در حال ویرایش عرفات

{{جعبه اطلاعات بنای مذهبی
| عنوان = صحرای عرفات
| تصویر = عرفات.jpg
| اندازه تصویر = 300px
| بنيانگذار = 
| تأسیس = 
| کاربری = [[وقوف|وقوف در عرفات]] حجاج در [[روز نهم ذی‌حجه]]
| مکان = ۲۲ کیلومتری جنوب شرقی [[مکه]]
| نام‌های دیگر = عرفه
| وقایع مرتبط = حضور [[حضرت آدم(ع)]] و [[حضرت ابراهیم(ع)]]
| ظرفیت = 
| وضعیت = فعال
| مساحت = 8 کیلومتر مربع
| امکانات = 
| شماره ثبت = 
| معمار = 
| سبک = 
| بازسازی = 
| وبگاه = 
| توضیح تصویر = بخشی از صحرای عرفات و [[جبل الرحمه]]
}}
{{مکان‌های آیین حج عمودی}}
'''عرفات''' یا صحرای عرفه، دشتی در نزدیکی شهر [[مکه]] که [[وقوف در عرفات]]، دومین عمل از [[مناسک حج]]، در آن انجام می‌شود. صحرای عرفات در فاصله ۲۲ کیلومتری جنوب شرقی مکه، در میان راه [[طائف]] و مکه و خارج از محدوده [[حرم مکی]] قرار گرفته است.

[[مسجد عرفه]] و [[جبل الرحمه]] از مکان‌های شاخص عرفات شمرده می‌شود. در اطراف [[جبل الرحمة|جبل الرحمه]]، مسجدها و زیارتگاه‌هایی مانند [[مسجد صخرات]]، [[گنبد ام‌سلمه|مسجد ام‌سلمه]] و مکانی به نام [[خانه آدم(ع) (مکه)|خانه آدم (ع)]] وجود داشته، که از بین رفته است. بر اساس برخی روایات، [[حضرت آدم(ع)|حضرت آدم]] و [[حضرت ابراهیم(ع)|ابراهیم(ع)]] در این سرزمین حضور داشته‌اند.

کوه‌های عرفات، [[وادی نعمان]]، [[وادی عرنه|وادی عُرَنه]]، [[مأزمین|مأزَمَین]]، [[کوه نمره]] و جبل الرحمه بخشی از جغرافیای طبیعی صحرای عرفات است. سابقه سکونت در عرفات را قبل از مهاجرت ابراهیم(ع) به مکه دانسته‌اند. بر اساس روایتی، [[جرهم|قبیله جُرهم]] در آغاز، در عرفات ساکن بودند و با پیدایش [[زمزم]] در مکه ساکن شدند.

== مکان ==
عرفه یا عرفات، نام صحرایی است در فاصله ۲۲ کیلومتری جنوب شرق [[مکه مکرمه]] قرار دارد.<ref>راهنمای حرمین شریفین، ج۴، ص 21</ref>

این منطقه بخشی از مشاعر مقدس نزدیک مکه مکرمه و جغرافیای مقدس [[حجاز]] و [[حرمین شریفین]] به شمار می‌آید که همه ساله در [[موسم حج]]، برخی از مهم‌ترین [[مناسک حج]] در آن انجام می‌شود.

عرفه دورترین [[موقف]] از مواقف و [[مشاعر حج]] و در عین حال وسیع‌ترین آنها به شمار می‌آید و تنها موقفی است که خارج از محدوده حرم قرار دارد.<ref>«نگرشی بر عرفات»، پورامینی، محمدامین، 1374ش، میقات حج، شماره 12، ص164.</ref>

== واژه‌شناسی ==
نام عرفات از ریشه «عَرَفَ»، و مصدر آن عرفان و معرفت، به مفهوم شناخت آثار و نشانه‎های اشیای همراه با تفکر و تدبر است.<ref>تاج العروس، زبیدی، محمدمرتضی، 1408ق، ج24، ص133.</ref>

لغت‌شناسان عرب، عرفه و عرفات را اسم معرفه‌ای دانسته‌اند که الف و لام در آغاز آن نمی‌پذیرد<ref>تاج اللغه وصحاح العربیة، جوهری، اسماعیل بن حَمّاد، 1399ق، ج4، ص1401؛ لسان العرب، ابن منظور، محمد بن مکرّم، ج32، ص2901.</ref> و با این استعمال، گویی هر جزئی از این سرزمین را عرفه دانسته‌اند.

==== علت نام‌گذاری ====
در وجه تسمیه عرفات، اقوال مختلفی نقل شده است؛ اعتراف مردم به گناهان در این جایگاه،<ref>معجم البلدان، یاقوت الحموی، یاقوت بن عبدالله، 1397ق، ج4، ص104.</ref> آشنا شدن با دیگران و نیز صبر و رنج رسیدن به آن سرزمین (یکی از معانی عرف صبر است) از جمله آن‌ها است<ref>لسان العرب، ابن منظور، محمد بن مکرّم، ج4، ص2901.</ref>

در روایات دینی، وجه تسمیه عرفات به حضور [[حضرت آدم(ع)]] یا [[حضرت ابراهیم(ع)]] در این سرزمین ارتباط یافته است؛ از جمله اینکه آدم و [[حوا]] یکدیگر را، پس از خروج از [[بهشت]]، در این سرزمین شناختند،<ref>معجم البلدان، یاقوت الحموی، یاقوت بن عبدالله، 1397ق، ج4، ص104.</ref> یا حضرت ابراهیم (ع) در روز عرفه در حضور [[جبرئیل]] به گناهانش اعتراف کرد،<ref>علل الشرائع، ابن بابویه، محمد بن علی، 1385ق، ص436.</ref> یا اینکه در پاسخ به جبرئیل که مناسک را به او می‌آموخت و از او می‌پرسید «هل عرفتَ؟» ،پاسخ می‌داد: «عرفتُ».<ref>اخبار مکه فی قدیم الدهر وحدیثه، فاکهی، محمد بن اسحاق، 1407ق، ج5، ص9.</ref> نزدیک به مضمون این خبر، اخبار دیگری نیز نقل شده است.<ref>اخبار مکه فی قدیم الدهر وحدیثه، فاکهی، محمد بن اسحاق، ج5، ص9؛ معجم البلدان، یاقوت الحموی، یاقوت بن عبدالله، ج4، ص104.</ref>

[[پرونده:نقشه عرفات-۲.png|جایگزین=|وسط|بی‌قاب|594x594px]]

== جغرافیای طبیعی ==
عرفات دشتی هموار به مساحت حدود هشت کیلومتر مربع است که برخی از مورخان، طول و عرض آن را دو میل در دو میل گفته‌اند. سه طرف این دشت را از سمت شمال شرقی، شرق و جنوب، کوه‌هایی فرا گرفته است. این کوه‌ها، هلال یا کمانی را به وجود آورده‌اند که وتر آن را «[[وادی عرنه|وادی عُرَنَه]]» در سمت غرب و شمال غربیِ عرفات تشکیل می‌دهد.

==== کوه‌های عرفات ====
کوه شمال شرقی عرفات «[[جبل سعد|جبل سَعد]]» نام دارد و بلندترین کوه در اطراف عرفات است. کوه شرقی «[[کوه ملحه|مِلحَه]]» نام دارد و در گذشته، راه [[طائف]] از جنوب آن می‌گذشته است. حد فاصل میان دو کوه سعد و ملحه در شرق عرفات، دره کوچکی است که «[[وادی النبیعه|وادی النَّبَیعه]]» نام دارد. در سمت جنوب عرفات نیز کوه‌های کم‌ارتفاع سیاه‌رنگی وجود دارد که بارزترین آنها کوه «[[کوه ام‌الرضوم|اُم‌الرضوم]]» نام دارد.<ref>معجم معالم الحجاز، بلادی، عاتق بن غیث، 1401ق، ج6، ص75.</ref>

==== وادی‌ نعمان و وادی عرنه ====
سرزمین عرفات از جنوب به «[[وادی نعمان]]» و از غرب به «وادی عُرَنه» متصل است که این دو وادی (دره رودخانه) در جنوب غربی عرفات به یکدیگر می‌پیوندند. گاه از مسیل وادی عرنه، با نام «بطن عُرَنه» یاد شده که حد فاصل عرفه و [[کعبه|حرم مکه]] به شمار می‌آمده و در گذشته، دو عَلَم در سمت شرقی و دو عَلَم دیگر در سمت غربی آن، حدود عرفه و حرم را نشان می‌داده است.

==== مأزَمَین ====
در غرب دشت عرفه، دره باریک یا تنگه‌ای میان دو کوه وجود دارد که آن را «[[تنگه مازمین|مَأزَمَین]]» یا «مَأزَمان» (تثنیه مَأزم) نامیده‌اند و مسیر رفتن حاجیان از عرفات به [[مزدلفه]] یا [[مشعرالحرام]]، از میان این تنگه می‌گذرد.<ref>«نگرشی بر عرفات»، پورامینی، محمدامین، 1374ش، میقات حج، شماره 12، ص167.</ref> در برخی متون کهن، گاه مأزمین به عرفه مضاف و الحاق شده است.<ref>اخبار مکه وما جاء فیها من الآثار، ازرقی، محمدبن عبدالله، 1403ق، ج2، صص190-189؛ الکافی، کلینی، محمد بن یعقوب، 1401ق، تحقیق: علی‌اکبر الغفاری، ج4، ص468.</ref>

==== کوه نَمِره ====
در سمت غربی وادی عرنه، کوهی نه چندان مرتفع، به نام «[[کوه نمره|نَمِره]]» وجود دارد که بخشی از منطقه پیرامون آن، به نام این کوه نامیده شده است. این کوه در جنوب تنگه مأزمان، در سمت راست کسی قرار دارد که از مکه به سمت عرفه می‌رود و در سمت چپ کسی از عرفه باز می‌گردد.<ref>اودیه مکه المکرمة، بلادی، عاتق بن غیث، 1401ق، ص115.</ref>

در سده‌های اولیه، بالای کوه نمره، انصاب و علم‌های حرم قرار داشت. مورخان مکّه به وجود غار کوچکی به ابعاد 4 در 5 ذراع، در پایین کوه اشاره کرده‌اند که محل اقامت [[پیامبر(ص)]] در روز عرفه، پیش از رفتن به موقف بوده است. این غار بعدها در حجره‌ای در دارالاماره قرار گرفته و محل اقامت امام در روز عرفه بوده است.<ref>اخبار مکه وما جاء فیها من الآثار، ازرقی، محمدبن عبدالله، 1403ق، ج2، ص189.</ref>

==== جبل الرحمه ====
{{اصلی|جبل الرحمه}}
همچنین در شمال دشت عرفات، کوه منفرد کوچکی است که در متون کهن، از آن به نام «جبل اَِلال» (به فتح یا کسر همزه) یاد شده و نزد مسلمانان به «[[جبل‌الرحمه]]» شهرت یافته است.

== سابقه سکونت در عرفات ==
در روایت‌های دینی، سابقه سکونت در عرفات، به پیش از مهاجرت حضرت ابراهیم (ع) به مکه می‌رسد. بر اساس روایتی از امام صادق (ع)، [[جرهم|بنی‌جُرهم]] در آغاز در عرفات و [[ذوالمجاز]] (منطقه‌ای در شمال عرفات) ساکن بودند. اما با پیدایش [[زمزم]] در مکه ساکن شدند.<ref>تفسیر القمی، قمی، علی بن ابراهیم، 1404ق، ج1، صص61-63.</ref>

==== روستای عرفه ====
[[محمد بن احمد مقدسی|مقدسی]]، جغرافی‌نگار مسلمان سده چهارم قمری، عرفه را روستایی با کشتزارها، سبزه‌زارها و مزارع خربزه و خانه‌های نیکویی که مردم مکه در روز عرفه در آنها اقامت می‌کردند، توصیف کرده است.<ref>احسن التقاسیم فی معرفه الاقالیم، مقدسی، محمد بن احمد، ص77.</ref> [[یاقوت حموی|یاقوت]] اشاره کرده است که روستای عرفه، که نام آن «موصل النخل» بوده، به فاصله دو مایل پس از زمین عرفه ـ محل وقوف حُجّاج ـ قرار داشته است.<ref>معجم البلدان، یاقوت الحموی، یاقوت بن عبدالله، 1397ق، ج4، ص104.</ref>

از این اخبار برمی‌آید که در سده‌های اولیه اسلامی، در عرفه یا حوالی آن، روستایی وجود داشته و اشخاصی در آن میزیسته‌اند و گاه با انتساب به آن، با نسبت «عَرَفی» از آنها یاد شده است؛ چنان‌که از میان راویان حدیث، شخصی را به نام «ابوعبدالله زَنفَل بن شدّاد عَرَفی» می‌شناسیم که با توجه به اینکه مدتی در عرفه ساکن بوده، به آنجا منسوب شده است.<ref>الانساب، سمعانی، عبدالکریم بن محمد، 1400ق، ج8، ص431.</ref>

==== بازار عرفه ====
ابراهیم رفعت پاشا (درگذشت۱۳۵۳ق) به برپایی بازاری به نام «[[سوق عرفه]]»، نزدیک جبل‌الرحمه در زمان خود اشاره کرده است.<ref>مرآه الحرمین، رفعت پاشا، ابراهیم، 1344ق، ج1، ص337.</ref> پیش از وی، [[عبدالله بن محمد عیاشی|عیّاشی]] نیز به وجود بازار بزرگی در عرفه اشاره کرده است.<ref>الرحله العیّاشیة، عیاشی، عبدالله بن محمد، 2006م، ج1، ص389.</ref>

==== وضعیت امروزی ====
امروزه از خانه‌ها و مزارع در عرفات، اثری باقی نمانده است. اما در دوره اخیر، دولت [[عربستان]] درختان زیادی در عرفات کاشته که با رشد آنها، بر زیبایی این سرزمین افزوده شده است. در طول سال نیز اهالی مکه به عنوان تفریح به عرفه می‌آیند و از سایه درختان و منظره زیبای آن بهره می‌گیرند.<ref>«سرزمین عرفات»، قاضی عسکر، سیدعلی، 1374ق، ص147.</ref>

== وقوف در عرفات ==
{{اصلی|وقوف در عرفات}}
وقوف در عرفات پس از [[احرام]]، دومین عمل واجب از اعمال سیزده‌گانه حج تمتع است که از ظهر [[روز نهم ذی‌حجه]]، که روز عرفه نامیده شده، تا غروب آن، باید انجام شود.

در احادیث و روایات دینی، وقوف در عرفه از مهم‌ترین اعمالِ حج به شمار آمده است؛ چنان‌که از پیامبر خدا (ص) نقل شده است: «الحجّ عرفة؛ حج، عرفات است.»<ref>سنن ابن ماجه، ابن ماجه، محمد بن یزید، 1418ق، تحقیق: بشّار عوّاد معروف، بیروت، دار الجیل، ج4، ص477؛ سنن الترمذی، ترمذی، محمد بن عیسی، 1419ق، تحقیق: احمد محمد شاکر، القاهره: دار الحدیث ج3، ص152؛ سنن الترمذی، ترمذی، محمد بن عیسی، 1419ق، تحقیق: احمد محمد شاکر، القاهره: دار الحدیث، ج5، ص561.</ref>معنای این حدیث آن است که اگر حج‌گزار، وقوف در عرفه را انجام ندهد، در واقع حج را ادا نکرده است. همچنین در حدیثی از امام صادق (ع) نیز، از وقوف در عرفه و [[رمی جمرات]]، به «حج اکبر» تعبیر شده است.<ref>الکافی، کلینی، محمد بن یعقوب، 1401ق، تحقیق: علی‌اکبر الغفاری، ج4، ص265.</ref> از منظر فقه مذاهب مختلف اسلامی نیز ترک عمدی وقوف در عرفات موجب باطل شدن حج می‌شود.

== محدوده عرفه ==

در اخباری که مورخان مکه از [[ابن عباس|ابن عبّاس]] نقل کرده‌اند، حد عرفه از کوه مشرف به «[[بطن عرنه|بطن عُرَنه]]» تا کوه‌های عرفه تعیین شده است.<ref>اخبار مکه وما جاء فیها من الآثار، ازرقی، محمدبن عبدالله، 1403ق، ج2، ص194؛ اخبار مکه فی قدیم الدهر وحدیثه، فاکهی، محمد بن اسحاق، 1407ق، ج5، ص7.</ref> در روایتی از امام صادق (ع)، حد عرفه از مأزمین تا انتهای موقف بیان شده است. اما در روایت دیگری از آن حضرت، حد عرفه از بطن عرنه، [[ثویه|ثویّه]] و نمره تا ذوالمجاز دانسته شده و پشت جبل‌الرحمه، محل وقوف به شمار آمده است.<ref>الکافی، کلینی، محمد بن یعقوب، 1401ق، تحقیق: علی‌اکبر الغفاری، ج4، ص462.</ref>

=== نشانه‌ها (عَلَم‌ها) ===
در گذشته حدود حرم مکه از سمت عرفه با چندین عَلَم یا نشانه‌هایی مشخص شده بود که یک سمت آن (از سمت مکه) جزو «حرم»، و سمت دیگر آن (از سمت عرفات) «حِلّ» (خارج از حرم) به شمار می‌آمد. در دوره‌های متأخر، در مرز عرفات و حرم، چهار نشانه وجود داشته که دو نشانه غربی، حدود حرم و دو نشانه شرقی، حدود عرفه و محدوده شرعی موقف (محل وقوف) را نشان می‌داد.

«عُرَنه» یا «بطن عُرَنه» را منطبق بر حدّ فاصل میان دو نشانه شرقی و غربی دانسته‌اند. اما درباره اینکه جزو زمین عرفه یا جزو حرم به شمار می‌آمده، اختلاف نظر وجود داشته است؛ چنان‌که [[ابن حبیب مالکی]] (درگذشته 238ق) آن را بخشی از حرم، و برخی نیز آن را جزو عرفه دانسته‌اند؛ اما در [[فقه شافعی]] خارج از عرفه به شمار آمده است. (الغازی، ج2، ص94-93).

همچنین در روایاتی که از پیامبرخدا (ص)، چه در منابع اهل سنت به واسطه [[صحابه]]<ref>المعجم الصغیر، طبرانی، سلیمان بن احمد، ج1، ص59.</ref> و چه در منابع روایی شیعه به واسطه امام صادق (ع) روایت شده<ref>الکافی، کلینی، محمد بن یعقوب، 1401ق، تحقیق: علی‌اکبر الغفاری، ج4، ص463.</ref> از وقوف در بطن عرنه نهی شده است. ازاین‌رو، شماری از فقهای شیعه آن را خارج از موقف (و در واقع خارج از محدوده عرفه) دانسته‌اند که وقوف در آنجا، مُجزی از وقوف در عرفه نیست.<ref>الخلاف، طوسی، محمد بن الحسن، 1415ق، ج2، ص336؛ المؤتلف من المختلف بین ائمه السلف، طبرسی، فضل بن حسن، 1410ق، ج1، ص386.</ref>

برخی نویسندگان کهن، همچون [[ابن جبیر]]، تنها از وجود دو علم در حدّ عرفات سخن گفته‌اند که در فاصله دو میل از جبل‌الرحمه قرار داشت<ref>رحله ابن جبیر، ابن جبیر، محمد بن احمد، ص151.</ref> عَلَم‌های حدّ عرفات در شمال [[مسجد نمره]]، در فاصله نسبتاً کمی از آن قرار داشته‌اند و ابراهیم رفعت پاشا، ارتفاع آنها را 5 و عرض آنها را 3 متر تعیین کرده است.<ref>مرآه الحرمین، رفعت پاشا، ابراهیم، 1344ق، ج1، ص336.</ref>

[[تقی‌الدین فاسی]] اشاره کرده است که در این محل، در اصل سه علم وجود داشته که در زمان وی، یکی از آنها فرو افتاده بود. کنار هریک از این علم‌ها، سنگ‌نوشته‌ای وجود داشت که بر اساس متن کتیبه آنها، این سه علم به دستور [[مظفرالدین کوکبوری]]، حاکم اربل، در سال 605ق. ساخته شده بود. در کتیبه دو عَلَم دیگر نیز آمده بود که این دو عَلَم، در سال 634ق. به دستور [[المستنصر بالله عباسی]] (خلافت: 640 ـ 623) ساخته شده بود<ref>شفاء الغرام بأخبار البلد الحرام، فاسی، محمد بن احمد، ج1، صص566-562.</ref>

== بناهای موجود در عرفه ==
در سرزمین عرفات، به تدریج بناهایی با کاربری دینی (همچون مسجد و زیارتگاه) و نیز بناهایی با کاربری خدماتی (همچون سازه‌های آبی) شکل گرفته است. این بناها عبارتنداز:
{{ستون-شروع|۲}}
* [[مسجد عرفه]]
* [[جبل الرحمه]]
* [[گنبد ام‌سلمه]]
* [[میل سنگی (عرفات)|شاخص یا عَلَم سنگی]]
* [[خانه آدم]]
* [[مسجد صخرات|محل وقوف رسول خدا و مسجد صخرات]]
* [[سازه‌های آبی عرفات]]
{{پایان}}

== پانویس ==
{{پانویس}}

== منابع ==
{{منابع}}
{{برگرفتگی
|پیش از لینک =
|منبع = فصلنامه علمی ترویجی میقات حج، ش 104.
|پس از لینک = بخش «عرفات و بناهای آن در گذر تاریخ»، ص111-134.
| لینک = http://miqat.hajj.ir/article_80531.html
}}
* '''اخبار مکه فی قدیم الدهر وحدیثه'''، فاکهی، محمد بن اسحاق، 1407ق/ 1987م، تحقیق عبدالملک بن عبدالله بن دهیش، مکه المکرمة: مکتبه ومطبعه النهضه الحدیثة، چاپ اول.
* '''علل الشرائع'''، ابن بابویه، محمد بن علی، 1385ق/ 1966م، النجف، المکتبه الحیدریه.
* '''لسان العرب'''، ابن منظور، محمد بن مکرّم، القاهرة، دار المعارف.
* '''تاج اللغه وصحاح العربیة'''، جوهری، اسماعیل بن حَمّاد، 1399ق/ 1979م، تحقیق: احمد عبدالغفور عَطّار، بیروت، دار العلم للملایین، چاپ دوم.
* '''معجم معالم الحجاز'''، بلادی، عاتق بن غیث، 1401ق/ 1981م، مکه المکرمة، دار مکّه، چاپ اول.
* '''«نگرشی بر عرفات»'''، پورامینی، محمدامین، 1374ش، میقات حج، شماره 12.
* '''اودیه مکه المکرمة'''، بلادی، عاتق بن غیث، 1401ق/ 1981م، مکه المکرمة، دار مکّه، چاپ اول.
* '''تفسیر القمی'''، قمی، علی بن ابراهیم، 1404ق، تحقیق: طیب موسوی جزائری، قم، دار الکتاب، چاپ سوم.
* '''تاج العروس'''، زبیدی، محمدمرتضی، 1408ق/ 1987م، تحقیق: مصطفی حجازی، الکویت: مطبعه حکومه الکویت.
* '''احسن التقاسیم فی معرفه الاقالیم'''، مقدسی، محمد بن احمد، 1906م، لیدن: بریل.
* '''معجم البلدان'''، یاقوت الحموی، یاقوت بن عبدالله، بیروت: دار صادر.
* '''الانساب'''، سمعانی، عبدالکریم بن محمد، 1400ق/1980م، القاهرة: مکتبه ابن تیمیة، چاپ دوم.
* '''الرحله العیّاشیة'''، عیاشی، عبدالله بن محمد، 2006م، تحقیق: سعید الفاضلی و سلیمان القرشی، ابوظبی، دار السویدی، چاپ اول.
* '''«سرزمین عرفات»'''، قاضی عسکر، سیدعلی، 1374ش، میقات حج، شماره 12، تابستان.
* '''سنن ابن ماجه'''، ابن ماجه، محمد بن یزید، 1418ق، تحقیق: بشّار عوّاد معروف، بیروت، دار الجیل.
* '''سنن الترمذی'''، ترمذی، محمد بن عیسی، 1419ق، تحقیق: احمد محمد شاکر، القاهره: دار الحدیث.
* '''من لا یحضره الفقیه'''، ابن بابویه، محمد بن علی، 1413ق، تحقیق: علی‌اکبر غفاری، بیروت، دار الاضواء، چاپ دوم.
* '''المبسوط فی فقه الامامیه'''، طوسی، محمد بن الحسن، 1387ق، تحقیق: سیدمحمدتقی کشفی، تهران، المکتبه المرتضویة، چاپ سوم.
* '''اخبار مکه وما جاء فیها من الآثار'''، ازرقی، محمدبن عبدالله، 1403ق/1983م، تحقیق: رُشدی الصالح ملحس، مکه المکرمة، مطابع دار الثقافة، چاپ چهارم.
* '''المعجم الصغیر'''، طبرانی، سلیمان بن احمد، بیروت: دار الکتب العلمیه.
* '''الکافی'''، کلینی، محمد بن یعقوب، 1401ق، تحقیق: علی‌اکبر الغفاری، بیروت، دارصعب و دار التعارف، چاپ سوم.
* '''الخلاف'''، طوسی، محمد بن الحسن، 1415ق، قم: مؤسسه النشر الاسلامی، چاپ چهارم.
* '''رحله ابن جبیر'''، ابن جبیر، محمد بن احمد، بیروت: دار صادر.
* '''مرآه الحرمین'''، رفعت پاشا، ابراهیم، 1344ق/ 1925م، القاهرة: مطبعه دار الکتب المصریة، چاپ اول.
* '''شفاء الغرام باخبار البلد الحرام'''، فاسی، محمد بن احمد، 1999م، تحقیق: ایمن فؤاد سید و مصطفی محمد الذهبی، مکة: مکتبه النهضه الحدیثة، چاپ دوم.
{{پایان}}
{{اماکن مکه}}

[[رده:مکان‌های مذهبی عربستان]]
[[رده:مکان‌های دارای احکام]]
[[رده:مکان‌های متبرک]]
[[رده:مکان‌های مرتبط به حج]]
[[رده:مکان‌های مقدس اسلامی]]
[[رده:مکان‌های منتسب به پیامبران]]