در حال ویرایش سفرنامه‌های فارسی حج

'''سفرنامه‌های فارسی حج'''، سفرنامه‌های حج‌گزاران فارسی زبان است که گزارش سفر خود را به این زبان نگاشته‌اند. در يک بررسي، حدود 400<ref>. تاریخ اسلام در آينه پژوهش، ش148، ص79-106،«فهرستواره سفرنامه ها و خاطرات حج ايرانيان؛ آثار منتشر شده تا سال 1392 شمسي»</ref> و بنابر گزارشي 500 سفرنامه<ref>. به سوي ام القري، ص14.</ref> از  آغاز تا اوايل دهه نود شمسي(1390)  به زبان فارسي شناسايي شده است. بيشتر اين سفرنامه‌ها متعلق به سده‌هاي متاخر و بخصوص عصر قاجاري(1174-1304) است.<ref>. فهرستواره کتابهاي فارسي ج1، ص104-105، 124-128؛ معجم ما کتب في الحج و الزياره و المعالم المشرفه في الحجاز ص191-205</ref>  

مضامين عمده اين سفرنامه ها را موضوعاتي شامل توصيف راه‌ها و دشواری‌های سفر، رخدادهاي سفر، وصف بناها، زيارت‌گاه‌ها، بيان احوال حج‌گزاران و در حد کمتري معرفي مناسک و آداب حج دانست. نويسندگان اين آثار از شهرهاي مختلف ايران برخاسته‌اند. نيز برخي از آنها از اهالي مناطق فارسی زبان مانند هند و آسياي ميانه بوده‌اند.  

نخستین سفرنامه حج فارسی، [[سفرنامه ناصر خسرو]] شاعر و حکیم اسماعیلی مذهب است. این سفرنامه گزارش سفرهای ناصر خسرو طی هفت سال است که نخستین آنها  در  437 قمری آغاز شد.<ref>. تاریخ ادبیات ایران از فردوسی تا سعدی، ج1، ص336-339.</ref> او را پیشگام سیاحان ایرانی و سفرنامه‌اش را بهترین اثر در نوع خود در زبان فارسی دانسته‌اند.<ref>. حج در ادب فارسی، ص122؛ مجله دانشکده ی ادبیات و علوم انسانی دانشگاه تهران، ش139 و 140، ص90«جهانگردی و سفرنامه نویسی در اسلام و ایران».</ref> او چهار بار حج گزارد و تا شمال آفریقا شهر به شهر را دید و جزییات خاطراتش را نوشت و در 444 قمری به ایران بازگشت.  

* [[تحفةالعراقین|تحفه العراقین (ختم الغرائب)]] نخستین سفرنامه منظوم سروده شاعر معروف قرن ششم، خاقانی شروانی است که دو بار به سفر حج رفت؛ بار نخست در سال 551ق. و بار دوم میان سال‌های 569 و570ق.<ref>. سفرنامه منظوم، حج ص141؛ دانشنامه، ش1، ص37-53،«کعبه ستایی در شعر فارسی».</ref>

* [[حجازیه (کتاب)|رساله حجازیه]]، نوشته ابوالاشرف محمد بن حسین یزدی(762ق.) از ثروتمندان یزد و از  نزدیکان آل جلایر (حکومت بین 740 تا 835ق. در عراق و آذربایجان) در سال 757ق. این سفرنامه گزارشی است از دشوارهای راه حج و بدی وضع آب در مکه و مدینه است.<ref>. نک: مجموعه رسائل خطی فارسی، دفتر اول،ص 30-45</ref>(حجازیه)

* سفرنامه مکه شیخ علی جبل عاملی از عالمان شیعه اواخر عهد صفویه که در سال 1033ق نوشته شده.<ref>. کتاب ماه تاریخ و جغرافیا، ش68 - 69، ص134-137«خاطراتی از سفرهای حج دوره صفوی».</ref>  

* خاطرات حج مجلسی اول( 1041ق.)<ref>. صفویه در عرصه دین و فرهنگ و سیاست، ج3، ص1047-1052.</ref>  

* سفرنامه منظوم حج بانویی اصفهانی(اواخر قرن دوازدهم) شامل بیش از هزار  بیت شعر در وصف راه حج و ذکر عواطف شیعیان نسبت به زیارت‌گاه‌های حرمین است.<ref>. سفرنامه منظوم حج، مقدمه، ص9-15</ref>  

* بخشی از منظومه چهارتخت سروده حسین ابیوردی که در سال 898 سروده شده و گزارش سفر اوست به حرمین و چند شهر دیگر از جمله قدس و استانبول و مصر و حلب و شام.<ref>. سفرنامه منظوم حج، ص 85</ref>

* منظومه فتوح الحرمین سروده محیی الدین لاری (م. 933 ق.) نیز با اینکه بیشتر شرحی از اماکن حرمین و مناسک حج است، گاهی در زمره سفرنامه‌های منظوم حج دسته بندی شده است.<ref>. کتابنامه حج، ص195</ref>  

* بیان واقع نوشته عبدالکریم کشمیری که بیشتر مطالب آن در گزارش جنگ‌ها و اقدامات نادرشاه است و تنها باب سوم آن گزارش سفر حج نویسنده در سال1154ق. اختصاص دارد

* سفرنامه منظوم تحفه الحرمین، سروده محمد رحیم الدین قادری از دانشوران هندوستان <ref>. پنجاه سفرنامه حج قاجاری ج1، ص173-212</ref>

سفرنامه نويسي حج در زبان فارسي در دوره قاجاريه (حک: 1209-1324ق.) رونق يافت.<ref>. با کاروان صفا در سال82، ص355؛ حج در ادب فارسي، ص122.</ref> بيشتر اين آثار، متعلق به دوره ناصرالدين شاه (حک:1264-1313ق.) اند. از مقطع زماني 1260 تا 1338ق.  بيش از 45 سفرنامه حج شناسايي شده است.<ref>. ميقات حج، ش70، ص80«کاروان هاي حج عثماني به روايت سفرنامه هاي ايراني دوره قاجار».

</ref>بيشتر سفرنامه¬هاي اين دوره متعلق به اشراف، مأموران دولتي، رجال سياسي و درباريان است.<ref>. تاريخ اسلام در آينه پژوهش، ش32، ص23،«سفر زيارتي حج در دوره ي قاجار...».</ref> برخي بر اين نظرند که سفرنامه¬نويسان اين دوره در شيوه خاطره نويسي و روايت متاثر از ادبيات اروپايي¬اند.<ref>. تاريخ اسلام در آينه پژوهش، ش32، ص22-23«سفر زيارتي حج در دوره ي قاجار...»؛ سفرنامه سيف الدوله، پيشگفتار، ص9-10.</ref> از لحاظ موضوعي، غير از خاطرات راه، شرح احساسات مذهبي، توضيح مناسک حج، توصيف بناها، بيان سختي¬هاي راه حج و نيز دشواري¬هاي خاص شيعيان در سفر حج مضامين پر بسامد سفرنامه¬هاي اين دوره است.<ref>. نک: پنجاه سفرنامه حج قاجاري، ج1، ص 9- 131؛ حديث قافله¬ها، ص 203، 214.</ref>

* تذکرة الطريق في مصائب حجاج بيت الله العتيق نویشته يکي از شاهزادگان هند، محمد عبدالحسين کربلايي کرناتي که در بيان سفر پر خطرش از بيست و ششم شوال 1230ق. تا شانزدهم جمادي الاولي 1232ق نگاشته شده است.<ref>. تذکره الطريق في مصائب حجاج بيت الله العتيق، مقدمه، ص14-16.</ref>  

* بزم غریب محمدعلي بروجردي از خان هاي شيراز در سال1261ق.<ref>. به سوي ام القري، ص231-235.</ref>  

* سفرنامه تبيين احوال مکه المعظمه و مدينه المنوره و مسجدالاقصي (نام ديگر آن: ارکان الحج و مسافه الطريق) نوشته عبدالرحمان قاري سمرقندي، عالمي حنفي مذهب از اهالي نواحي بلخ در دوره سلطنت امير نصرت الله بهادر(امارت از 1243-1277ق.) که پيش از 1277ق. نوشته<ref>. ميقات حج،  ش85، ص79-103،«ارکان الحج و مسافه الطريق..».</ref>   

* سفرنامه حج بانويي هندي به نام شاه جهان بيگم در سال 1280ق. که در فصل هفتم کتاب تاج الاقبال در تاريخ بهوپال درج شده است.<ref>. پيام بهارستان ، ش3، ص642،«گزارش سفر حج بانوي هندي...».</ref> سفرنامه سيف الدوله از شاهزادگان قاجار در 1279ق. <ref>. سفرنامه سيف الدوله، پيشگفتار، ص9-16؛ حج در ادب فارسي، ص131.</ref>   

* سفرنامه حج منصور نیز در 1286ق. نوشته شده و قصه گويي در آن غلبه دارد و هر شب به مثابه يک فصل، حاوي خاطره اي قصه وار از سفر است.<ref>. پنجاه سفرنامه حج قاجاري، ج2، ص 199.</ref>   

* سفرنامه معتمد الدوله فرهاد ميرزا در 1392ق. با نام هدايه السبيل و کفايه الدليل،  

* سفرنامه حج عبدالغفار خان نجم الدوله (سفر از شعبان1296 تا جمادي الاولي1297ق.)

* سفرنامه حجاز و عتبات محمد ابراهيم طوسي خراساني معروف به حسام الشعرا مشتري(م.1305ق.) بين شعبان 1297 تا محرم1298ق. 

* سفرنامه مکه حسام السلطنه برادر فرهاد ميرزا در 1297ق.<ref>.آينه آثار، ص118.</ref>  

* سفرنامه مکه دختر فرهادمیرزا، مهرماه خانم 1297  

* منظومه اي سروده محمد ابراهيم مشتري خراساني 1297  

* سفرنامه مکه عبدالحسين خان افشار ارومي در سال 1299ق.

* سفرنامه محمد حسين فراهاني در سال 1302-1303ق

* سفرنامه نايب الصدر شيرازي در همين سال  

* سفرنامه مکه ظهير الملک کرمانشاهي در 1306ق. 

* روزنامه سفر حج و عتبات نوشته بانو علويه کرماني 1309ق. است.

* حج نامه نوشته سليم خان تکابي از مردمان کرد شافعي مذهب ياد کردني است که در سال 1310ق مشاهداتش از بيماري وبا، قرنطينه و مشکلات سفر دريايي را گزارش کرده است.<ref>. سفرنامه حج تکابي، ص115-122.</ref>   

* سفرنامه ميرزا داود وزير وظايف در سال1322ق. نوشته شده است.<ref>. سفرنامه ميرزا داود وزير وظايف، پيشگفتار، ص15-17.</ref>   

* سفرنامه مکه محمدتقي جورابچي از تجار دوره مشروطه که در يادداشتهاي سفرهاي او بين سال هاي1324 -1330ق درج شده برغم اختصار، حاوي اطلاعاتي از وضع تجارت و وضع حجگزاران است.<ref>. ميقات حج، ش74، ص59-65،«سفرنامه ي مکه حاج محمدتقي جورابچي».</ref>

* از سفرنامه¬هاي دوره مظفرالدين شاه (حک:1314-1324ق.) نيز چند مورد دست است.  

* سفرنامه مکه نوشته محمد ابراهيم کارزوني شيرازي(1334ق.) از عالمان شيعه که در سال1315ق. به حج رفته <ref>. پنجاه سفرنامه حج قاجاري، ج6، ص 208.</ref>   

* سفرنامه ميرزاعلي خان امين الدوله صدر اعظم مظفرالدين شاه است که در 1316ق. به حج رفته است.<ref>. سفرنامه امین الدوله، مقدمه، ص64.</ref>   

* سفرنامه عبدالسلام تربتي از عالمان خراسان در 1317

* سفرنامه وقارالدوله همسر ناصرالدين شاه در 1317 <ref>. نک. پنجاه سفرنامه حج قاجاری، ج6، ص680، 823؛ ج7، ص9.</ref>   

* سفرنامه مديرالدوله در 1321ق. نوشته ميرزا محمودخان <ref>. دوسفرنامه حج، ص130 - 135؛ پنجاه سفرنامه حج قاجاري، ج7، ص370-375.</ref>   

* شماري از سفرنامه¬هاي حج از دوران سلطنت احمدشاه قاجار(حک:1288-1304ش.) باقي مانده¬اند.

* سفرنامه مکه نوشته ميرزا علي هسته اي اصفهاني در 1291ش./1331ق. <ref>. پنجاه سفرنامه حج قاجاري، ج7، ص704-711«سفرنامه میرزا علی اصفهانی».</ref>   

* سفرنامه حج ميرزا علي اصفهاني از شاگرادن سيدمحمدکاظم صاحب عروه، در سال 1331ق.<ref>. به سوي ام القري، ص153-155.</ref>   

* سفرنامه مرجاني نوشته يک روحاني به نام ابوالقاسم مرجاني که آن را در 1332ق. تحرير کرده،<ref>. دو سفرنامه حج، ص9-11.</ref>   

* سفرنامه حج ايازخان قشقايي در ارديبهشت تا دي ماه 1301ش(1340-1341ق.) اندکي پس از کودتاي سوم اسفند <ref>. پنجاه سفرنامه حج قاجار، ج8، ص153«سفرنامه مکه».</ref>   

* سفرنامه مکه فخرالدين حجازي در سال 1341ق.که ويژگي آن داشتن بياني طنزگونه است.<ref>. پنجاه سفرنامه حج قاجار، ج8، ص172، 202«سفرنامه مکه».</ref>  

در بيشتر سفرنامه¬هاي دوره پهلوي (حک:1304-1357ش.) مضامين انتقادي غلبه دارد و هر آسيب و خطايي در موسم حج، به وهابيت، استعمار و غرب، سياستمداران و يا متوليان حج کشورها نسبت داده مي¬شود.<ref>. حج در ادب فارسي، ص178-179.</ref>

از سفرنامه هايي که عالمان شيعه در اين دوره نوشته اند، سفرنامه حج آيت الله محمود طالقاني به سوي خدا مي رويم در سال1331ش. و سفرنامه آيت الله صافي گلپايگاني شايان ذکراند که در آنها توجه به خصوص بر وحدت اسلامي<ref>. بسوی خدا می رویم، ص203 -204، 292؛ سفرنامه حج،صافی گلپایگانی، ص 171</ref> تاکید شده است.

برخي روشنفکران مسلمان نيز با رفتن به سفر حج و نگارش سفرنامه به مسائل جهان اسلام توجه نشان دادند. از اين ميان نقدهاي تند و تيز جلال آل احمد در خسي در ميقات از  سياست و استعمار، قابل توجه اند.<ref>. خسی در میقات، ص91، 100، 126.</ref>

در سفرنامه¬هايي مانند سفرنامه حج و راهنماي حجاج حسين ذوالقدر شجاعي(1334ش.) به جنبه آموزشي سفرنامه براي ديگر زائران اهميت داده اند.<ref>. سفرنامه حج و راهنماي حجاج، ص1-2، 13.</ref>در نمونه هايي مانند با من به خانه خدا بياييد نوشته محمدرضا خليلي در سال 1340ش.<ref>. با من به خانه خدا بياييد، ص79-88،134-138</ref> و اي قوم به حج رفته نوشته جواد مجابي در سال1351؛<ref>. اي قوم به حج رفته، ص3347-48،،55-58.</ref> حج نامه علي نقي منزوي(1352ش.)<ref>. نک. کاوه، ش47 – 48، ص60 – 62«حجنامه».</ref> و سعی هاجر نوشته شکوه میرزادگی<ref>. سعی هاجر ، ص 82-83</ref> لحن و بيان نقدگونه بر گزارش غلبه دارد.  

کثرت سفرنامه نويسي در چهار دهه بعد از پيروزي انقلاب اسلامي،<ref>. نک. کتابشناسي حج و زيارت، ص155-245.</ref> تابعي از کثرت حجگزاران و عمره گزاران، گسترش آموزش عمومي و توجه نهادهاي دولتي به رواج مسائل ديني است. در اين دوره سفرنامه‌هاي متعدد از منظرهاي مختلف نگاشته شده که گاه شامل دلنوشته‌ها و بيان احساسات معنوي زائر است و گاهي شامل گزارش وقايع و تجربيات سفر يا اشارات سياسي و اجتماعي يا بيان اسرار عرفاني حج است.

اطلاعات سیاسی – اقتصادی(فصلنامه): مهدی بشارت، تهران، موسسه اطلاعات، 1395ش.

ای قوم به حج رفته: جواد مجابی، تهران، کتاب موج، 1351ش.

آينه آثار- فهرست آثار و معرفى كتابهاى منتشر شده حوزه نمايندگى ولى فقيه در امور حج و زيارت‏: مركز تحقيقات حج‏، تهران، مشعر، 1387ش.

آینه پژوهش(دو ماهنامه): محمد تقی سبحانی، قم، دفتر تبلیغات اسلامی قم، 1393ش.

آینه پژوهش: دفتر تبلیغات اسلامی حوزه علمیه، قم، دفتر تبلیغات اسلامی،1383ش.

با کاروان صفا در سال 1382: رسول‌ جعفریا‌ن‌، تهران، ‌مشعر، ۱۳۸۳ش.

با من به خدا بیایید: محمد رضا خلیلی عراقی، تهران، طبع، 1340ش.

بسوی خدا می رویم: سید محمود طالقانی، تهران، مشعر، 1381ش.

به سوی ام القری: رسول جعفریان، تهران، مشعر، 1373ش.

پاکستان سی دیار حرم، نسیم حجازی، لاهور، جهانگیر، 2005

پژوهش های تاریخی(فصلنامه): اصغر منتظرالقائم، اصفهان، دانشگاه تهران، 1390ش.

پنجاه سفرنامه حج قاجاری: رسول جعفریان، تهران، علم، 1389ش.

پیام بهارستان(ماهنامه): مجلس شورای اسلامی، تهران، 1388ش.

تاريخ اجتماعى ايران‏: مرتضى راوندى‏، تهران،‏ نگاه‏، 1382ش.

تاريخ ادبيات ايران از فردوسى تا سعدى‏: ادوارد براون(م.1926م‏.)، ترجمه فتح الله مجتبائى و غلام حسين صدرى افشار، تهران‏، مرواريد، 1367ش.

تاريخ ادبيات در ايران‏: ذبيح الله صفا، تهران‏، فردوس‏، 1378ش.

تاریخ اسلام در آینه پژوهش(دوفصلنامه): موسسه آموزشی پژوهشی امام خمینی، قم، 1391ش.  

تاريخ مشروطه ايران‏: احمد كسروى‏، تهران، امير كبير، 1383ش.

تاريخ نوشته هاي جغرافيايي در جهان اسلام: ايگناتى يوليانوويچ‏ كراچكوفسكى، ترجمه ابوالقاسم پاينده‏، تهران‏، شركت انتشارات علمي فرهنگي‏،1379ش‏.

تاريخ نوشته‌هاي جغرافيايي در جهان اسلام: ايگناتي يوليانوويچ کراچکوفکسي (م.1951. م)، ترجمه ابوالقاسم پاينده، تهران، علمي فرهنگي، 1379ش.

تالیفات حج معروف به سامان آخرت: غلام الحسنین صاحب فاضل پانی پتی، دهلی، مطبوعه جامعه پریس دهلی، 1935م.

تالیفات شیعه در شبه قاره هند: سید شهوار حسین نقوی، قم، دلیل ما، 1383ش.

تذکره‌ الطریق‌ فی‌ مصا‌ئب‌ حجا‌ج‌ بیت‌الله‌ العتیق‌: الحا‌فظ محمد عبدالحسین‌ الکربلائی‌ الکرنا‌تکی‌ الهندی، تحقیق سید حسن‌ علی‌ مطر الها‌شمی‌، بیروت‌، دار المحجه‌ البیضا‌ء‌، ۱۴۳۵ق‌.

تذکره بالاخبار: محمد بن‌ جبیر الاندلسی‌، تحقیق علی‌ احمد کنعا‌ن‌، ابوظبی‌، دارالسویدی،۲۰۰۱م‌.

جمهره الرحلات: احمد محمد محمود، ریاض، الدارالسویدی، 1430ق.

حج در ادب فارسی: خلیل‌الله‌ یزدانی‌، تهران‌، مشعر، ۱۳۷۹ش.

الحجاز في أدب الرحلة العربي: حافظ محمد بادشاه، اسلام آباد، جامعه الوطنیه للغات الحدیثه، 2013م.

حديث قافله‏ ها: على قاضى عسكر، مشعر، تهران، 1382 ش‏.

خسی در میقات: جلال‌ آل‌احمد، تهران‌، جا‌مه‌دران‌،۱۳۸۶ش.

دانشکده ادبیات و علوم انسانی دانشگاه تهران(فصلنامه): غلامحسین کریمی دوستان، تهران، دانشگاه تهران، 1375ش.

دانشنامه(فصلنامه): دانشگاه ازاد اسلامی واحد تحقیقات، تهران، 1387ش.

دوسفرنامه حج: رسول جعفریان، تهران مشعر، 1387ش.

راه حج: رسول جعفریان، تهران، زیتون سبز، 1389ش.

رحلات الحج الهندیه الی مکه المکرمه و اثرها فی مسلمی شبه القاره الهندیه: جلال سعید الحفناوی، هند، ثقافه الهند، 2004م.

سبک شناسی بهار: محمد تقی بهار، تهران، کتابهای پرستو، 1337ش.

سعی هاجر: شکوه میرزا بیگی، تهران، فردوس.

سفرنامه امین الدوله:  میرزا علی خان صدراعظم، تحقیق اسلام کاظمیه، تهران، توس، 1354ش.

سفرنامه حج معروف به سامان آخرت: غلام الحسنین صاحب فاضل پانی پتی، دعلی، مطبوعه جامعه پریس دهلی، 1935م.

سفرنامه حج نامه تکابي: سلیم‌ خا‌ن‌ تکا‌بی، تحقیق‌ رسول‌ جعفریا‌ن‌، قم‌، نشر مورخ‌، ۱۳۸۸ش.

سفرنامه حج و راهنماي حجاج: حسين ذوالقدر شجاعي، تهران، نشر خرم، 1334ش.

سفرنامه حج: لطف‌ الله‌ صا‌فی‌ گلپا‌یگا‌نی‌، قم‌، جا‌معه‌ مدرسین‌ حوزه‌ علمیه‌ قم‌، دفتر انتشا‌رات‌ اسلامی‌، ۱۳۶۴ش.  

سفرنامه حرمین: محمد رزدارخان، بی جا، بی نا، 1873م.

سفرنامه سیف الدوله: سیف الدوله سلطن محمد، تصحیح علی اکبر خداپرست، تهران، نشر نی، 1346ش.

سفرنامه مکه: سلطان مراد حسام السلطنه(م1300ق.)، تحقیق رسول جعفریان، تهران، مشعر، 1374ش.

سفرنامه منظوم حج‏: بانوى اصفهانى‏، رسول‏ جعفريان، تهران، مشعر، 1374ش.

سفرنامه میرزا داوود وزیر وظائف: میرزا داوود وزیر وظائف، تحقیق سید علی قاضی عسکر، تهران، مشعر، 1379ش.

سفرنامه ميرزا محمد حسين فراهاني: محمد حسين بن مهدى‏ فراهاني، تحقيق مسعود گلزارى، ‏تهران‏، فردوسي،1362ش.

سفرنامه ناصرخسرو: ناصر خسرو (م.481ق.)، تصحيح محمد دبير سياقي، تهران، زوار، 1381ش.

صفویه در عرصه دین، فرهنگ و سیاست: رسول جعفریان، قم، پژوهشگاه حوزه و دانشگاه، 1389ش.

فهرست واره کتاب‌هاي فارسي: احمد منزوي، تهران، مرکز دائرة العمارف بزرگ اسلامي، 1382ش.

قرائه فی ادب الرحله:  

كاوه(مونیخ آلمان)(فصلنامه): نماینده کاوه در ایران، 1352ش.

کتاب ماه و تاریخ و جغرافیا(ماهنامه): خانه کتاب، تهران، 1382ش.

کتابشناسي حج و زيارت، اباذر نصر اصفهانی، تهران، مشعر، 1390

کتابنامه حج: محمدحسن‌ بکا‌ئی‌، تهران‌، مشعر،۱۳۷۴ش.

کیهان فرهنگی(ماهنامه): موسسه کیهان، تهران، 1380ش.

ما رایت و ماسمعت: خیرالدین زرکلی، طایف، مکتبه المعارف، بی تا.

مجموعه رسائل خطی فارسی دفتر اول: اشراف نجیب مایل هروی، به کوشش گروه تصحیح متون معارف اسلامی، مشهد، 1368ش.

مدينه شناسى‏: محمد باقر نجفى، تهران‏، شركت قلم‏، 1364ش‏.

معجم ما كتب في الحج و الزيارة و المعالم المشرفة في الحجاز: عبد الجبار رفاعى، تهران، مشعر، 1427ق‏.  

میراث شهاب(فصلنامه): سید محمود مرعشی نجفی، قم، 1385ش.

ميقات الحج: (فصلنامه)، تهران، نمايندگي ولي فقيه در حج امور حج و زيارت.

ميقات حج: (فصلنامه) حوزه نمايندگي ولي فقيه در امور حج و زيارت، تهران، مشعر.

ميقات حج: (فصلنامه) حوزه نمايندگي ولي فقيه در امور حج و زيارت، تهران، مشعر.