم را با سنگ مرمر پوشاند، [[ابوجعفر منصور عباسی|منصور عباسی]] (حکومت: ۱۳۶-۱۵۸ق) بود. وی این کار را در دوران خلافت خویش آغاز و سپس [[مهدی عباسی]] (حکومت: ۱۵۸-۱۶۹ق) آن را به پایان برد. پس از آن تا دوران حکومت [[معتصم عباسی|معتصم]] (حکومت: ۲۱۸-۲۲۷ق) در سال ٢٢٠ق، چاه در فضای باز بوده و فقط گنبد کوچکی بر دهانه آن قرار داشت. [[عمر بن فرج رخجیٖ|عمر بن فرج رُخجی]] که از نویسندگان و دبیران دربار معتصم بوده، آن را تغییر داد و برای تمام زمزم، سقفی از چوب ساج فراهم کرد و از آن زنجیرهایی آویزان کرده، چراغ‌هایی به آنها آویخته بودند که شبها در [[ایام الحج|موسم حج]] آنها را روشن می‌کردند.<ref>ازرقی، اخبار مکه، ج٢، ص6١.</ref>
[[پرونده:زمزم (تاریخی).jpg|بندانگشتی|ساختمان چاه زمزم در دوره‌ای که درونِ [[مطاف]] قرار داشت.<ref>«[https://english.alarabiya.net/features/2017/03/25/The-story-of-Zamzam-Well-water-that-has-been-flowing-for-more-than-5000-years All you need to know about Zamzam well]»، Al Arabiya.</ref> تصویر مربوط به سال ۱۳۴۶ق.<ref>«[https://twitter.com/3bdullah62/status/755883642048614400/photo/1 وأزيلت عام 1346هـ]»، صفحه عبدالله الرشید در توییتر.</ref>|جایگزین=]]
نخستین کس که زمین و دیواره‌های زمزم را با سنگ مرمر پوشاند، [[ابوجعفر منصور عباسی]] بود. وی این کار را در دوران خلافت خویش آغاز و سپس [[مهدی عباسی]] آن را به پایان برد. پس از آن تا دوران حکومت [[معتصم عباسی|معتصم]] در سال ٢٢٠ چاه در فضای باز بوده، و فقط گنبد کوچکی بر دهانه آن قرار داشته است. [[عمر بن فرج رخجیٖ|عمر بن فرج رُخجیٖ]] که از نویسندگان و دبیران دربار معتصم بوده، آن را تغییر داد و برای تمام زمزم، سقفی از چوب ساج فراهم کرد و از آن زنجیرهایی آویزان کرده، چراغ‌هایی به آنها آویخته بودند که شبها در موسم حج آنها را روشن می‌کردند.<ref>ازرقی، اخبار مکه، ج٢، ص6١.</ref> چاه زمزم در سال‌هاى ٨٢٢ ق. و ١٣٨٣ق. تعمير و توسعه يافت. اكنون دهانۀ آن ١/۵ متر، عمق آن سى متر و فاصله‌اش تا كعبه ٢١ متر است. متوسط مصرف آب زمزم به وسيلۀ زائران بيت اللّٰه، حدود ده هزار متر مكعب در روز و ٧۶۵ متر مكعب در ساعت؛ يعنى ٢٩۶٠٠ ليتر است.
 
در دوران [[آل سعود|سعودى]] در سال ۱۳۸۳ق. ساختمانی که روی چاه زمزم بود خراب شد. بناى جديدى در زير زمين ساخته شد و ورودی به زیرزمین ایجاد شد كه حاجیان از آب چاه استفاده مى‌كردند. در سال ۱۴۲۴ق، ورودی را پر ساخته و در اطراف صحن مسجدالحرام به‌وسيله لوله‌كشى، آب را به شيرها هدايت كرده‌اند تا زائران از آن‌ها بنوشند و دايره [[مطاف]] وسيعتر شود.<ref name=":0" />
[[پرونده:چاه زمزم (تاریخی)۲.jpeg|بندانگشتی|ساختمان چاه زمزم در سال ۱۳۸۳ق، از مطاف برداشته شد و ورودی آن تا توسعه بعدی مسجدالحرام در سال ۱۴۲۴ق باقی ماند.<ref name=":0">«[https://gph.gov.sa/index.php/ar/about-the-two-holy-mosques-ar/grand-mosque-ar/2020-05-28-11-13-30 بئر زمزم]»، تطوير وتشغيل الادارة العامة لتقنية المعلومات بالرئاسة العامة لشؤون المسجد الحرام والمسجد النبوی.</ref>|جایگزین=]]
 
===زمزم در سفرنامه‌ها===


در سال ١٠٢٠ق به دستور سلطان احمد خان پنجره‌ای آهنی با فاصله یک متری از سطح آب، قرار دادند، زیرا برخی دیوانگان! به تصور فدا نمودن، خود را بدرون زمزم می‌انداختند و می‌مردند، این پنجره تا سال ١٣١٨ق بوده است. بر روی پنجره شمالی از ناحیه در زمزم به سال ١٢٠١ق به دستور سلطان عبدالحمیدخان نوشته شده بود: «ماء زمزم شفاء من کل داء» و «آیة ما بیننا و بین المنافقین انهم لایتضلعون من ماء زمزم».<ref>حج در اندیشه اسلامی، ص۱۸۴-۱۸۵.</ref>[[پرونده:چاه زمزم (تاریخی)۲.jpeg|بندانگشتی|ورودی چاه زمزم که در سال ۱۳۸۳ق. ساخته شد و تا توسعه بعدی [[مسجد الحرام|مسجدالحرام]] در سال ۱۴۲۴ق باقی ماند.<ref name=":0">«[https://gph.gov.sa/index.php/ar/about-the-two-holy-mosques-ar/grand-mosque-ar/2020-05-28-11-13-30 بئر زمزم]»، تطویر وتشغیل الادارة العامة لتقنیة المعلومات بالرئاسة العامة لشؤون المسجد الحرام والمسجد النبوی.</ref>|جایگزین=]]در دوران [[آل سعود|سعودی]] در سال ۱۳۸۳ق ساختمانی که روی چاه زمزم بود خراب شد. بنای جدیدی در زیر زمین ساخته شد و ورودی به زیرزمین ایجاد شد که حاجیان از آب چاه استفاده می‌کردند. در سال ۱۴۲۴ق، ورودی را پر ساخته و در اطراف صحن مسجدالحرام به‌وسیله لوله‌کشی، آب را به شیرها هدایت کرده‌اند تا زائران از آن‌ها بنوشند و دایره [[مطاف]] وسیعتر شود.<ref name=":0" />
[[ناصرخسرو]] در سفرنامه خود نوشته است: "فاصله بین زمزم و خانه کعبه 46 ارش و دهنه چاه زمزم سه گز و نیم است در سه گز و نیم، سر چاه را حظیره کرده‌اند و اطراف آن با چوب‌های مشبّک است و برابر خانه زمزم از جانب مشرق خانه مربعی است که مرکز سقایة الحاجّ است ...".<ref>سفرنامه ناصر خسرو.</ref>  


به نوشته منابع عربستانی، آب زمزم از طریق خطوط انتقال آب به طول چهار کیلومتر پمپاژ شده و در مخزن پنج هزار مکعبی ذخیره می‌شود. پس از آن آب، تصفیه و استریل شده و بطری‌های آب زمزم پنج لیتری، تولید می‌شود. همچنین به آبخوری‌های زمزم در مسجدالحرام پمپاژ می‌شود. آب زمزم برای مصرف زائران در مسجدالنبی، به مدینه نیز منتقل می‌شود.<ref>«[https://akhbarna.net/article/151543 رحلة ماء زمزم من البئر الی ان یروی ظمأ المعتمرین]»، خبرگزاری اخبارنا.</ref>
[[ابن جبیر]]، جهانگرد قرن هفتم، وضعیت زمزم را اینگونه توصیف می‌کند: "گنبد چاه زمزم مقابل رکن حجرالاسود است و فاصله‌اش تا حجرالاسود بیست و چهار قدم باشد.... محیط حلقه دهانه چاه، چهل وجب و ارتفاع (این طوقه مرمرین) چهار وجب و نیم و ضخامت دیواره آن یک وجب و نیم است ...".<ref>محمد بن احمد بن جبیر، سفرنامه ابن جُبَیر، ص١٢6.</ref>  


===زمزم در سفرنامه‌ها===
[[ابن بطوطه]] نیز که در قرن هشتم توفیق زیارت بیت‌اللّٰه الحرام را یافته، در توصیف زمزم می‌نویسد: "قبه زمزم، روبروی حجرالاسود، به فاصله بیست و چهار گام از آن واقع شده و مقام در طرف راست آنست. بین رکن مقام، تا زمزم ده گام فاصله است داخل قبه با رخام سپید، مفروش گشته و... درِ قبّه زمزم در جهت شرقی واقع شده و در درون قبه سقاخانه مدوری ساخته شده که پهنای آن یک وجب و عمق آن یک وجب و بلندی آن در حدود پنج وجب است و آن را پر از آب می‌کنند و گرداگرد آن را مصطبه‌ها تعبیه کرده‌اند که وضو سازندگان روی آن می‌نشینند.<ref>ابن‌بطوطه، سفرنامه، ج١، ص١٨٩.</ref>  
درباره زمزم در سفرنامه‌های سده‌های مختلف، به مطالبی مانند فاصله آن با کعبه، اندازه دهانه چاه، فاصله‌اش تا حجرالاسود،<ref>ره آورد سفر (گزیده سفرنامه ناصر خسرو)، ص۱۲۲؛ محمد بن احمد بن جبیر، سفرنامه ابن جُبَیر، ص١٢۶؛ ابن‌بطوطه، سفرنامه، ج١، ص١٨٩.</ref> جایگاهی برای وضو گرفتن حاجیان،<ref>ابن‌بطوطه، سفرنامه، ج١، ص١٨٩.</ref> حوض‌های اطراف زمزم و درست کردن سایه‌بانی نزدیک چاه زمزم برای مؤذنان، اشاره شده است.<ref>نگاه کنید به: حج در اندیشه اسلامی، ص۱۸۰-۱۸۵.</ref>
 
[[تقی‌الدین فاسی]] در توصیف زمزم در اوائل قرن نهم می‌نویسد: "هم اکنون زمزم درون خانه‌ای مربع شکل قرار دارد و در کنار دیوارهای آن نُه حوض ساخته‌اند که آن را از آب زمزم پرنموده، تا حاجیان از آن‌ها وضو بگیرند. و در دیوار روبروی کعبه پنجره‌هایی ساخته و روی آن نیز سایبانی برای مؤذنان درست کرده‌اند، ... در سال ١٠٢٠ ه‌. ق. به دستور سلطان احمد خان پنجره‌ای آهنی با فاصله یک متری از سطح آب، قرار دادند، زیرا برخی دیوانگان! به تصور فدا نمودن، خود را بدرون زمزم می‌انداختند و می‌مردند، این پنجره تا سال ١٣١٨ ه‌. بوده است. بر روی پنجره شمالی از ناحیه در زمزم به سال ١٢٠١ ه‌. ق. به دستور سلطان عبدالحمیدخان نوشته شده بود: «ماء زمزم شفاء من کل داء.» و «آیة ما بیننا و بین المنافقین انهم لایتضلعون من ماء زمزم.»<ref>سنن ابن ماجه، ج٢، ص١٧؛ فاکهی، اخبار مکه، ج٢، ص٢٨.</ref>


== نگارخانه ==
== نگارخانه ==
<gallery mode="packed" heights="150px">
<gallery>
پرونده:خروجی چاه زمزم.jpeg|خروجی چاه زمزم در پایین [[مطاف]] (۱۴۰۱ش).<ref>«[https://www.alfouz.info/?p=29611 رحلة الماء المبارک]»، سایت روزنامه کویتی الفوز.</ref>
پرونده:چاه-زمزم- قدیمی .jpg|تصویر قدیمی از نشانگر موقعیت چاه زمزم در [[مطاف]].
پرونده:ایستگاه توزیع آب زمزم.jpeg|یکی از ایستگاه‌های توزیع آب زمزم در [[مکه]] (۱۴۰۱ش).<ref>«[https://www.alfouz.info/?p=29611 رحلة الماء المبارک]»، سایت روزنامه کویتی الفوز.</ref>
پرونده:مخازن آب زمزم.jpg|مخزن‌های آب زمزم در [[مسجد النبی|مسجدالنبی]] برای مصرف زائران.
پرونده:مخازن آب زمزم.jpg|مخزن‌های آب زمزم در [[مسجد النبی|مسجدالنبی]] برای مصرف زائران.
پرونده:چاه-زمزم- قدیمی .jpg|تصویر قدیمی از نشانگر موقعیت چاه زمزم در [[مطاف]].
پرونده:چاه زمزم (قدیمی)۲.jpg|ورودی چاه زمزم در [[مطاف]]، که در سال ۱۴۲۴ق. برای گسترش مطاف بسته شد.<ref>«[https://gph.gov.sa/index.php/ar/about-the-two-holy-mosques-ar/grand-mosque-ar/2020-05-28-11-13-30 بئر زمزم]»، تطویر وتشغیل الادارة العامة لتقنیة المعلومات بالرئاسة العامة لشؤون المسجد الحرام والمسجد النبوی.</ref>
پرونده:چاه زمزم (تاریخی)۳.jpg|چاه زمزم در سال ۱۳۶۹ق، که از آن با دلوهای چرمی برای زائران و حاجیان آب کشیده می‌شد.<ref>«[https://islamkids.net/%D8%B5%D9%88%D8%B1-%D8%A8%D8%A6%D8%B1-%D8%B2%D9%85%D8%B2%D9%85/ صور بئر زمزم]»، لاینز.</ref>
پرونده:چاه زمزم (تاریخی)۴.jpg|نقاشی چاه زمزم و شیوه کشیدن آب از آن در دوره عثمانی.<ref>«[https://islamkids.net/%D8%B5%D9%88%D8%B1-%D8%A8%D8%A6%D8%B1-%D8%B2%D9%85%D8%B2%D9%85/ صور بئر زمزم]»، لاینز.</ref> 
</gallery>
</gallery>


خط ۹۸: خط ۱۰۷:
{{منابع}}
{{منابع}}
{{برگرفتگی
{{برگرفتگی
| پیش از لینک = کتاب
|پیش از لینک = کتاب
| منبع = حج در اندیشه اسلامی، علی قاضی عسکر.
|منبع = حج در اندیشه اسلامی، علی قاضی عسکر.
| پس از لینک = بخش «زمزمه زمزم»، ص۱۶۷-۱۹۲.
|پس از لینک = بخش «زمزمه زمزم»، ص167-192.
| لینک = http://lib.hajj.ir/View/fa/Book/BookView/Image/565
| لینک = http://lib.hajj.ir/View/fa/Book/BookView/Image/565
}}
}}
 
* '''معجم البلدان'''، یاقوت حموی، یاقوت بن عبدالله.
* '''اخبار مکه فی قدیم الدهر و حدیثه'''، محمد بن اسحاق فاکهی (درگذشت: ۲۷۵ق)، تحقیق عبدالملک بن عبدالله بن دهیش، بیروت، دار خضر، ۱۴۱۴ق.
* '''اخبار مکه'''، ازرقی، محمد بن عبدالله.
* '''اخبار مکة و ما جاء فیها من الآثار'''، محمد بن عبدالله ازرقی، محقق: ملحس، رشدی صالح، بیروت، دار الاندلس، 1416ق.
* '''سیرت رسول‌الله'''،  ابن اسحاق، محمد.
* «[https://gph.gov.sa/index.php/ar/about-the-two-holy-mosques-ar/grand-mosque-ar/2020-05-28-11-13-30 '''بئر زمزم''']»، تطویر وتشغیل الادارة العامة لتقنیة المعلومات بالرئاسة العامة لشؤون المسجد الحرام والمسجد النبوی، تاریخ بازدید: ۹ تیر ۱۴۰۱ش.
* '''السیرة النبویة'''، ابن هشام، عبدالملک.
* '''التفسیر الصافی'''، ملا محسن فیض کاشانی، قم، مؤسسه الهادی، 1416ق/ 1374 ش.
* '''وسائل الشیعة'''، حرعاملی، محمد بن حسن.
* '''الدرالمنثور فی التفسیر بالمأثور'''، جلال الدین سیوطی، قم، کتابخانه آیت‌الله مرعشی نجفی، ۱۴۰۴ق.
* '''الدرالمنثور فی التفسیر بالمأثور'''، سیوطی، عبدالرحمن.
* [https://akhbarna.net/article/151543 «رحلة ماء زمزم من البئر الی ان یروی ظمأ المعتمرین»]، خبرگزاری اخبارنا، تاریخ درج مطلب: ۱۳ آوریل ۲۰۲۲م، تاریخ بازدید: ۶ تیر ۱۴۰۳ش.
* «[https://www.alfouz.info/?p=29611 رحلة الماء المبارک]»، سایت روزنامه کویتی الفوز، تاریخ درج مطلب: ۴ آوریل ۲۰۲۲م، تاریخ بازدید: ۱۰ تیر ۱۴۰۱ش.
* «[https://gph.gov.sa/index.php/ar/component/k2/item/7141-2022-04-09-16-40-47 رحلة الماء المبارک]»، تطویر وتشغیل الادارة العامة لتقنیة المعلومات بالرئاسة العامة لشؤون المسجد الحرام والمسجد النبوی، تاریخ درج مطلب: ۱۲ آوریل ۲۰۲۲م، تاریخ بازدید: ۱۰ تیر ۱۴۰۱ش.
* '''ره آورد سفر (گزیده سفرنامه ناصر خسرو)'''، ناصر خسرو قبادیانی، با تصحیح و توضیح: سیدمحمد دبیرسیاقی، تهران، سخن، ۱۳۷۴ش.
* '''[https://www.noormags.ir/view/fa/articlepage/1725772/%D8%B2%D9%85%D8%B2%D9%85 زمزم]'''، سیدعلی خیرخواه علوی، در دانشنامه حج و حرمین شریفین، جلد 8.
*[https://www.noormags.ir/view/fa/articlepage/875322/%d8%b2%d9%85%d8%b2%d9%85-2 «زمزم (۲)»]، محمد رهبر، در مجله میقات حج، دوره هشتم، شماره ۲۹، آبان ۱۳۷۸ش.
* '''سفرنامه ابن جُبَیر'''، محمد بن احمد بن جبیر، پرویز اتابکی، ایران، مشهد، مؤسسه چاپ و انتشارات آستان قدس رضوی، ۱۳۷۰ش.
* '''سفرنامه ابن‌بطوطه'''، ابن‌بطوطه، ترجمه دکتر محمد علی موحد، مؤسسه انتشارات آگاه، ایران، مشهد، ۱۳۷۰ش.
* '''سلسلة ینابیع الفقهیة'''، علی‌اصغر مروارید، بیروت، دار التراث، ۱۹۹۰م - ۱۹۹۳م.
* '''سنن ابن ماجه'''، محمد بن زید الربعی ابن ماجه، به کوشش محمد فؤاد عبدالباقی، بیروت، دار احیاء التراث العربی، ۱۳۹۵ق.
* '''سنن ترمذی'''، محمد بن عیسی ترمذی، به کوشش عبدالوهاب عبداللطیف، بیروت، دار الفکر، ١4٠٢ق.
* '''سنن نسائی'''، احمد بن شعیب ابوعبدالرحمان نسائی، به کوشش عبدالغفار و سید کسروی، بیروت، دار الکتب العلمیه، 1411ق.
* '''السیرة النبویة'''، السیرة النبویة، عبدالملک ابن هشام، تحقیق مصطفی السقا و ابراهیم الأبیاری و عبد الحفیظ شلبی، بیروت،‌ دار المعرفة، بی‌تا.
* '''شفاء الغرام باخبار البلد الحرام'''، التقی الفاسی.
* '''شفاء الغرام باخبار البلد الحرام'''، التقی الفاسی.
* «[https://islamkids.net/صور-بئر-زمزم/ '''صور بئر زمزم''']»، لاینز، تاریخ بازدید: ۹ تیر ۱۴۰۱ش.
* '''سنن ترمذی'''، ترمذی، محمد بن عیسی.
* '''العروة الوثقی'''، سید محمدکاظم طباطبایی یزدی، قم، مؤسسة النشر الإسلامی، چاپ اول، ۱۴۱۹ق.
* '''لسان العرب'''، ابن منظور، محمد بن ‌مكرم.
* '''کنز العمال فی سنن الاقوال و الافعال'''، متقی هندی، بیروت، الرساله، 1413ق.
* ''' اخبار مکه'''، فاکهی، محمد  ابن اسحاق.
* '''لسان العرب'''، محمد بن مکرم ابن منظور، دار صادر، بيروت، 1414ق.
* '''سنن ابن ماجه'''، قزوینی، محمد بن یزید.
* '''مروج الذهب'''، علی بن حسین مسعودی، به تحقیق: یوسف اسعد داغر، قم، مؤسسة دار الهجرة، 1409ق.
* '''سنن نسائی'''، ابو‌عبدالرحمان نسائی، احمد بن شعیب.
* '''مستدرک الوسائل'''، حسین نوری طبرسی، بیروت، مؤسسة آل البیت علیهم السلام لاحیاء التراث، 1408-1429ق/ 1987-2008 میلادی.
* '''مستدرک الوسائل'''، نوری طبرسی، حسین.
* '''معجم البلدان'''، یاقوت حموی، بیروت، دار احیاء التراث العربی، بی‌تا.
* '''المعجم الکبیر'''، طبرانی، سلیمان بن أحمد.
* «[https://twitter.com/3bdullah62/status/755883642048614400/photo/1 '''وأزیلت عام ۱۳۴۶هـ''']»، صفحه عبدالله الرشید در توییتر، تاریخ بازدید: ۹ تیر ۱۴۰۱ش.
* '''سلسلة ینابیع الفقهیة'''، مروارید، علی‌اصغر.
* '''المعجم الکبیر'''، سلیمان بن أحمد طبرانی، به کوشش حمدی عبدالمجید، دار احیاء التراث العربی، 1405ق.
* '''کنز العمال فی سنن الاقوال و الافعال'''، متقی الهندی.
* '''وسائل الشیعة'''، محمد بن حسن شیخ حر عاملی، به تحقیق محمدرضا حسینی جلالی، قم، مؤسسة آل البیت علیهم السلام لاحیاء التراث، ۱۴۱۶ق.
* '''سفرنامه ابن‌بطوطه'''، ابن‌بطوطه، ترجمه دکتر محمد علی موحد، مؤسسه انتشارات آگاه، ایران، مشهد، ١٣٧٠ ه‌. ش.
* '''سفرنامه ابن جُبَیر'''، محمد بن احمد بن جبیر، پرویز اتابکی، ایران، مشهد، مؤسسه چاپ و انتشارات آستان قدس رضوی، ١٣٧٠ ه‌. ش.
{{پایان}}


{{آغاز چپ‌چین}}
* «[https://twitter.com/3bdullah62/status/755883642048614400/photo/1 وأزيلت عام 1346هـ]»، صفحه عبدالله الرشید در توییتر،‌ تاریخ بازدید: ۹ تیر ۱۴۰۱ش.
* «[https://english.alarabiya.net/features/2017/03/25/The-story-of-Zamzam-Well-water-that-has-been-flowing-for-more-'''than-5000-years All you need to know about Zamzam well''']", Al Arabiya، تاریخ درج مطلب: ۷ ژوئن ۲۰۱۷م، تاریخ بازدید: ۹ تیر ۱۴۰۱ش.
* «[https://gph.gov.sa/index.php/ar/about-the-two-holy-mosques-ar/grand-mosque-ar/2020-05-28-11-13-30 بئر زمزم]»، تطوير وتشغيل الادارة العامة لتقنية المعلومات بالرئاسة العامة لشؤون المسجد الحرام والمسجد النبوی، تاریخ بازدید: ۹ تیر ۱۴۰۱ش.
* «[https://sgs.org.sa/en/activities/studies-and-research/zamzam-studies-and-research/ '''Zamzam Studies and Research''']", The official account of Saudi geological survey، تاریخ بازدید: ۹ تیر ۱۴۰۱ش.
* «[https://english.alarabiya.net/features/2017/03/25/The-story-of-Zamzam-Well-water-that-has-been-flowing-for-more-than-5000-years All you need to know about Zamzam well]»، Al Arabiya، تاریخ درج مطلب:۷ ژوئن ۲۰۱۷م، تاریخ بازدید: ۹ تیر ۱۴۰۱ش.
{{پایان چپ‌چین}}
* «[https://sgs.org.sa/en/activities/studies-and-research/zamzam-studies-and-research/ Zamzam Studies and Research]»، The official account of Saudi geological survey، تاریخ بازدید: ۹ تیر ۱۴۰۱ش.
{{پایان}}
{{اماکن مکه}}
{{اماکن مکه}}
{{کعبه}}


[[رده:مکان‌های تاریخی حجاز]]
[[رده:مکان‌های تاریخی حجاز]]
لطفاً توجه داشته‌باشید که همهٔ مشارکت‌ها در ویکی حج منتشرشده تحت Creative Commons Attribution-NonCommercial-ShareAlike در نظر گرفته‌می‌شوند (برای جزئیات بیش‌تر ویکی حج:حق تکثیر را ببینید). اگر نمی‌خواهید نوشته‌هایتان بی‌رحمانه ویرایش و توزیع شوند؛ بنابراین، آنها را اینجا ارائه نکنید.
شما همچنین به ما تعهد می‌کنید که خودتان این را نوشته‌اید یا آن را از یک منبع با مالکیت عمومی یا مشابه آزاد آن برداشته‌اید (برای جزئیات بیش‌تر ویکی حج:حق تکثیر را ببینید). کارهای دارای حق تکثیر را بدون اجازه ارائه نکنید!
لغو راهنمای ویرایش‌کردن (در پنجرهٔ تازه باز می‌شود)
برگرفته از «https://wikihaj.com/view/زمزم»