در حال ویرایش فرهاد میرزا معتمدالدوله

| لقب = معتمدالدوله،  نايب‌السلطنه و نايب‌الإياله

| زادروز = 1203ق.

|کشور درگذشت=[[ایران]]|شهر درگذشت=[[تهران]]|هجرت به=تبعید به طالقان|سفر=[[حج]]، [[کاظمین]]|بناهای ساخته شده=صحن [[آستان مقدس کاظمین(ع)]]|خدمت=امنیت‌سازی راه‌های فارس|اساتید=قائم مقام فراهانی|محل تحصیل=تبریز|تالیفات=هدایة‌السبیل و کفایة الدلیل، قمقام زخّار و صمصام بَتّار.|فعالیت مذهبی=مبارزه با منکرات شرعی}}

'''فرهاد میرزا معتمدالدوله''' (١٢٣٣-۱۳۰۵ق)، فرزند عباس میرزا نایب‌السلطنه، برادر [[محمدشاه قاجار]] و عموی [[ناصرالدین شاه]] است، که به علم، درایت و پایبندی به دین شهرت داشته و یکی از اقدامات او گسترش و بازسازی [[آستان مقدس کاظمین|آستان مقدس کاظمین(ع)]] است.

او در دوره‌های مختلف، مناصبی مانند حکمرانی خوزستان، لرستان، فارس، کردستان و همدان را برعهده داشته و نشان‌های افتخار گوناگون گرفته است. با این همه، در دوره‌ای توسط سلسله [[قاجار]] طرد شده و به طالقان تبعید شده است.  

وی در سال ۱۲۹۱ق. به سفر [[حج]] رفته و سفرنامه‌ای نگاشته است. وی دارای آثاری در رشته‌های گوناگون علمی است.  

فرهاد میرزا معتمدالدوله، فرزند عباس‌میرزا نایب‌السلطنه (1203-۱۲۹۹ق) است. عباس‌میرزا، در دوره [[قاجاریه|قاجار]]، حاکم [[آذربایجان]] بوده و در مقابله با تجاوز [[روسیه|روس‌ها]] به شمال غربی [[ايران|ایران]]، از خود رشادت نشان داده است.<ref>سعيد نفيسى، تاريخ اجتماعى و سياسى ايران در دوره معاصر، ج ٢، ص ٧٠؛ على‌اصغر شميم، ايران در دوره سلطنت قاجار، ص ١٧٠.</ref> وی در مبارزه با امپراتوری [[عثمانی]] نیز به پیروزی‌هایی دست یافت. تاریخ‌نگاران [[ايران|ایرانی]] و اروپایی، او را شريف‌ترين فرد از تبار قاجار برشمرده‌ و كارنامه او را در امور نظامى، سياسى و تحولات اجتماعى ستوده‌اند.<ref name=":0">عباس قديانى، فرهنگ جامع تاريخ ايران، ج ٢، ص ۵٧٨ و ۵٧٩.</ref> عباس‌میرزا، هنگامى كه عزم تسخير هرات و آزادسازی آن از دست [[انگليس]] را داشت، درگذشت. پيكرش در [[مشهد (شهر)|مشهد]]، در جوار [[آستان مقدس امام رضا(ع)|آستان امام رضا(ع)]]، در دارالحفاظ [[مسجد گوهرشاد]] دفن شد.<ref name=":0" />{{یادداشت|برخى تاریخ‌نگاران، به اشتباه، «عباس‌ميرزا ملك آراء»، دومين فرزند محمدشاه و برادر كوچك ناصرالدين شاه قاجار را، با عباس‌ميرزا نايب‌السلطنه يكى گرفته‌اند. عباس‌ميرزا ملك آراء، با بيگانگان تبانى و با سفارت انگلستان ارتباط داشته است.}}<ref>اسماعيل رائين، حقوق‌بگيران انگليس در ايران، ص ١١۴.</ref>

یکی دیگر از فرزندان عباس‌میرزا، محمدميرزا معروف به وليعهد ثانى است كه با مرگ فتحعلى‌شاه، به فرمانروايى رسيد و محمدشاه قاجار نام گرفت؛ از این رو، فرهادمیرزا، برادر محمدشاه قاجار<ref name=":0" /> و عموی ناصرالدین شاه بوده است.<ref>خاطرات سیاسی امین‌‌‌الدوله، به کوشش حافظ فرمانفرمائیان، ص36ـ42؛ شرح حال رجال ایران، ج۳، ص۹۰.</ref>

فرهادميرزا معتمدالدوله، پانزدهمين فرزند عباس‌ميرزا نایب‌السلطنه است، كه در سال ١٢٣٣ق. (١١٩٧ش)، به دنيا آمد.<ref name=":1">اسناد و مدارك مأموريت امين‌الدوله ص ١٨١.</ref> وى در [[تبريز]] به تحصيل علوم متداول پرداخته و علوم معقول و منقول و برخی دانش‌های متداول دیگر را آموخت.<ref name=":1" />

فرهادميرزا به لقب «معتمدالدوله» دست یافت؛ دليل آن را خدمات دولتى و ديوانى و تدبير لازم در اداره امور ايالات و ولايات دانسته‌اند. در سال ١٢٧۶ق. به دريافت نشان ميرپنجى و حمايل مخصوص با حمايل اميرتومانى دست پیدا کرد.<ref name=":1" /> [[محمدشاه قاجار]] در سال ١٢۵٣ق. كه عازم هرات و منطقه [[خراسان]] بزرگ شد، فرهادميرزا را به عنوان نايب ايالت برگزيده و براى حفظ پايتخت، در [[تهران]] مستقر کرد. این کار، در سفر محمدشاه به [[اصفهان]]، در سال ١٢۵۵ق. نیز انجام شد.<ref name=":2">جورج كرزن، ايران و قضيه ايران، ترجمه غلامعلى وحيد مازندرانى، ج ٢، ص ٢۴۶؛ حاج میرزا حسن فسائی، فارسنامه ناصری، تصحیح منصور رستگار فسائی، ج 2 ، ص 863؛ دوران خوف و وحشت (خاطرات حاج سیاح)، به کوشش حمید سیاح و تصحیح سیف‌الله گلکار، زیر نظر ایرج افشار، ص۱۷-۲۱.</ref> لقب‌هايى مانند نايب‌السلطنه و نايب‌الإياله را نیز به او نسبت داده‌اند.<ref>غلامرضا طباطبايى مجد، مقدمه سفرنامه فرهاد ميرزا، ص ٩.</ref>  

[[محمدشاه قاجار]]، در سال ١٢۵٠ق. به پادشاهی رسیده و برادر خود فرهاد میرزا را در حالی که ۱۷ سال سن داشت، به حكمرانى منطقه [[استان خوزستان|خوزستان]] و [[استان لرستان|لرستان]] منصوب كرد.<ref>محمدحسن اعتمادالسلطنه، تاريخ منتظم ناصرى، ج ٣، ص ١۶۴.</ref> در اين مناطق، شماری از اشرار ناامنى به وجود آورده بودند. فرهاد میرزا امنیت را برگردانده و به آشفتگی‌ها پایان داد.<ref>مهدى بامداد، شرح حال رجال ايران، ج ٣، ص ٨۶.</ref>

==فرمانرواى منطقه فارس==

فرهادمیرزا، در سال ۱۲۵۷ق. در ۲۴ سالگی، به عنوان نایب الایاله، به حکومت [[استان فارس|فارس]] فرستاده شد و به مدت پنج سال عهده‌دار این منصب بود. او را درباره دستگیری راهزانان و امن کردن راه‌های فارس ستوده‌اند.<ref name=":2" /> از اقدامات دیگر او، جاری کردن حدّ، در برخی منکرات، مانند شراب‌خواری و قماربازی معرفی کرده‌اند.<ref>دوران خوف و وحشت (خاطرات حاج سیاح)، به کوشش حمید سیاح و تصحیح سیف‌الله گلکار، زیر نظر ایرج افشار، ص۱۷-۲۱.</ref> سرانجام محمدشاه قاجار او را از این منصب عزل کرد؛‌ دلیل عزل او را سعایت مخالفان و تیرگی روابط او با صدر اعظم وقت، میرزاآغاسی دانسته‌اند.<ref>حقوق‌‌بگیران انگلیس در ايران، ص 354؛ نادر میرزا، تاریخ و جغرافیای دارالسلطنه تبریز، ص 75؛ تاريخ منتظم ناصری، ج 3 ص 173.</ref>

وی در سال ۱۲۶۸ق. توسط ناصرالدین شاه، به طالقان تبعید شد؛‌ دلیل تبعید او، متهم بودن وی در سوء قصد به جان شاه بود. برخی، عاملان این سوء قصد را پیروان فرقه [[بابیه]] دانسته و فرهاد میرزا را از این اتهام مبرا دانسته‌اند.<ref>یحیی آریان‌‌‌پور، از صبا تا نیما، ج1، ص157.</ref>

فرهادمیرزا، در رجب ۱۲۹۲ق. از [[تهران]] عازم سفر [[حج]] شد.<ref name=":3" /> او از آغاز سفر حج، لباس رسمی و درجات دولتی را کنار گذاشته و مانند یک [[زائر]] و حاجی عادی حرکت کرده<ref>سفرنامه فرهاد‌‌‌میرزا، ص285.</ref> و به تلاوت [[قرآن]]، [[دعا]] و [[زیارت عاشورا]] اهمیت می‌داد. فرهادمیرزا در مسیر راه، از مساجد، امامزاده‌ها و مرقد بزرگان بازدید می‌کرد.<ref>سفرنامه فرهاد‌‌‌میرزا، ص231 ـ 242  و 257 و 309.</ref>

او از جایی که میل‌های گنبد [[حرم حضرت محمد(ص)]] دیده شد، از مرکب پیاده شده و تمام مسیر را پیاده رفت. هنگام ورود به [[مدینه]] اجازه نداد به رسم ورود بزرگان، برایش چند عراده توپ شلیک کنند. وی به [[زیارت حضرت محمد(ص)]] رفته، [[زیارت حضرت فاطمه(س)]] را خوانده و ائمه [[بقیع]] را نیز زیارت کرده است. درِ ضریح ائمه بقیع را برایش گشوده‌اند. به گفته وی، [[امام حسن(ع)]]، دردی که او در پا داشته را [[شفا]] داده است.<ref>سفرنامه فرهاد‌‌‌میرزا، ص 139ـ141.</ref>

فرهادمیرزا، در سفرنامه خود، از اینکه نام پادشاهانی که [[کعبه]] را بازسازی کرده‌اند، درون خانه خدا نصب شده، انتقاد شدیدی کرده است.<ref>سفرنامه فرهاد‌‌‌میرزا، ص 210.</ref> سفر او یک سال طول کشیده و در ربیع‌الثانی ۱۲۹۳ق. به تهران بازگشته است.<ref name=":3" />

#حصاری بلند در اطراف صحن شامل دو طبقه ساخته شده است. طبقه نخست، دارای اتاق‌ها و ایوان‌های کوچک بوده، با سنگ مرمر مفروش شده و دیوارهای آن با کاشی‌های گلدار تزئین شده است. دور تا دور بالای این طبقه از دیوار صحن، کتیبه زیبایی از آیات قرآن نقش بسته است. طبقه دوم، دیوار بلندی است که روی دیوار قسمت خارجیِ طبقه نخست قرار گرفته و چند اتاق دور از هم، در میان دیوار ساخته شده، که حصار طبقه دوم بر آن تکیه کرده است. بر بخش بالای دیوار، کتیبه‌ای قرآنی نقش بسته است. بر پایه نوشته‌ای که در پایان کتیبه، در شمال غربی صحن وجود دارد، این کتیبه به خط نصرالله مشهدی و در سال ۱۲۹۸ق. نگاشته شده است.{{یادداشت|کتبه تراب أقدام الزائرین نصرالله المشهدی خادم الروضة الرضویة سنة 1298ق.}}

*'''مخالفت با فرهنگ غرب'''؛ فرهادمیرزا،‌ با اینکه زبان انگلیسی را می‌دانست<ref name=":4">تعلیقات حسین محبوبی اردکانی بر کتاب المآثر و اآلثار، ج 2، ص 580 و 581 .</ref> و در رواج دانش‌های جدید کوشا بود،<ref name=":5">از صبا تا نیما، ج 1، ص 156ـ158.</ref> به فرهنگ غرب نظر خوبی نداشته، بلکه به شدت مخالف بود.<ref name=":4" /> او در سفرنامه خود به [[مکه]]، از پوشش زنان [[مصر|مصری]] که شبیه لباس‌های فرنگی است، و از آزادی مشروبات الکلی در مصر به شدت انتقاد کرده است.<ref>سفرنامه فرهاد‌‌‌میرزا، ص 110 و 111 و 210.</ref>

*'''استعمارستیزی'''؛ سفیر [[انگلیس]]، نام برخی از طردشدگان حکومت [[قاجار]] را نوشته و به نماینده دولت [[فرانسه]] در [[ايران|ایران]] تأکید کرد این افراد مورد حمایت دولت بریتانیا هستند. بین نام‌ها، نام فرهادمیرزا نیز وجود داشت.{{یادداشت|فرهادمیرزا، در دوره‌ای طرد شده دولت قاجار بود.}} وقتی فرهادمیرزا با خبر شد، اعلام کرد پناهنده هیچ دولتی نبوده و حتی اگر بخواهند او را در ایران گردن بزنند، به دولت بیگانه روی نمی‌آورد.<ref>تاريخ متظم ناصری، ج3، ص266؛ اسناد و مدارک مأموریت امین‌‌‌الدوله، ص181.</ref> فرهادمیرزا، در لغو قرارداد «رویتر»{{یادداشت|قرارداد رویتر، در زمان ناصرالدین شاه و با تلاش میرزا حسینخان سپهسالار، صدر اعظم وقت میان دولت ایران با فردی انگلیسی به نام «بارون جولیوس رویتر» بسته شد. به موجب این توافقنامه، حق احداث راه آهن، بهره‌برداری از منابع و معادن، جنگل‌ها، احداث قنوات و کانال‌های آبیاری اراضی به مدت ۷۰ سال و اداره گمرکات و حق صدور همه نوع محصولات به مدت ۲۵ سال به رویتر واگذار شد.}} نیز نقش داشته است.<ref>ابراهیم تیموری، عصر بیخبری، ص 123 و 129 و 131؛ غلامعلی حداد عادل و دیگران، تاریخ ایران و جهان، ص 148؛ ملاعلی کنی، مرزبان دین، محمدباقر پورامینی، ص 113 و 115.</ref>

فرهادمیرزا دارای آثاری در زمینه تاریخ، جغرافی، ریاضی، ادبیات و شعر است. او بر کتاب‌های «وفیات االعیان» و «تذکرة الخواص» حاشیه زده و «دیوان منوچهری دامغانی» را تصحیح کرده است.<ref>فرهادمیرزا معتمدالدوله بنیان‌گذار صحن حرم کاظمین و خادم اهل بیت(ع)، فصلنامه فرهنگ زیارت، ش۱۴، ص۲۱۹-۲۲۱.</ref> وی دو کتاب «تحریر اقلیدس»<ref>احمد منزوی، فهرست نسخه‌های خطی فارسی، ج 3، ص 1932؛ ادبیات فارسی بر مبنای تألیف استوری، ج 2، ص 865 .</ref> و «خلاصة الحساب»{{یادداشت|این ترجمه را در رجب ۱۲۵۶ق. به پایان رسانده و «کنزالحساب» نامیده است.}}<ref>فارسنامه ناصری، ج 1 ،ص 861؛ ادوارد براون، تاریخ ادبیات ایران از صفویه تا عصر حاضر، ترجمه بهرام مقدادي، ص 163.</ref> را به فارسی برگردانده است. دیگر آثار او عبارتند از:

*'''هدایة‌السبیل و کفایة الدلیل'''، که به «روزنامه سفر مدینة‌ السلام و بیت‌ الله الحرام» نیز نامیده شده است. این کتاب، سفرنامه سفر [[حج]] او از آخر رجب ۱۲۹۳ تا ۲ ربیع‌الثانی ۱۲۹۳ق. است. مسیر رفت و برگشت در این سفرنامه عبارت است از: [[تهران]]، رشت، بادکوبه، تفلیس، طرابوزان، اسلامبول، ازمیر، اسکندریه، بندر سوئز، بندر ینبع (در [[حجاز]] و در کرانه دریای سرخ)، [[مدینه]]، [[مکه]]، بندر جده، بندر پورت‌‌سعید در [[مصر]]، بیروت، اسلامبول، طرابوزان، تفلیس، بادکوبه، رشت، تهران. این سفرنامه، در معرفی مکان‌ها، مرقدها و شهرها از منابع گوناگون تاریخی و جغرافیایی{{یادداشت|برخی از آنها عبارتند از: مراصد الاطلاع، معجم البلدان، وفایت الاعیان، کامل ابن اثیر حبیب السیر، روضة الصفا، الاستعیاب فی معرفة الاصحاب، اسد الغابه فی معرفة الصحابه، تقویم البلدان و تاریخ وصاف.}} و در مطالب اعتقادی و فقهی از منابع حدیثی و تفسیری{{یادداشت|برخی از آنها عبارتند از: اصول کافی، شرایع الاسلام، منهاج السالکین، هدایة‌ السالکین و تفسیر مجمع البیان.}} استفاده کرده است. بخشی از این کتاب نیز، به بیان [[مناسک حج]] پرداخته است.

*'''تدوین منشآت قائم‌ مقام فراهانی'''، که گردآوری نامه‌های استادش قائم‌مقام فراهانی است. خودش نیز مقدمه‌ای بر کتاب افزوده است. برخی، خدمت برجسته میرزافرهاد به عالم ادبیات را تدوین و انتشار همین کتاب دانسته‌اند.<ref>مقدمه سفرنامه فرهاد میرزا، ص 11؛ عاشورانامه، ج 4، ص 15؛ از صبا تا نیما، ص 157.</ref>

*'''جام جم'''، که در ۱۴۰ باب، به مباحث جغرافیای کره زمین و تاریخ آن پرداخته و تألیف آن در سال ۱۲۷۰ق آغاز شده است.<ref>فرهادمیرزا معتمدالدوله بنیان‌گذار صحن حرم کاظمین و خادم اهل بیت(ع)، فصلنامه فرهنگ زیارت، ش۱۴، ص۲۲۰.</ref> در این کتاب، به مسائل ریاضی، جغرافی، تاریخ و همه سلسله پادشاهان که آن دوره در قدرت بودند تا زمان نگاشتن کتاب پرداخته شده است.<ref>جام جم،‌ مقدمه کتاب.</ref> این کتاب را در حقیقت، برگردان فارسی جغرافیای «ویلیام پیناک»{{یادداشت|Pinnock William, History & Geography}} دانسته‌اند.

مهدی بامداد، سرگذشت‌نگار معاصر، فرهادمیرزا را یکی از چهار شاهزاده فاضل [[قاجاریه]] دانسته است.{{یادداشت|سه نفر دیگرعبارتند: از علیقلی‌‌‌میرزا اعتضادالسلطنه، بهمن‌‌‌میرزا و ابوالحسن میرزا.}}<ref>شرح حال رجال ایران، ج3، ص93؛ مقدمه سفرنامه فرهاد میرزا، ص12.</ref>  نادرمیرزا، از تاریخ‌نگاران دوره قاجار، وی را شاهزاده عالم فاضل خوانده و آرزو کرده کاش مانند او هزار نفر در دوره قاجار می‌بود و به این خاندان نیرو و افتخار می‌داد.<ref>تاریخ و جغرافیای دارالسلطنه تبریز، ص 76.</ref> رضاقلی‌خان هدایت نیز، او را در عزم و اراده ستوده<ref>رضاقلي‌خان هدايت، مجمع الفصحا، ج1، ص46؛ لغتنامه دهخدا، ج11، ص17131.</ref> و چارلز استوری، خاورشناس [[انگلیس|انگلیسی]] او را اداره‌کننده‌ای بااستعداد، تحصیل‌کرده، ملتزم به موازین اسلامی و [[شیعه|شیعی]] و مورد احترام اقشار گوناگون دانسته است.<ref>ادبیات فارسی بر مبنای تألیف استوری، ص864.</ref> رجال‌نگاران بسیاری مانند محمدحسن‌خان اعتماد‌السلطنه،<ref name=":6">المآثر و اآلثار، ج1، ص263.</ref> حسن حسینی فسایی،<ref name=":7">فارسنامه ناصری، ج 1، ص 862.</ref> محمدعلی معلم حبیب‌آبادی<ref>مکارم اآلثار، ج 3، ص 962ـ964.</ref> و محمدعلی مدرس تبریزی<ref>مدرس تبریزی، ریحانة االدب، ج 5، ص 331 و 332.</ref> وی را در علم،<ref name=":6" /> ایجاد امنیت، ترویج احکام اسلام، فروتنی، مردم‌داری، اخلاق نیکو، انفاق،<ref name=":7" /> شعر و نشر دانش‌های جدید<ref name=":5" /> ستوده‌اند.  

| منبع = فرهاد میرزا معتمدالدوله بنیان‌گذار صحن حرم کاظمین و خادم اهل بیت(ع)،  

| پس از لینک = غلامرضا گلی‌زواره، فصلنامه فرهنگ زیارت، شماره پانزدهم و شانزدهم، تابستان و پاییز 1392، ص۱۹۷

[[رده:مقاله‌های در دست ویرایش]]