در حال ویرایش شفاعت

'''شفاعت''' واسطه قرار دادن [[پیامبران]] و اولیای الهی است تا در آخرت از خدا درخواست کنند عذاب از گنهکار برداشته یا بر درجات مؤمن افزوده شود. [[شیعه|شیعیان]] و برخی از [[اهل‌سنت]] مانند اشاعره، شفاعت را فقط برای برداشته شدن عذاب از گناهکاران دانسته و در برابر، برخی از اهل‌سنت، مانند معتزله، شفاعت را فقط برای افزودن بر درجات مؤمن دانسته‌اند.

[[وهابیت]] نیز، اصل شفاعت پیامبر(ص) در روز قیامت را پذیرفته است؛ ولی درخواست شفاعت به صورت مستقیم از پیامبر(ص) و اولیای الهی را جایز ندانسته و درخواست شفاعت از مردگان را شرک دانسته است. شیعیان و اهل‌سنت، دیدگاه‌های وهابیت درباره جایز نبودنِ درخواست شفاعت را رد کرده‌اند.

[[جعفر سبحانی]] فقیه و متکلم [[شیعة العراق و بناء الوطن (کتاب)|شیعه]] (زاده ۱۳۰۸ش)، شفاعت را درخواست وسیله‌ برای کسی دانسته است که در مقام ایمان و اطاعت، کوتاهی کرده و خود را نیازمند آمرزش خدا می‌داند. چنین فردی برای نجات، به بندگان صالح خدا، مانند [[پیامبران]] و اولیای الهی [[توسل|متوسل]] می‌شود و آنان را شفیع خود قرار می‌دهد تا برای آمرزش گناهان او [[دعا]] کنند.<ref>الالهیات علی هدی الکتاب و اسنة و العقل، ۱۴۱۲ق، ج۲، ص۳۴۴.</ref>

[[شیخ طوسی]] (درگذشت ۴۶۰ق) و [[سید مرتضی]] (درگذشت ۴۳۶ق) از عالمان [[شیعه]]، در معنای اصطلاحی شفاعت، آن را به معنای «درخواست برای برداشته شدن مجازات از فردی که مستحق عقاب است» دانسته‌اند. به باور آنها شفاعت برای بالا بردن درجه و منفعت بیشتر نیست؛ بلکه تنها برای برداشته شدن عقاب است.<ref>التبیان فی تفسیر القرآن، ۱۴۱۳ق، ج۱، ص۲۱۳؛ رسائل المرتضی، ۱۴۰۳ق، ج۱، ص۱۵۰.</ref> در برابر، برخی از متکلمان [[اهل سنت]]، مانند قاضی عبدالجبار معتزلی (درگذشت ۴۱۵ق)، شفاعت را واسطه قرار دادن برای به دست آوردن منفعت نیز دانسته‌اند.<ref>قاضی عبدالجبار، ۱۴۰۸ق، ص۶۸۸.</ref>

==جایگاه==

در آیات [[قرآن]]، گاهی به صورت صریح و گاه به صورت اشاره، «شفاعت» یاد شده است. در آیات ۲۲۵ سوره بقره و ۲۳ سوره سبأ، مقام شفاعت برای کسانی که خدا به آنها اجازه شفاعت داده، ثابت شده است. بر اساس آیه ۷۹ سوره اسراء، به [[حضرت محمد(ص)]]، [[مقام محمود]] داده شده است. مفسّران شیعه و سنی مراد از مقام محمود در این آیه را مقام شفاعت دانسته‌اند.<ref>طبری، ۱۴۲۰ق، ج۱۷، ص۵۲۶؛  الکشف و  البیان عن تفسیر القرآن،۱۴۲۲ق، ج۶، ص۱۲۳؛ تفسیر البغوی، ۱۴۲۰ق، ج۳، ص۱۵۴؛ الکشاف عن حقائق غوامض التنزیل،  ۱۴۰۷ق، ج۱، ص۱۳۶؛ التفسیر الکبیر، ۱۴۲۰ق، ج۲۱، ص۳۸۷؛ تفسیر القرآن العظیم، ۱۴۲۰ق، ج۳، ص۳۸۱ و ج۳، ص۳۴۲؛ المستدرک علی الصحیحین، ۱۴۱۶ق، ج۲، ص۵۸؛ الدر المنثور، ۱۴۱۴ق، ج۵، ص۳۲۵؛ فتح القدیر، ۱۴۱۴ق، ج۳، ص۲۰۳-۲۹۹؛ المیزان فی تفسیر القرآن، ۱۴۱۷ق، ج۱، ص۱۷۵.  </ref>

در روایات پرشماری نیز، به حق شفاعت پیامبر(ص) اشاره شده است، که برخی از این روایات مورد قبول شیعه و اهل‌سنت هستند.<ref>المنهاج شرح صحیح مسلم بن الحجاج، ۱۴۰۸ق، ج۳، ص۳۵؛ فتح الباری شرح صحیح البخاری، ۱۳۷۹ق، ج۱۱، ص۴۲۶؛ لوامع الانوار البهیه، ۱۴۰۲ق، ج۲، ص۲۰۸؛ المیزان فی تفسیر القرآن، ۱۴۱۷ق، ج۱، ص۱۸۳.</ref> برای نمونه در روایتی، حضرت محمد(ص) خود را نخستین شفاعت کننده و نخستین کسی که شفاعتش پذیرفته می‌شود دانسته است.<ref>سنن الترمذی، ۱۴۰۸ق، ج۵، ص۲۴۸؛ سنن الدارمی، ۱۴۱۲ق، ج۱، ص۲۶.</ref>

ابوحفص النَسفی (درگذشت 462ق) فقیه [[مذهب حنفیه|حنفی]]، شفاعت پیامبران و بندگان صالح را ثابت دانسته است.<ref>العقائد النفسیه، ۱۲۷۴ق، ص۱۴۸.</ref> به گفته قاضی عیاض، عالم [[مذهب مالکی|مالکی]] نیز، جواز شفاعت مورد قبول همه عالمان اهل سنت است.<ref>قاضی عیاض، بی‌تا، ج۳، ص۳۵.</ref>

به گفته جعفر سبحانی (زاده ۱۳۰۸ش)، مرجع تقلید و متکلم شیعه، اعتقاد به شفاعت پیامبر(ص) در آخرت به اذن خدا، از عقاید شیعه بوده و همه عالمان شیعه آن را پذیرفته و از ضروریات دین دانسته‌اند.<ref>فرهنگ عقائد و مذاهب اسلامی، ۱۳۸۳ش،ج۴، ص۱۵۶-۳۱۴.</ref> به نظر [[شیخ طوسی]] (درگذشت ۴۶۰ق)، اعتقاد شیعه درباره شفاعت، برای برداشتن عذاب از گنهکاران است و نه برای رساندن منفعت بیشتر برای مؤمنان.<ref>التبیان فی تفسیر القرآن، ۱۴۱۳ق، ص۲۱۳ و ۲۱۴.</ref> [[علامه حلی]] (درگذشت ۷۲۶ق) دیگر متکلم شیعه نیز، هدف از شفاعت را نجات گنهکاران از عذاب دانسته است.<ref>علامه حلی، ۱۴۱۳ق، ص۴۱۶؛ مجمع البیان فی تفسیر القرآن، ۱۴۱۵ق، ج۱، ص۲۳۲ و ج۳، ص۸۳.</ref>

به نظر [[شیخ صدوق]] (درگذشت ۳۸۱ق)، محدّث و متکّلم شیعه، شفاعت برای کسی است که دین او مورد رضایت بوده، ولی در عین حال، با گناه کبیره یا صغیره از دنیا رفته باشد. به گفته او، باور شیعه این است که مشرکان و کافران مورد شفاعت قرار نمی‌گیرند.<ref>شیخ صدوق، ۱۴۱۳ق، الف، ص۶۶؛ مفید، ۱۴۲۳، ب، ص۱۵ و ۱۸۶.</ref> در برابر، [[محمدباقر مجلسی]] (درگذشت ۱۱۱۰ق)، محدث شیعه، بر این باور است که پیامبر(ص) حتی از امت‌های غیر مسلمان نیز شفاعت خواهد کرد.<ref>بحار الانوار، ۱۴۰۳ق، ج۸، ص۲۹-۶۳.</ref>

به گفته [[علامه طباطبایی]] (درگذشت ۱۳۶۰ش) بنا بر روایات، گناهکاران از اهل ایمان، یا وارد جهنم نمی‌شوند و یا بعد از وارد شدن در آن، با شفاعت پیامبر(ص) و اولیای الهی از آن نجات می‌یابند.<ref>المیزان فی تفسیر القرآن، ۱۴۱۷ق، ج۱۷ ص۱۸۳.</ref>

فرقه‌ها و عالمان [[اهل سنت]]، دیدگاه‌های مختلفی درباره شفاعت دارند. برخی از آنها چنین است:

*'''معتزله''': معتزله، به حق شفاعت پیامبر(ص) در روز قیامت باور دارند؛ ولی از نظر آنها، شفاعت برای ثواب بیشتر و بالا رفتن درجه اهل ایمان است، نه برای برداشتن عقاب. به باور آنها، تنها مؤمنانی که گناهان کبیره انجام نداده‌اند یا اگر انجام داده‌اند، بعد از [[توبه]]، از دنیا رفته‌اند، شفاعت می‌شوند.<ref>نگاه کنید به المغنی فی ابواب التوحید و العدل، ۱۹۶۵م، ج۱۴، ص۴۳۱؛ قاضی عبدالجبار، ۱۴۲۲ق، ص۴۶۶.  </ref>

*'''اباضبیه''': اباضیه، یکی از فرقه‌های وابسته به خوارج نیز، مانند معتزله، مرتکبان گناهان کبیره را شایسته شفاعت ندانسته‌اند.<ref>الحق الدامغ، ۱۴۰۹ق، ص۱۸۵؛ البعد الحضاری، ۱۹۸۹م، ص۶۷۰.</ref>

*'''اهل حدیث''': بیشتر اهل حدیث، با توجه به آیات و روایات، ایمان به شفاعت پیامبر(ص) در روز قیامت را واجب می‌دانند و معتقدند که او در روز قیامت برای گناهکاران امت شفاعت کرده و شفاعت وی نزد خدا پذیرفته خواهد شد.<ref>اصول السته، ۱۴۱۱ق، ص۳۷؛ ج۳، ص۶۴؛ الفصل فی العلل و الاهواء و النحل، ۱۴۰۵ق، ج۳، ص۶۴؛ اعتقاد اهل‌السنه شرح اصحاب الحدیث، ۱۴۱۹ق، ص۸۶. </ref> اهل حدیث، گروهی از اندیشمندان اسلامی هستند که هر گونه اجتهاد را در مورد مسائل دینی رد می‌کنند و به تکیه بر ظاهر روایات تأکید دارند.<ref>«بررسی معنا، شرایط و آثار شفاعت پیامبر اکرم(ص) از منظر مذاهب اسلامی»، پژوهشنامه حج و زیارت، شماره ۳، ص۱۴۰.</ref>

*'''جایز نبودن درخواست شفاعت به صورت مستقیم از پیامبر(ص) و اولیای الهی''': [[محمد بن عبدالوهاب]]، درخواست شفاعت به‌طور مستقیم از پیامبر(ص) را گمراهی دانسته است. به باور او، اگر چه خدا به پیامبر(ص) مقام شفاعت داده، ولی از درخواست شفاعت از او بدون واسطه نهی کرده است. استدلال او به آیه ۱۸ از سوره جن است که در آن از خواندنِ کسی غیر از خدا نهی شده است.<ref name=":0">مجموع الفتاوی، ۱۴۱۶ق، ج۱، ص۱۱۲ و ج۱۴، ص۳۹۹ و ۳۸۰؛ درء تعارض العقل و النقل، ج۵، ص۱۴۷؛ اضواء‌ البیان، ۱۴۱۵ق، ج۱، ص۱۳۷؛ شرح العقیدة الواسطیه لشیخ الاسلام ابن تیمیه فی ضوء الکتاب و السنّه، بی‌تا، ج۱، ص۵۵۲. </ref>

*'''جایز نبودن درخواست شفاعت از پیامبران و اولیای الهی پس از مرگشان''': از نظر وهابیان، جایز نیست مسلمانان در این دنیا از پیامبران و اولیای مرده درخواست شفاعت کنند. به باور آنها، اگر مسلمانی چنین عملی را انجام دهد، مشرک است.<ref>محمد بن عبدالوهاب، ص۱۱۳؛ مجموع فتاوی و رسائل، ۱۴۱۳ق، ج۷، ص۷۲؛ التمهید لشرح کتاب التوحید، ۱۴۲۴ق، ج۱، ص۶۲۰؛ التوضیح الرشید فی شرح التوحید المذیل بالتفنید لشبهات العنید، بی‌تا، ص۱۲۷. </ref> استدلال آنان به آیات ۸۰ سوره نمل و ۲۲ سوره فاطر است، که برداشت آنها از این دو آیه، قطع ارتباط مردگان پس از مرگ با دنیا است.<ref>فتاوی نور علی الدرب، بی‌تا، ج۲، ص۳۹۵ و ج۱۴، ص۱۵؛ صحیح موارد الظمآن الی زوائد ابن حبان، ۱۴۲۲ق، ج۳، ص۷۵۱؛ الآیات البینات، ص۴۱؛ جریسی، بی‌تا، ص۶؛ بیان المحجة فی الرد علی اللجه، ۱۳۴۹ق، ص۲۴۸.</ref>

به باور جعفر سبحانی (زاده ۱۳۰۸ش)، مرجع تقلید و متکلم شیعه و [[مرتضی مطهری|شهید مرتضی مطهری]] (شهادت ۱۳۵۸ش)، درخواست شفاعت از پیامبر و اولیا با [[توحید]] در ربوبیت و الهویت ناسازگار نیست؛ چراکه طلب شفاعت از کسانی که به اذن خدا حق شفاعت دارند در حقیقت طلب شفاعت از خدا است، و فاعل حقیقیِ فعلی که به اذن و خواست الهی انجام می‌شود، خدا است.<ref>مطهری، ج۱، ص۲۶۲؛ سبحانی، ۱۳۸۰ش، ص۱۵۹.</ref>

استدلال وهابیان در جایز نبودن طلب شفاعت از پیامبر(ص)، به آیه ۱۸ از سوره جن است که در آن از خواندنِ کسی غیر از خدا نهی شده است.<ref name=":0" /> به باور برخی از پژوهشگران شیعه، وهابیان در فهم و تفسیر این آیه دچار اشتباه شده‌اند. به گفته آنان، هیچ متکلم و مفسر مسلمانی نمی‌گوید خواندن دیگران مطلقاً مشمول این آیه و شرک است.<ref>«بررسی معنا، شرایط و آثار شفاعت پیامبر اکرم(ص) از منظر مذاهب اسلامی»، پژوهشنامه حج و زیارت، شماره ۳، ص۱۴۵.</ref> به باور آنها، وقتی کسی از پیامبر(ص) می‌خواهد تا برای او آمرزش بخواهد، در واقع به دستور خدا در آیه {{آیه|وَلَوْ أَنَّهُمْ إِذْ ظَلَمُوا أَنْفُسَهُمْ جَاءُوكَ فَاسْتَغْفَرُوا اللَّهَ وَاسْتَغْفَرَ لَهُمُ الرَّسُولُ لَوَجَدُوا اللَّهَ تَوَّابًا رَحِيمًا

}}<ref>سوره نساء، آیه ۶۴.</ref>عمل کرده است. در این آیه، به گناهکاران سفارش شده از پیامبر(ص) بخواهند برای آنها از خدا درخواست آمرزش کند. بنابراین، با این آیه، جواز درخواست شفاعت به صورت مستقیم از پیامبر(ص)، اثبات می‌شود.  

عمل [[صحابه]] در زمان حیات پیامبر(ص)، که از او درخواست می‌کردند از خدا برایشان آمرزش بخواهد، دلیل دیگری است که برخی با آن، دیدگاه وهابیان را نقد کرده‌اند.<ref>«بررسی معنا، شرایط و آثار شفاعت پیامبر اکرم(ص) از منظر مذاهب اسلامی»، پژهشنامه حج و زیارت، شماره ۳، ص۱۴۷.</ref>

محمد شوکانی (درگذشت ۱۲۵۰ق)، عالم اهل سنت نزدیک به [[سلفیه]]، با توجه به آیه ۱۵۴ سوره بقره که در آن شهیدان، زنده معرفی شده، پیامبران را به طریق اولی زنده دانسته است.<ref>فتح القدیر، ۱۴۱۴ق، ج۳، ص۳۰۵.</ref> برخی از محققان شیعه، این مطلب را دلیلی دانسته‌اند بر اینکه پیامبر(ص) دارای حیات بوده و قدرت درک و شنیدن دارد و می‌توان او را مورد خطاب قرار داد و از او درخواست شفاعت کرد. روایاتی نیز به زنده بودن و حیات برزخی حضرت محمد(ص) تصریح دارند.<ref>برای نمونه نگاه کنید به مسند البزار المنشور باسم البحر الزخار، ۱۹۸۸م، ج۵، ص۳۰۸.</ref> بر اساس آیه ۴۱ سوره نساء، پیامبر(ص) پس از مرگ نیز، بر اعمال امت خود شاهد است.

بسیاری از عالمان اهل سنت، مانند ابن رجب حنبلی (درگذشت 795ق)، در کتاب اهوال القبور و سیوطی در کتاب شرح الصدور، زندگی برزخی و قدرت شنیدن سخن زندگان توسط مردگان را پذیرفته‌اند.<ref>اهوال القبور و احوال اهلها الی النشور، ۱۴۲۶ق، ص۲۰۱؛ الروح فی الکلام علی ارواح الاموات و الاحیاء بالدلائل من الکتاب و السنه، بی‌تا، ص۷۷؛ فتح الباری شرح صحیح البخاری، ۱۳۷۹ق، ج۳، ص۲۷۸؛ شرح الصدور بشرح حال الموتی، ۱۴۲۰ق، ص۲۰۱.</ref> برای نمونه، ابن حجر عسقلانی (درگذشت 852ق)، عالم شافعی، بر این باور است که همه [[پیامبران]] درون قبر زنده هستند و نماز می‌خوانند.<ref>فتح الباری شرح صحیح البخاری، ۱۳۷۹ق، ج۶، ص۳۵۲.</ref>

عمل [[صحابه]] پس از وفات پیامبر(ص) دلیل دیگری است که با آن، دیدگاه وهابیت مورد نقد قرار گرفته است. طبق برخی از روایات و گزارش‌های تاریخی، صحابه و [[تابعین]]، پس از وفات پیامبر(ص)، با او سخن گفته و از روح او شفاعت درخواست کرده‌اند. برای نمونه، [[عبدالله بن عباس|ابن عباس]]، از صحابه و [[ابوبکر بن ابی‌قحافه|ابوبکر]]، خلیفه دوم پس از درگذشت پیامبر(ص) با او سخن گفته‌اند.<ref>نهج‌البلاغه، کلام ۲۳۵، ص۳۵۶؛ مفید، ۱۳۶۴ش، ۷ ص۱۰۳؛ سنن ابن ماجه، ۱۴۳۰ق، ج۲، ص۴۵۰.</ref>

به باور جعفر سبحانی (زاده ۱۳۰۸ش)، فقیه و متکلم شیعه، طلب دعا کردن از مرده به معنای عبادت کردن او نیست، زیرا اگر اینگونه باشد طلب دعا از زنده نیز عبادت او خواهد بود؛<ref>سبحانی، ۱۴۲۵ق، ج۵، ص۳۵۱.</ref> بنابراین، طلب دعا از زنده نیز باید نزد وهابیان حرام باشد؛ با اینکه آنها طلب دعا از زنده را جایز دانسته‌اند.

به گفته برخی از محققان شیعه، هیچ یکی از عناصر تحقق شرک، در طلب شفاعت از پیامبر(ص) و اولیای الهی پس از مرگشان وجود ندارد؛ زیرا [[توسل|متوسلین]] به پیامبر(ص) و اولیا، آنها را در شفاعت و نجات، مستقل نمی‌دانند؛ بلکه آنها را بندگان مقرب خدا و دارای مقام شفاعت می‌دانند و با این باور از او درخواست شفاعت می‌کنند.<ref>«بررسی معنا، شرایط و آثار شفاعت پیامبر اکرم(ص) از منظر مذاهب اسلامی»، پژوهشنامه حج و زیارت، شماره ۳، ص۱۵۲.</ref>