| نسخهٔ فعلی |
متن شما |
| خط ۱: |
خط ۱: |
| {{جعبه اطلاعات کتاب
| | اين کتاب از مشهورترين و مهمترين سفرنامه‌هاي حج و شرح فريضه حج سال 579 قمري از اندلس در سفري طولاني در سالهاي ميان 578 تا 581 قمري است. نام اصلي اثر به درستي دانسته نيست و از آن با عناوين رحله الکناني،<ref>. تاريخ نوشتههای جغرافيای، 242-244؛ نشوار المحاضره، ج7، ص330؛ الرحلات المغربيه، ص 102.</ref> يا الاسفار رحله ابن جبير، اعتبار الناسک في ذکر الآثار الکريمه والمناسک، تذکير (تذکره) بالاخبار عن اتفاقات الاثار، و الرحلۀ الي المشرق<ref>. معجم المطبوعات العربية، ج1، ص62.</ref> ياد کرده‌اند. |
| | عنوان =
| |
| | عنوان اصلی =
| |
| | تصویر =جلد سفرنامه ابن جبیر.jpg
| |
| | اندازه تصویر =
| |
| | توضیح_تصویر =
| |
| | نویسنده =محمد ابن جبیر(م.۶۱۴ق.)
| |
| | برگرداننده =
| |
| | ویراستار =
| |
| | به تصحیح =
| |
| | تحقیق =
| |
| | به کوشش =
| |
| | تاریخ نگارش =قرن ششم
| |
| | تصویرگر =
| |
| | طراح جلد =
| |
| | موضوع =سفرنامه حج
| |
| | سبک =
| |
| | زبان =عربی
| |
| | تعداد جلد =یک جلد
| |
| | صفحه =
| |
| | قطع =
| |
| | ناشر =
| |
| | وبسایت ناشر =
| |
| | محل انتشارات =
| |
| | تاریخ نشر =نخستین بار در ۱۸۵۲ میلادی
| |
| | ترجمه به =فرانسه،انگلیسی،فارسی
| |
| | مجموعه =
| |
| | شابک =
| |
| |رده‌بندی کنگره =
| |
| |رده‌بندی دیویی =
| |
| |سایر مشخصات =
| |
| }}
| |
| '''سفرنامه ابن جبیر'''، گزارش سفر حج [[ابن جبیر|محمد ابن جبیر]] (درگذشت 612 ق.) جهانگرد مشهور [[اندلس|اندلسی]] است که از مشهورترین و مهمترین سفرنامه‌ها و آثار جغرافیایی مسلمانان به شمار می‌رود. این کتاب شامل گزارش کاملی از سفر طولانی ابن جبیر از [[اندلس]] به [[اسکندریه]]، [[عیزاب|عیذاب]]، [[جده]]، [[مکه]] و [[مدینه]] و سپس در بازگشت از [[بغداد]]، [[شام]] و سفر دریایی در دریای مدیترانه تا بازگشت به اندلس است. این سفر طولانی از سال ۵۷۸ تا سال ۵۸۱ قمری به طول انجامید و ابن جبیر در موسم [[حج]] ۵۷۹ قمری در [[مکه]] بود.
| |
|
| |
|
| سفرنامه ابن جبیر الگوی اصلی [[سفرنامه نویسی]] [[حج]] در مغرب اسلامی است. اقامت طولانی او در [[مکه]] و [[مدینه]] و گزارش دقیق او از بناها و مکان‌های مذهبی این شهرها و نیز توصیف آیین‌ها و آداب فرهنگی و اجتماعی ساکنان این شهرها، کتاب او را به یکی از منابع اصلی تاریخ و جغرافیای تاریخی [[حرمین]] تبدیل کرده و توسط نویسندگان بعدی مورد استفاده قرار گرفته است. | | ==نثر و شیوه نگارش سفرنامه ابن جبیر== |
|
| |
|
| نام اصلی اثر به درستی مشخص نیست و از آن با عناوین رحله الکنانی،<ref>. تاریخ نوشتههای جغرافیای، 242-244؛ نشوار المحاضره، ج7، ص330؛ الرحلات المغربیه، ص 102.</ref> یا الاسفار رحله ابن جبیر، اعتبار الناسک فی ذکر الآثار الکریمه والمناسک، تذکیر (تذکره) بالاخبار عن اتفاقات الاثار، و الرحلهٔ الی المشرق<ref>. معجم المطبوعات العربیة، ج1، ص62.</ref> یاد کرده‌اند. این کتاب بارها به چاپ رسیده و به زبانهای انگلیسی و فرانسوی و فارسی ترجمه شده است.
| | به باور پژوهشگران، سفرنامه، ابن جبير به لحاظ دقت و نوع اطلاعات و روش و اسلوب ارائه و نگاش، اوج سفرنامهنويسي و مايۀ ارتقاي ادب جغرافيايي عرب بوده است و رواج چنين نوشتههايي در اندلس با چنين ويژگيهايي، مرهون اين سفرنامه است. شهرت ابن جبير در محافل علمي اروپا نيز مرهون سفرنامۀ او و گزارشهاي ارزشمند تاريخياش بوده و گويا همين سفرنامه توجه اهل ادب را به شعر او از ميان آثار مشابه همعصرانش برانگيخته است.<ref>. تاريخ نوشتههای جغرافيايی، ص241-242؛ دايره المعارف بزرگ اسلامی، ج3، ص205.</ref> |
| ==ابن جبیر==
| |
| {{اصلی|ابن جبیر}}
| |
| ابوالحسین محمد بن احمد مشهور به ابن جبیر، ادیب، از رجال دانش آموخته دیوان عصر خویش، شاعر و جهانگرد مالکی [[اندلس|اندلسی]] دهم ربیع الاول سال ۵۴۰ قمری، در شهر [[بلنسیه]] اند[[اندلس|لس]] (مرکز بخش خودمختار Valencia در اسپانیای فعلی) به دنیا آمد و به سال ۶۱۴ قمری در [[مصر]] درگذشت.
| |
|
| |
|
| او سه بار به [[حج]] رفت. سفر اول او که شرح آن در سفرنامه او آمده است در سال‌های ۵۷۸ تا ۵۸۱ قمری به طول انجامید.<ref>تاریخ نوشتههای جغرافیایی، ص 242-244، نشوارالمحاضره، ج 7، ص330، الرحلات المغربیه، ص102</ref> دومین سفر ابن جبیر از ربیع الاول ۵۸۵ تا ۱۳ شعبان ۵۸۷ قمری طول کشید.<ref>. تاریخ نوشتههای جغرافیایی، ص242.</ref> پس از بازگشت سال‌ها در وطن ماند و وقتی همسرش عاتکهٔ دختر ابوجعفر ورقشی وزیر درگذشت، تصمیم به سفر بعدی گرفت<ref>. التاریخ القویم، ج6، ص298.</ref> که از تاریخ دقیق آن اطلاعی در دست نیست.
| | شيوه تصويرگري و عبارتپردازي ابن جبير اديبانه، زنده، روان و پر از اقتباسات ادبي و اشارات لطيف است. او مطالب را در قالب نثر مسجّع ريخته است.<ref>. نک: تاريخ نوشتههای جغرافيايی؛ ص243-244.</ref> او با تکيه بر معلومات قرآني و ادبي، از شعر و آيات قرآن در بيان مقصود خويش به اقتضاي حال، بهره گرفته است. |
|
| |
|
| ==سبک نگارش== | | برخي گفته اند تاليف سفرنامۀ ابن جبير از خود او نيست و تنها مضامين کتاب از اوست؛<ref>. نک: الاحاطه، ج2، ص148؛ الأعلام، ج5، ص319-320.</ref> اما غالب پژوهشگران معتقدند او خود پس از بازگشت از سفر در حدود 581 قمري/1185م. بر اساس يادداشتهاي روزانه به تاليف آن پرداخته است.<ref>. تاريخ نوشتههای جغرافيايی، ص240-241.</ref> |
| | ==گزارش دقیق از شهرها در سفرنامه ابن جبیر== |
|
| |
|
| به باور پژوهشگران، سفرنامه ابن جبیر به لحاظ دقت و نوع اطلاعات و روش و اسلوب ارائه و نگارش، اوج [[سفرنامه نویسی]] و مایهٔ ارتقای ادب جغرافیایی عرب بوده است و رواج چنین نوشته هایی در [[اندلس]] با چنین ویژگی‌هایی، مرهون این سفرنامه است. شهرت ابن جبیر در محافل علمی [[اروپا]] نیز مرهون سفرنامهٔ او و گزارش‌های ارزشمند تاریخیش بوده و گویا همین سفرنامه توجه اهل ادب را به شعر او از میان آثار مشابه همعصرانش برانگیخته است.<ref>. تاریخ نوشتههای جغرافیایی، ص241-242؛ دایره المعارف بزرگ اسلامی، ج3، ص205.</ref>
| | سفرنامه را به لحاظ گزارش هاي دقيق و مفصل از زندگاني مردم بخشي از مناطق مهم آن زمان مانند حجاز، مصر و شام، بسيار ارزشمند شمردهاند پاره اي از اطلاعات از جمله اطلاعات مربوط به مکه و مدينه و نيز نظام اداري و حکومتي ايوبيان (650-567ق.) و وضعيت مسلمانان در شام و مناطق جنوبي اروپا، ونیز دربار نورمان ها منحصر به فرد است.<ref>. تاريخ نوشتههای جغرافيايی، ص243.</ref> |
|
| |
|
| برخی گفته‌اند تالیف سفرنامهٔ ابن جبیر از خود او نیست و تنها مضامین کتاب از اوست؛<ref>. نک: الاحاطه، ج2، ص148؛ الأعلام، ج5، ص319-320.</ref> اما غالب پژوهشگران معتقدند او خود پس از بازگشت از سفر در حدود ۵۸۱ قمری/۱۱۸۵م. بر اساس یادداشت‌های روزانه به تالیف آن پرداخته است.<ref>. تاریخ نوشتههای جغرافیایی، ص240-241.</ref>
| | ابن جبير از روستاها، شهرها، جزائر، منازل، گذرگاهها و توقفگاه هاي بسياري گذشته و اطلاعات جغرافيايي، تاريخي، اجتماعي و سياسي از آنها نقل کرده است. گاه حتي از شهرهايي که بدان ها نرفته، اطلاعاتي به دست داده است. |
| ==اهمیت تاریخی==
| |
| [[پرونده:برگ نخست نسخه خطی سفرنامه ابن جبیر.jpg|350px|thumb|left|alt text|نسخه خطی سفرنامه ابن جبیر در کتابخانه دانشگاه لیدن]]
| |
| اطلاعات تاریخی سفرنامه نسبت به اطلاعات جغرفیایی آن ارزشمندتر است. ماجراهای سفر به صورتی دقیق با ذکر تواریخ '''قمری'''، '''میلادی''' و گاه '''سریانی''' ثبت شده اند و شامل گزارش‌های دقیق و مفصل از زندگانی مردم بخشی از مناطق مهم آن زمان مانند [[حجاز]]، [[مصر]] و [[شام]] است. پاره ای از اطلاعات کتاب از جمله مربوط به [[مکه]] و [[مدینه]] و نیز نظام اداری و حکومتی [[ایوبیان]] (۶۵۰-۵۶۷ق.) و وضعیت مسلمانان در شام و مناطق جنوبی اروپا، و نیز دربار '''نورمان‌ها''' منحصر به فرد است.
| |
|
| |
|
| ابن جبیر از روستاها، شهرها، جزائر، منازل، گذرگاهها و توقفگاه‌های بسیاری گذشته و اطلاعات جغرافیایی، تاریخی، اجتماعی و سیاسی از آنها نقل کرده است. گاه حتی از شهرهایی که بدان‌ها نرفته، اطلاعاتی به دست داده است.<ref>. تاریخ نوشتههای جغرافیایی، ص243.</ref> | | با اين همه، سفرنامه ابن جبیر را نمی توان کتابی تاریخی و جغرافیایی دانست. او در این سفرنامه بیشتر به جنبه های فرهنگی و دینی پرداخته و هدف نهایی او ارائه بهترین مسیر برای حج گزاران اندلس بوده است. |
|
| |
|
| ==اقتباس‌ها از سفرنامه==
| |
| از زمان نگارش سفرنامه ابن جبیر، این اثر همواره ماخذ بسیاری از نویسندگان و آثار تاریخی و جغرافیایی بوده است. [[ابن بطوطه]] (م.۷۷۹ق. ۱۳۶۹.) ضمن اقتباس بسیار از ابن جبیر، اعتراف کرده است که برخی توصیفات ابن جبیر چنان است که بهتر از آن نتوان آورد.<ref>. رحله ابن بطوطه، ج1، ص85، 88، 272.</ref>
| |
|
| |
|
| ابوالبقاء [[خالد بن سعید بلوی|خالد بن عیسی بَلوی]] (م. پس از ۷۶۷ق.) در سفرنامه [[تاج المفرق فی تحلیة علماء المشرق (کتاب)|تاج المفرق فی تَحلیهٔ علماء المَشرق]]، [[ابومحمد عبدری]]، در سفرنامه اش<ref>. نک: رحله العبدری، ج1، ص218، 222، 319.</ref> [[مقری]] در [[نفح الطیب]]،<ref>. نفح الطیب، ج3، ص17، 21.</ref> [[فاسی]] در [[شفاء الغرام]]،<ref>. شفا الغرام، ج1، ص119، 150، 152.</ref> [[محمد بن عبد المنعم الحمیری]] در [[الروض المعطار فی خبر الاقطار]]<ref>. نک. الروض المعطار، ص197،199.</ref> از سفرنامه ابن جبیر استفاده کرده‌اند.
| |
|
| |
|
| ==مسیر سفر== | | ==ذکر وقایع با اطلاعات کامل تاریخی== |
| ==== از اندلس تا اسکندریه ====
| |
| سفرنامه با گزارش حرکت ابن‌جبیر و احمد بن حسّان، پزشک و همسفر او در هشتم شوال ۵۷۸ قمری از [[غرناطه]](گرانادا) آغاز شده است. آن‌دو یک هفته بعد به [[سِبته]] (اسپانیایی: Ceuta شهری در اسپانیای فعلی و جنوب [[جبل الطارق]]) رسیدند و با یک کشتی رومی به قصد [[اسکندریه]] حرکت کردند.<ref>رحله ابن جبیر، ص7-8</ref> آنان در [[سردانیه]]، [[اقریطش]] (کرت؛ Karn riti)؛ و سرانجام [[اسکندریه]] توقف کردند. <ref>رحله ابن جبیر، ص8-14</ref>
| |
|
| |
|
| '''راه عیذاب به جده'''
| | اطلاعات تاريخي سفرنامه نسبت به اطلاعات جغرفيايي آن، نزد پژوهشگران ارزشمندتر است. ماجراهاي سفر به صورتي دقيق با ذکر تواريخ قمري، میلادی و گاه سرياني ثبت شده اند. |
|
| |
|
| ابن‌جبیر در ۱۱ ذی‌حجه به [[قاهره]] رسید<ref>رحله ابن جبیر، ص18</ref> و ۶ محرم آنجا را ترک کرد<ref>رحله ابن جبیر، ص32</ref> او ۲۴ محرم به شهر [[قوص]] رسید که قرارگاه حاجیان [[تونس|مغربی]]، [[مصر|مصری]] و [[اندلس|اندلسی]] بود و از آنجا به سوی [[عیذاب]] حرکت می‌کردند. ابن‌جبیر سفر به [[جده]] را از طریق [[عیذاب]] آفتی برای حجاج دانسته؛ زیرا گاه بادهای ناموافق، کشتی را از مسیر بیرون می برده و مسافران گم می‌شدند و بر اثر تشنگی جان می‌باختند.<ref>رحله ابن جبیر، ص47-48 ، 49</ref> او راه‌های دیگری را برای رسیدن به [[حجاز]] پیشنهاد کرده از جمله [[شام]] و [[بغداد]] که راهی طولانی‌تر بود. <ref>رحله ابن جبیر، ص 48</ref> او دعا کرده راه گردنه [[ایله]] در مسیر [[مصر]] به [[مدینه]] باز شود که در آن زمان فرنگیان با ساختن دژ، مانع عبور مردم از این راه می‌شده اند.<ref>رحله ابن جبیر، ص49</ref>
| | ==اقتباسات از سفرنامه ابن جبیر== |
|
| |
|
| '''در حجاز'''
| | از زمان نگارش سفرنامه ابن جبير، اين اثر همواره ماخذ بسياري از نويسندگان و آثار تاريخي و جغرافيايي، گاه با ذکر و گاه بدون ذکر ماخذ، بوده است. محمد بن عبدالله معروف به ابن بطوطه(م.779ق. 1369.) يا درستتر: ابن جزي راوي او، در سفرنامۀ مشهور تحفة النظار، ضمن اقتباس بسيار از ابن جبير، اعتراف کرده است که برخي توصيفات ابن جبير چنان است که بهتر از آن نتوان آورد.<nowiki><ref>. رحله ابن بطوطه، ج1، ص85، 88، 272.</ref></nowiki> اقتباسهاي نويسنده تحفه النظار از ابن جبير به ويژه از مباحث مدينه به بعد آشکار است و نويسنده حتي در تغيير عبارات نيز سعي چنداني نکرده و تنها به تلخيص و افزودن اطلاعات زمان خود از قبيل نام حاکمان پرداخته است. ابوالبقاء خالد بن عيسي بَلوي (م. پس از 767ق.) در سفرنامه تاج المفرق في تَحليۀ علماء المَشرق ابومحمد عبدري (م.)، در سفرنامهاش به لحاظ روش و نثر مسجّع و هنري<nowiki><ref>. تاريخ نوشتههای جغرافيايی، ص288.</ref></nowiki> و هم در گزارشها و اشعار،<nowiki><ref>. نک: رحله العبدری، ج1، ص218، 222، 319.</ref></nowiki> مقري در نفح الطيب،<nowiki><ref>. نفح الطيب، ج3، ص17، 21.</ref></nowiki> فاسي در شفاء الغرام،<nowiki><ref>. شفا الغرام، ج1، ص119، 150، 152.</ref></nowiki> محمد بن عبد المنعم الحميري در الروض المعطار في خبر الاقطار<nowiki><ref>. نک. الروض المعطار، ص197،199.</ref></nowiki> و جز او از سفرنامه ابن جبير استفاده کرده است. |
|
| |
|
| ابن‌جبیر در ۴ ربیع الاخر از راه دریای سرخ به [[جده]] رسید. در همین سال در وصول بودجه دولت ایوبی تاخیر روی داده و شریف مُکثر بن عیسی، امیر مکه فرمان می‌دهد تنها در صورتی به حجاج اجازه حرکت به سوی [[مکه]] بدهند که ضامن یکدیگر شوند تا اگر نفقهٔ [[صلاح الدین ایوبی|صلاح الدین]] نرسیده، آنان مالیات خود را پرداخت کنند.<ref>رحله ابن جبیر، ص 54</ref> به همین دلیل ابن جبیر سزاوارترین شهرهای خدا را برای اینکه با تیغ بی‌دریغ پاک شود، شهرهای [[حجاز]] دانسته <ref>رحله ابن جبیر، ص55</ref> و فتوای فقیهان [[اندلس]] را در ساقط بودن فریضه [[حج]] به دلیل رفتار بد حاکمان [[حجاز]]، نظر درست شمرده است.<ref>رحله ابن جبیر، ص55</ref>
| | ==مسیر حج گزاری ابن جبیر== سفرنامه با گزارش حرکت ابن جبير و احمد بن حسّان پزشک و همسفر او روز هشتم شوال 578 قمري از غرناطه آغاز ميشود. آنان يک هفته بعد به سِبته (اسپانيايي: Ceuta شهري در اسپانياي فعلي و جنوب جبل الطارق) ميرسند و با يک کشتي رومي به قصد اسنکدريه حرکت ميکنند. (ص7-8) و در سردانيه ، اقريطش (Karn riti)؛ کرت و سرانجام اسکندريه توقف ميکنند (ص8-14) نخستين گزارش اسکندريه، حاکي از رفتار تند و اهانت آميز ماموران گمرک اسکندريه با مسافران است. ماموران از آنان ميخواهند که زکات اموال همراه خود را بپردازند در حالي که جز توشه سفر حج هيچ همراه نداشتهاند. برخي از آنان را بارها زير بازجوييهاي سخت ميگيرند و سوگند ميدهند که مالي را مخفي نکردهاند. (ص13-14، 17، 39) |
| [[پرونده:مسیر ابن جبیر (2).png|وسط|بندانگشتی|850px|نقشه مسیر سفر ابن جبیر.|جایگزین=]]
| |
|
| |
|
| ==مکه در سفرنامه ==
| | توصيف ابن جبير از اسکندريه مفصل است. از گزارش او برميآيد که اسکندريه در آن زمان يکي از شهرهاي بزرگ و آباد بوده است. (ص14-15) |
|
| |
|
| ابن جبیر پنج شنبه ۱۳ ربیع الاخر به [[مکه]] رسیده<ref>رحله ابن جبیر، ص 58</ref> و هشت ماه و ده روز تا ۲۲ ذی الحجه <ref>رحله ابن جبیر، ص161</ref>در آنجا مانده است. از آنجا که هدف سفر ابن جبیر [[مکه]] بوده، در سفرنامهاش مطالب مربوط به [[مکه]] بیشتر از دیگر شهرهاست.
| |
| ===مسجدالحرام و کعبه===
| |
| او نخست به گونه ای دقیق و مفصل در بیش از بیست صفحه<ref>رحله ابن جبیر، ص 59-86</ref> به ذکر ویژگی‌های [[مسجد الحرام|مسجدالحرام]] و اماکن و اشیای مربوط به آن پرداخته.<ref>. نک. رحله ابن بطوطه، ج1، ص374-376.</ref> ابن‌جبیر همچنین ارتفاع [[بیت‌الله|کعبه]] از جهات مختلف، ویژگی های در و اشیای درون [[بیت‌الله|کعبه]]، [[پرده کعبه|پرده کعبه]]، [[مقام ابراهیم(ع)|مقام ابراهیم]]، [[حجر اسماعیل|حجر اسماعیل]]، [[حجر الاسود|حجرالاسود]]، [[ناودان کعبه|ناودان]]، [[مطاف|طوافگاه]] و دیگر متعلقات [[بیت‌الله|کعبه]] و مسجد را با تفصیل و فواصل، مساحت و اندازه وصف کرده است.<ref>رحله ابن جبیر، ص 59-61</ref>
| |
|
| |
|
| ===نمازگزاری در مکه===
| | ابن جبير يازدهم ذي حجه 578 به قاهره رسيده است.(ص18) گزارش مفصل او از قاهره ارزش تاريخي دارد.(ص19-29) ششم محرم 579 با کشتي و از طريق رود نيل قاهره را ترک کرده(ص32 و 24 محرم به شهر قوص رسيده که قرارگاه حاجيان مغربي، مصري و اندلسي بوده و از اينجا به سوي عيذاب حرکت ميکردهاند.(ص40-41) ابن جبير سفر به جده از طريق عيذاب را آفتي براي حجاج دانسته؛ زيرا گاه بادهاي ناموافق، کشتي را از مسير بيرون ميبرده و مسافران گم ميشده و بر اثر تشنگي جان ميباختهاند و خود اين شهر نيز بسيار بد آب و هوا بوده است.(ص46-47، 49) او راههاي ديگري را براي رسيدن به حجاز پيشنهاد کرده از جمله شام و بغداد که راهي طولانيتر بوده است (ص48) و دعا کرده راه گردند ايله در مسير مصر که به مدينه ميرسيده ولي در آن زمان فرنگيان با ساخن دژ مانع عبور مردم از اين راه ميشدهاند باز شود.(ص49) |
| نماز جمعه و خطبه و آداب خاص آن، سه صفحه را در این سفرنامه به خود اختصاص داده است. ابن‌جبیر جای‌گاه امام جمعه و لباس و آداب او را هنگام خطابه و نماز به تفصیل آورده است.<ref>رحله ابن جبیر، ص72-74</ref> او همچنین کیفیت پنجگانه یومیه که چهار جماعت از مذاهب [[اهل سنت]] و یکی به [[زیدیه]] اختصاص داشته، توصیف کرده است. ابن جبیر از زیدیه به بدی یاد می کند و می گوید [[اشراف حسنی|اشراف]] [[مکه]] بر این مذهب‌اند و اینان «حی علی خیر العمل» را بر [[اذان]] می افزایند.<ref>رحله ابن جبیر، ص78-80</ref>
| |
|
| |
|
| ===اماکن مقدس مکه===
| | ورود ابن جبير از راه درياي سرخ به جده، در 4 ربيع الاخر روي داده است. بنابر گزارش سفرنامه، بيشتر ساکنان جده در آن زمان سادات علويف حسني، حسيني و جعفري بودهاند. در همين سال در وصول بودجه حکومت تاخير روي داده و شريف مُکثر بن عيسي، امير مکه فرمان ميدهد تنها در صورتي به حجاج اجازه حرکت به سوي مکه بدهند که ضامن يکديگر شوند تا اگر نفقۀ صلاح الدين نرسيده، آنان ماليات خود را پرداخت کنند.(ص54) بدين روي، ابن جبير سزاوارترين شهرهاي خدا براي اينکه با تيغ بيدريغ پاک شود، شهرهاي حجاز ميداند (ص55) و فتواي فقيهان اندلس بر ساقط بودن اين فريضه از عهدۀ مردم را به دليل رفتار بد حکومت حجاز با حاجيان اجتهادي درست مي شمارد.(ص55) |
| ابن‌جبیر بخشی را به دیگر اماکن شهر [[مکه]] اختصاص داده است از جمله: [[مولد النبی(ص)|محل تولد پیامبر(ص)]] در مسجدی که در اصل [[خانه عبدالله بن عبدالمطلب]] بوده، [[خانه ابوطالب]] که مسجدی روی آن ساخته بودند،<ref>رحله ابن جبیر، ص 92-141</ref> محل فرود آمدن وحی در [[خانه خدیجه]]، گنبد کوچکی که بر تولدگاه فاطمه(ع) بوده،<ref>رحله ابن جبیر، ص141</ref> و در همانجا [[حسنین]](ع) نیز به دنیا آمده اند.ابن جبیر می‌گوید این امکان دربسته و محفوظند و بر آنها بناهایی شایسته برآورده اند.<ref>رحله ابن جبیر، ص 92، 142</ref> از دیگر بناهایی که ابن جبیر از آنها سخن گفته می‌توان به [[خانه ابوبکر]] <ref>رحله ابن جبیر، ص92</ref> [[خانه جعفر بن ابی طالب]] <ref>رحله ابن جبیر، ص93</ref> و [[دارالخیزان]] اشاره کرد.<ref>رحله ابن جبیر، ص 92</ref>
| |
| ===گزارش اجتماعی و سیاسی از شهر مکه===
| |
|
| |
|
| ابن جبیر به وضعیت اقتصادی و تجاری [[مکه]] پرداخته و از وفور کالاهای مختلف در آن خبر داده که از نقاط مختلف جهان مانند فارس([[ایران]])، [[هند]] و [[حبشه]] بدان جا می رسیده است <ref>رحله ابن جبیر، ص 96-99</ref> در سال‌های پیش از سفر ابن جبیر وضعیت امنیتی حجاج در [[مکه]] مناسب نبوده؛ اما در آن سال امیر مکه بر دزدان و حرامیان سخت گرفته و امنیت کامل فراهم بوده است<ref>رحله ابن جبیر، ص100</ref> | | ==مکه از نگاه ابن جبیر== |
| | ابن جبير پنج شنبه 13 ربيع الاخر به مکه رسيده (ص58) و هشت ماه و ده روز تا 22 ذي الحجه (ص161) در آنجا مانده است. از آنجا که غايت سفر ابن جبير مکه بوده، مطالب مربوط به مکه بيشتر از ديگر شهرهاست. |
|
| |
|
| ===گزارش آداب ماه‌های رجب، شعبان و رمضان در مکه=== | | ===مسجدالحرام و کعبه===او نخست به گونهاي دقيق و مفصل در بيش از بيست صفحه (8659) به ذکر ويژگيهاي مسجدالحرام و اماکن و اشياي مربوط به آن پرداخته و در صفحههاي ديگر نيز به مناسبتهايي بدين موضوعات پرداخته و کمتر موضوعي مربوط به مسجدالحرام را از قلم انداخته است..<nowiki><ref>. نک. رحله ابن بطوطه، ج1، ص374-376.</ref></nowiki> ابن جبیر همچنین ارتفاع کعبه از جهات مختلف ويژگيهاي در و اشياي درون کعبه، پردهها، مقام ابراهيم، حجر اسماعيل، حجرالاسود، ناودان، طوافگاه و ديگر متعلقات کعبه و مسجد را با تفصيل و فواصل، مساحت و اندازه وصف کرده است.(ص59-61) |
|
| |
|
| ابن جبیر پیش از ذی الحجه چند ماه در [[مکه]] بوده و بدین رو گزارش‌هایی نیز از آداب مذهبی و اجتماعی مردم در این ماه‌ها به دست داده است؛ مانند مراسم جشن ماه [[رجب]] و [[رمضان]] و [[عمره مفرده|عمره گزاردن]] مردم در ماه رجب.<ref>رحله ابن جبیر، 106-108</ref> مراسم ماه [[شعبان]] و [[نیمه شعبان]] در [[مکه]] نیز از مباحث مفصل ابن جبیر است که مکیان و [[زائر|زائران]] [[مکه]] آن را بسیار بزرگ می شمرده و به اعمال خیر و عبادت و [[عمره مفرده|عمره]] می‌پرداخته اند.
| | ===نمازگزاری در مکه=== نماز و خطبه جمعه و آداب خاص آن که نزديک سه صفحه را به خود اختصاص داده و ابن جبير جايگاه امام جمعه و لباس و آداب او را هنگام خطابه و نماز به تفصيل آورده است (ص72-74)، کيفيت پنجگانه يوميه که چهار جماعت از مذاهب اهل سنت و يکي به زيديه اختصاص داشته اشت. ابن جبير از زيديه به بدي ياد ميکند و ميگويد اشرف مکه بر اين مذهبند و اينان «حي علي خير العمل» را بر اذان ميافزايند. (ص78- 80) |
|
| |
|
| رویت هلال ماه رمضان به گفته ابن جبیر از سوی امیر [[مکه]] بنابر مذهب [[شیعه|شیعیان]] علوی اعلام شده<ref>رحله ابن جبیر، ص 122</ref> و بدین مناسبت جشن‌هایی برگزار و حصیرهای [[مسجد الحرام|مسجدالحرام]] را نو کرده و شمعها و چراغها بر آن افزودهاند. ابن جبیر مراسم جشن [[عید فطر]] را به تفصیل یاد کرده و آداب مذهبی مکیان را در این روز توضیح داده است.<ref>رحله ابن جبیر، ص122-134</ref>
| | ===اماکن مقدس مکه=== ابن جبیر بخشی رابه دیگراماکن مقدس و زيارتي شهر مکه اختصاص داده است از جمله: محل تولد پيامبر9 در مسجدي که در اصل خانه حضرت عبدالله بن عبدالمطلب و در زادروز آن حضرت محل زيارت و تبرک زائران بسياري بوده، خانه ابوطالب که مسجدي بر آن ساخته بودند همان خانهاي که پيامبر در آن پرورش يافت (ص92، 141)، محل فرود آمدن وحي در خانه خديجه، گنبد کوچکي که بر تولدگاه فاطمه3 بوده (ص141)، و در همانجا حسنين8 نيز به دنيا آمدهاند. |
|
| |
|
| ===حج در زمان حضور ابن جبیر===
| | ابن جبير ميگويد اين امکان دربسته و محفوظند و بر آنها بناهايي شايسته برآوردهاند (ص92، 142) و خانه ابوبکر از يبن رفته اما ديوار و سنگي آنجا هست که مردم از آن تبرک ميجويند . (ص92) همچنين خانه جعفر بن ابي طالب (ص93)، دارالخيزان که ابن جبير آن را خواستگاه اسلام ميخواند و خانهاي کوچک به محازات صفا بوده است.(ص92) |
|
| |
|
| به گفته ابن جبیر آن سال جمعیتی بی سابقه در [[عرفات]] گرد آمده بودند. روز [[عید قربان]] [[جامه کعبه]] را از قرارگاه [[امیر الحاج|امیرالحاج]] [[عراق|عراقی]] به [[مکه]] آوردند و قاضی که لباس خلیفه را بر تن داشت، پیشاپیش کاروان حاوی [[پرده کعبه]] حرکت می‌کرد و [[پرده کعبه|پرده]] را بر فراز [[بیت‌الله|کعبه]] نهاد تا روز سیزدهم ذی حجه [[بنی شیبه|بنی‌شیبه]] آن را بیاویزند.<ref>رحله ابن جبیر، ص157-158</ref>به گفته ابن جبیر در روزهای پس از [[حج]]، در [[بیت‌الله|کعبه]] را برای [[ایران|ایرانیان]] می گشایند و آنها برای [[زیارت]] ازدحام می‌کنند. <ref>رحله ابن جبیر، ص 158</ref>
| |
|
| |
|
| ==مدینه در سفرنامه== | | ===گزارش اجتماعی و سیاسی از شهر مکه=== |
| ابن جبیر دوشنبه سوم محرم به [[مدینه]] می رسد.<ref>رحله ابن جبیر، ص167</ref> گزارش‌های او از [[مدینه]] نسبت به [[مکه]] بسیار اندکند زیرا او تنها پنج روز در [[مدینه]] مانده است.<ref>رحله ابن جبیر، ص 180</ref>
| |
|
| |
|
| ===مسجد نبوی===
| | ابن جبیر به وضعيت اقتصادي و تجاري مکه پرداخته و از وفور کالاهاي مختلف در آن خبر داده که از نقاط مختلف جهان مانند فارس(ايران)، هند و حبشه بدانجا ميرسيده است (ص96-99) در سالهاي پيش از سفر ابن جبیر وضعيت امنيتي حجاج در مکه مناسب نبوده؛ اما در آن سال امير مکه بر دزدان و حراميان سخت گرفته و امنيت کامل فراهم بوده است(ص100) |
|
| |
|
| [[پرونده:تصویر مسجدالنبی.jpg|350px|thumb|left|alt text|مسجدالنبی]]
| | ===گزارش آداب ماه های رجب، شعبان و رمضان در مکه=== |
| گزارشی از مساحت مسجد نبوی و ویژگی‌های آن همراه با مساحت و اندازه و اماکن درونش مانند [[روضه النبی|روضه نبوی]] نخستین گزارش او از [[مدینه]] است.<ref>رحله ابن جبیر، ص 168-169</ref> ابن جبیر جایی را در [[روضه النبی|روضه]] مقدس نبوی معرفی کرده و با تردید گزارش می‌دهد که گویند قبر [[حضرت فاطمه]](س) در اینجا است<ref>رحله ابن جبیر، ص 170</ref>و آن گاه تمامی جای‌ها و اشیای درون [[روضه النبی|روضه]] را با تفصیل معرفی می‌کند. <ref>رحله ابن جبیر، ص172-173</ref>
| |
|
| |
|
| ===زیارتگاه‌های مدینه===
| | ابن جبير پيش از ذي الحجه چند ماه در مکه بوده و بدين رو گزارش هايي نيز از آداب مذهبي و اجتماعي مردم در اين ماه ها به دست داده است؛ مانند مراسم جشن ماه رجب و رمضان و عمره گزاردن مردم در ماه رجب. (ص106-108) مراسم ماه شعبان و نيمه شعبان در مکه نيز از مباحث مفصل ابن جبير است که مکيان و زائران مکه آن را بسيار بزرگ ميشمرده و به اعمال خير و عبادت و عمره ميپرداختهاند. |
|
| |
|
| بخشی از گزارش‌های [[مدینه]] به ذکر زیارتگاه‌ها و کیفیت بنای آنها، دروازه‌های چهارگانه و دیوار [[مدینه]] و [[غزوه احزاب|خندق]] مشهور [[غزوه احزاب|جنگ احزاب]] و مزار [[حمزه بن عبدالمطلب]] در سه میلی شهر اختصاص دارد.
| | روايت ماه رمضان به گفته ابن جبير از سوي امير مکه بنابر مذهب شيعيان علوي اعلام شده(ص122) و بدين مناسبت جشن هايي برگزار و حصيرهاي مسجدالحرام را نو کرده و شمعها و چراغها بر آن افزودهاند. ابن جبير مراسم جشن عيد فطر را به تفصيل ياد کرده و آداب مذهبي مکيان را در اين روز توضيح داده است.(ص122-123،134) |
|
| |
|
| ===== بقیع ===== | | ===حج در زمان حضور ابن جبیر=== |
| در توصیف [[بقیع|قبرستان بقیع]] به برخی از قبور و بناهای ساخته شده بر آنها اشاره کرده است. از جمله از گنبد قبر [[ابراهیم بن محمد(ص)|ابراهیم]] فرزند پیامبر، و مرقد [[عقیل]] و [[عبدالله بن جعفر|عبدالله بن جعفر طیار]] و [[امهات المؤمنین|همسران پیامبر]] سخن گفته است. او روضه [[عباس بن عبدالمطلب]] و [[حسن بن علی(ع)]] را توصیف می‌کند که گنبدی مرتفع بر آن بوده و مزار آنان در سطحی وسیع بلندتر از زمین قرار داشته و لوح‌هایی آراسته با قطعات برنجی مرصع و گل میخ‌های زیبا بر آن بوده است.
| |
|
| |
|
| ===== بیت‌الحزن =====
| | به گفته ابن جبير آن سال جمعيتي بي سابقه در عرفات گرد آمده بودند. روز عيد قربان جامه کعبه را از قرارگاه اميرالحاج عراقي به مکه آوردند و قاضي که لباس خليفه را بر تن داشت، پيشاپيش کاروان حاوي پرده کعبه حرکت ميکرد و پرده را بر فراز کعبه نهاد تا روز سيزدهم ذي حجه شيبيان آن را بياويزند.(ص157-158) به گفته ابن جبير در روزهاي پس از حج، در کعبه را براي ايرانيان ميگشايند و آنها براي زيارت ازدحام ميکنند. (ص158) |
| خانه‌ای منسوب به [[حضرت فاطمه]] که ابن جبیر از آن به عنوان «[[بیت‌الاحزان|بیت الحَزنَ]]» یاد و اشاره می‌کند که آن بانو در سوگ پدر ارجمند خویش در این خانه ماوا گزید و به اندوه دایم نشست.
| |
|
| |
|
| ===== جای زانو زدن شتر پیامبر(ص) ===== | | ==مدينه از نگاه ابن جبیر== |
| ابن جبیر از جای زانو زدن شتر [[محمدبن عبدالله|پیامبر]] در ماجرای [[هجرت پیامبر|هجرت]] به [[مدینه]] که [[مسجد قبا]] را بر آن ساختند خبر می‌دهد. مردم از جای زانو زدن شتر که با سنگچین مشخص شده، تبرک می‌جسته‌اند. <ref>رحله ابن جبیر، ص 175</ref> | | ابن جبير دوشنبه سوم محرم به مدينه ميرسد. (ص167) گزارشهاي او از مدينه نسبت به مکه بسيار اندکند زيرا او تنها پنج روز در مدينه مانده است.(ص180) |
|
| |
|
| ===== خانه‌های مدینه ===== | | ===مسجد نبوی=== |
| [[خانه ابوایوب انصاری]]، [[خانه حضرت فاطمه و امام علی]](ع) و [[خانه ابوبکر]] از خانه‌های متصل به مسجدند. [[چاه انس بن مالک|چاهی]] نیز که آب آن به معجزه [[محمدبن عبدالله|پیامبر]] از تلخی و شوری به شیرینی و گورایی گرایید در غرب مسجد قرار دارد. <ref>رحله ابن جبیر، ص177-180، 196</ref>
| |
|
| |
|
| ==بازگشت به اندلس==
| | گزارشي از مساحت مسجد نبوي و ويژگيهاي آن همراه با مساحت و اندازه و اماکن درونش مانند روضه نبوي نخستين گزارش او از مدينه است.(ص168-169) ابن جبير جايي را در روضه مقدس نبوي معرفي کرده و با ترديد گزارش ميدهد که گويند قبر حضرت فاطمه در اينجا است(ص170)و آن گاه تمامي جايها و اشياي درون روضه را با تفصيل معرفي (ص172-173) |
|
| |
|
| ابن جبیر روز شنبه هشتم محرم از [[مدینه]] به سوی [[عراق]] رفت.<ref>رحله ابن جبیر، ص 181</ref> او مسیر بازگشت را نیز همچون میسر رفت به تفصیل شرح داده و منازل میان راه را معرفی کرده است. بیست و هشتم محرم به [[نجف]] رسید <ref>رحله ابن جبیر، ص 187</ref> و مسیر او برای رسیدن به [[نجف]] راه [[زبیده]] بود. او سپس به [[موصل]] در شمال [[عراق]] رفت.<ref>رحله ابن جبیر، ص206</ref> و از آنجا که از مسیر [[حلب]]<ref>رحله ابن جبیر، ص225</ref>، [[دمشق]]<ref>رحله ابن جبیر، ص234</ref>، [[بیروت]] و [[صور]] <ref>رحله ابن جبیر، 277</ref> رسید و با از راه دریایی در دریای مدیترانه به [[اندلس]]<ref>رحله ابن جبیر، ص317</ref> بازگشت.
| | ===زیارتگا های مدینه=== |
| ==چاپ‌ها==
| |
| [[پرونده:صفحه اول سفرنامه ابن جبیر چاپ لیدن.jpg|300px|thumb|left|صفحه نخست چاپ دوم سفرنامه ابن جبیر]]
| |
| پیش از آنکه یگانه نسخه موجود سفرنامه در کتابخانه لیدن یافت شود، نام و برخی مطالب سفرنامه ابن جبیر، تنها از طریق آثار مؤلفان دیگر شناخته بود. نسخه لیدن در حدود ۸۷۵ق/۱۴۷۰ م تحریر شده است.
| |
|
| |
|
| [[دوزی]] شرق‌شناسی هلندی (۱۸۲۰-۱۸۸۳م) و میکله آماری اسلام‌شناس ایتالیایی (۱۸۰۶-۱۸۸۹م) بخشی از سفرنامه را که درباره جزیره [[سیسیل]] است، ترجمه کردند.<ref>. تاریخ نوشتههای جغرافیایی، ص243.</ref> شیخ [[محمد عیاد طنطاوی]]، استاد زبان و ادبیات عرب دانشگاه سن پترزبورگ اصلاحاتی عمده و اساسی در قرائت و کتابت متن به عمل آورد<ref>. تاریخ نوشتههای جغرافیایی، ص243</ref>، ولی انتشار متن کامل رحله و ترجمه به دست [[ویلیام رایت]] (۱۸۳۰-۱۸۸۹م) دانشمند عربشناس انگلیسی در ۱۸۵۲م. با عنوان «سفرهای ابن جبیر» در لیدن انجام پذیرفت.
| | بخشي از گزارشهاي مدينه به ذکر زيارتگاهها و کيفيت بناي آنها، دروازههاي چهارگانه و ديوار مدينه و خندق مشهور جنگ احزاب اختصاص دارد؛ مانند مزار حمزه بن عبدالمطّلب در فاصله سه ميلي شهر(ص173) قبرستان بقيع و بزرگان بدفن شده در آن از جمله صفيه عمه پيامبر و مادر زبير بن عوام، ابراهيم فرزند پيامبر که گنبدي سپيد بر آن ساخته بودند، مرقد عقيل بن ابي طالب و عبدالله ابن جعفر طيار، همسران پيامبر(ص173-175)، عباس بن عبدالمطلب و امام حسن بن علي7 که گنبدي مرتفع بر آن بوده و مزار آنان در سطحي وسيع بلندتر از زمين قرار داشته و لوحهايي آراسته با قطعات برنجي مرصع و گل ميخهاي زيبا بر آن بوده، خانهاي منسوب به حضرت فاطمه يا بيت که ابن جبير از آن به عنوان «بيت الحَزنَ» ياد و اشاره ميکند که آن بانو در سوگ پدر ارجمند خويش در اين خانه ماوا گزيد و به اندوه دايم نشست، عثمان بن عفان و گنبد کوچک مزار او. (ص174) |
|
| |
|
| [[دخویه]]، سفرنامه را با عنوان رحله الکنانی با اصلاحاتی به صورت کاملتر در ۱۹۰۷م. منتشر کرد. این کتاب افزون بر این، به زبانهای انگلیسی و فرانسوی و فارسی نیز ترجمه شده است.
| | ابن جبير از جاي زانو زدن شتر پيامبر در ماجراي هجرت به مدينه که مسجد قبا را بر آن ساختند خبر ميدهد. مردم از جاي زانو زدن شتر که با سنگچين مشخص شده، تبرک ميجستهاند. (ص175) خانه ابوايوب انصاري، خانه حضرت فاطمه و امام علي8 و خانه ابوبکر از خانههاي متصل به مسجدند. چاهي نيز که آب آن به معجزه پيامبر از تلخي و شوري به شيريني و گورايي گراييد در غرب مسجد قرار دارد. (ص177-180، 196) |
|
| |
|
| ترجمه فارسی کتاب از پرویز اتابکی سال ۱۳۷۰ش. در انتشارات آستان قدس رضوی مشهد چاپ شده است.
| | ==مسیر بازگشت به اندلس== |
|
| |
|
| گویا نسخه دیگری نیز از سفرنامه در فاس [[مراکش]] یافت شده اما این کشف تغییرات مهمی‌در چاپهای کتاب را موجب نشده است.<ref>. تاریخ نوشتههای جغرافیایی، ص241، 243.</ref>
| | ابن جبير روز شنبه هشتم محرم از مدينه به سوي عراق رفته است (ص181) او مسير بازگشت را نيز همچون ميسر رفت به تفصيل شرح و منازل ميان راه را معرفي کرده است. بيست و هشتم محرم به نجف رسيده (187) و مسير او براي رسيدن به نجف راه زبيده بوده او سپس به موصل در شمال عراق رفت(ص206) و از آنجا که از مسير حلب(ص225)، دمشق(234)، بيروت و صور (ص277) رسيد و با کشتي به اندلس(ص317) بازگشت. |
|
| |
|
| == جستارهای وابسته == | | ==چاپهای مختلف سفرنامه ابن جبیر== پيش از آنکه يگانه نسخه موجود سفرنامه در کتابخانه ليدن يافت شود، نام و برخي مطالب سفرنامه ابن جبي، تنها از طريق آثار مؤلفان ديگر شناخته بود. نسخه ليدن در حدود 875ق/1470 م تحرير شده است. دوزي شرقشناسي هلندي (1820-1883م) و ميکله آماري اسلام شناس ايتاليايي (1806-1889م) بخشي از سفرنامه را که درباره جزيره سيسيل است، ترجمه کردند.<nowiki><ref>. تاريخ نوشتههای جغرافيايی، ص243.</ref></nowiki> شيخ محمد عياد طنطاوي، استاد زبان و ادبيات عرب دانشگاه سن پترزبورگ اصلاحاتي عمده و اساسي در قرائت و کتابت متن به عمل آورد<nowiki><ref>. تاريخ نوشتههای جغرافيايی، ص243</ref></nowiki>، ولي انتشار متن کامل رحله و ترجمه به دست ويليام رايت (1830-1889م) دانشمند عربشناس انگليسي در 1852م. با عنوان «سفرهاي ابن جبير» در ليدن انجام پذيرفت. چلستينو اسکليا پارللي دانشمند ايتاليايي کتاب را در 1906م. به ايتاليايي ترجمه کردد. سرانجام دخويه، سفرنامه را با عنوان رحله الکناني با اصلاحاتي به صورت کاملتر در 1907م. منتشر کرد. اين کتاب افزون بر اين، به زبانهاي انگليسي و فرانسوي و فارسي نيز ترجمه شده است. ترجمه فارسي کتاب از پرويز اتابکي سال 1370ش. در انتشارات آستان قدس رضوي مشهد چاپ شده است. گويا نسخه ديگري نيز از سفرنامه در فاس مراکش يافت شده اما اين کشف تغييرات مهمي در چاپهاي کتاب را موجب نشده است.<nowiki><ref>. تاريخ نوشتههای جغرافيايی، ص241، 243.</ref></nowiki> |
| | |
| * [[ابن جبیر]]
| |
| * [[اندلس]]
| |
| * [[سفرنامه‌های اندلس]]
| |
| ==پیوند به بیرون== | |
| * [https://www.scribblemaps.com/maps/view/renj/pOfCYJsRE3 مسیر سفر ابن جبیر روی نقشه]
| |
| * [https://books.google.com/books?id=U2wTAAAAQAAJ&printsec=frontcover&dq=Ibn+Jubayr&hl=en&sa=X&ved=2ahUKEwibn7raxKn1AhVVhf0HHZKICkoQ6AF6BAgJEAI#v=onepage&q=Ibn%20Jubayr&f=false چاپ دوم سفرنامه ابن جبیر، ۱۹۰۷، لیدن.]
| |
| * [https://digitalcollections.universiteitleiden.nl/view/item/2551602?#page/1/mode/1up نسخه خطی سفرنامه ابن جبیر در دانشگاه لیدن.]
| |
|
| |
|
| ==پانویس== | | ==پانویس== |
| {{پانویس}} | | {{پانویس}} |
| ==منابع==
| |
| {{منابع}}
| |
| {{دانشنامه
| |
| | آدرس =
| |
| | عنوان = رحلة ابن جبیر
| |
| | نویسنده =
| |
| }}
| |
| {{پایان}}
| |
|
| |
| [[رده:سفرنامه‌های حج قرن 6 (قمری)]]
| |
| [[رده:کتاب‌های ابن جبیر]]
| |
