در حال ویرایش قبایل اخوان

{{در دست ویرایش|ماه=[[بهمن]]|روز=[[۱]]|سال=[[۱۳۹۶]]|کاربر=Jalalyaghmoori  }}

 

حرکت اخوان هنگامی آغاز شد که [[عبدالعزیز بن عبدالرحمن آل سعود]] کوشید تا قبایل بدوی گرونده به مذهب وهابیت را یکجانشین سازد. این کار با هدف نظم‌دهی بیشتر به این قبایل و تبلیغ وهابیت در میان ایشان و به کارگیری‌ آنان در نبرد‌های مذهبی آل سعود با عنوان جهاد، صورت پذیرفت.<ref>The heart of Arabia, p 131.</ref> [[آل سعود]] پیشتر در نبرد‌های خود بیشتر از شهرنشینان بهره می‌گرفتند که از مردم صحرانشین ثابت‌قدم‌تر بودند. اما عبدالعزیز که مدتی با صحرانشینان زیسته بود، به این اندیشه افتاد که از نیروی بادیه‌نشینان استفاده کند که جنگجوتر از شهرنشینان بودند.<ref>دانشنامه ایران و اسلام، ج10، ص1347-1348.</ref> از این رو، ابتدا ایشان را در آبادی‌هایی ساکن کرد و تعالیم مذهب وهابیت را به آنان آموخت. این آبادی‌ها را «هَجر» و نیز «هجره» از ریشه هجرت نامیدند. شمار این مناطق را تا 200 آبادی ‌گزارش کرده‌اند که در سراسر جزیره عربی از شمال تا جنوب و به طور مشخص در ایالت شرقی [[عربستان]]، از مرزهای بادیه [[شام]] تا [[ربع الخالی]]، و از غرب تا نزدیک کوه‌های حجاز و عسیر گسترده شده بود.<ref>السلفیه، ص396؛ دائرة المعارف بزرگ اسلامی، ج7، ص238.</ref> برخی از آن‌ها چندان بزرگ بودند که تا ۱۰۰۰۰ تَن را در خود جای می‌دادند و برخی نیز چندان کوچک که تنها ۱۰ تن را در بر می‌گرفتند. شناخته شده‌ترین قبایل در این میان عبارتند از: [[قبیله حرب|حَرب]] (27 آبادی)، [[قبیله عتیبه|عُتَیبه]] (19)، [[قبیله مطیر|مُطَیرْ]] (16)، [[قبیله عجمان|عُجْمان]] (14)، [[قبیله شمر|شَمَر]] (9) و [[قبیله قحطان|قَحْطان]] (8).<ref>تتمة تاریخ نجد، ص173-179؛ تاریخ نجد و ملحقاته، ص456.</ref>

فهرستی از شناخته شده‌ترین هجرها از این قرار است:<ref>تاریخ نجد و ملحقاته، ص454-456.</ref>

نام تعداد جنگجویان قبیله

غَطغَط 5000 عتیبه

أرطاویه 2000 مطیر

عرجا 2000 عتیبه

داهنه 2000 عتیبه

صِرار 2000 عجمان

اجفر 2000 شمر

نفی 1500 عتیبه

مشیرق 1500 الدواسر

قریة العُلیا 1500 مطیر

قریة السُفلی 1000 مطیر

مِبایض 1000 مطیر

عُروه 1000 عتیبه

أثله 1000 مطیر

فَریثان 1000 مطیر

سَنام 1000 عتیبه

تعلیمات دینی اخوان زیر نظر شیخ [[عبدالله بن محمد بن عبداللطیف]] از [[آل شیخ]] (<small>نوادگان محمد بن عبدالوهاب</small>) اداره می‌شد. او رساله‌ای کوچک بر پایه فقه [[حنبلی]] ترتیب داد که تعلیم دینی بر مبنای آن صورت می‌گرفت. نیز کتاب‌هایی از [[ابن تیمیه]] و [[ابن قیم جوزی|ابن قیم جوزیه]]، از پیشگامان تفکر [[سلفی گری|سلفی]] وهابی، در هجره‌ها قرار دادند.<ref>تاریخ العربیة السعودیه، ص295؛ الاعلام، ج4، ص99؛ تاریخ حرم ائمه بقیع، ص41.</ref>

این تعلیمات و شیوه زندگی از آنان افرادی تندرو و سختگیر و متعصب ‌ساخت و البته زندگی بی‌قاعده و قانون‌گریز آنان را کنترل کرد و نظم و فرهنگ فرمانبرداری از قانون را به ایشان الهام کرد. قدرت اعتقادات سخت و بنیادگرایانه وهابی به آن‌ها نیروی جانفشانی و شجاعت بی‌نظیری ‌بخشید تا آن‌جا که سوار بر شتر و با شمشیر و دیگر سلاح‌های سنتی و نیز تفنگ‌های ساده، صدها کیلومتر را پیموده، در برابر تسلیحات سنگین مانند هواپیما و تانک و نفربر مقاومت می‌کردند. از این جهت، قبایل میان راه از ایشان می‌هراسیدند و خود را از آن‌ها دور می‌ساختند؛ زیرا بر پایه اعتقاد سختگیرانه درباره [[توحید]]، به کوچک‌ترین بهانه افراد را [[کافر]] شمرده، می‌کشتند.<ref>دانشنامه ایران و اسلام، ج10، ص1347-1348، «اخوان».</ref>

اخوان به تدریج نظام سازمانی بیشتری یافتند و در سال 1918م. به جای سربازان شهرنشین نجدی پیشین، سپاهیان ویژه آل سعود را تشکیل ‌دادند. آنان در همین سال به «[[حایل]]» پایتخت ابن رشید و در سال بعد به [[حجاز]] که در تصرف [[شریف حسین بن علی هاشمی]] بود، حمله‌ور شدند. در سال 1920م. فتوحات آل سعود به دست اخوان تا منطقه «[[منطقه ابها|أبها]]» و پایتخت کوهستانی [[عسیر]] گسترش یافت و در سال 1921م. همه مناطق زیر نفوذ [[آل رشید]] در اختیار عبدالعزیز قرار گرفت. در اجتماعی در ریاض با حضور اخوان، به جای عنوان تاریخی امام که برای پیشینیانش به کار می‌رفت، نخستین بار در تاریخ آل سعود، او را سلطان نجد خواندند.<ref>الاعلام، ج2، ص300؛ میقات حج، ش49، ص153، «مناسک سفرنامه فرامرزی».</ref>

برقراری امنیت در [[عربستان]] و نابودی بخشی از دشمنان داخلی و انتقال برخی از آن‌ها به کشورهای همسایه مانند گروهی از [[قبیله شَمَر]] از هواداران آل رشید و به ویژه تشکیل دو حکومت همسایه عربستان به دست [[خاندان هاشمی]] یعنی دو تن از فرزندان [[ملک حسین]]، عبدالله در [[اردن]] و فیصل در [[عراق]]، اخوان را به سمت کشورهای همسایه کشاند.<ref>A history of Jordan and its tribes, p 65-68.</ref> افزون بر این، وجود [[شیعه|شیعیان]] در عراق که اخوان با آنان سرسختانه دشمنی داشتند و ایشان را کافر و بدعت‌گذار می‌شمردند، آن‌ها را واداشت تا به کشورهای همسایه تجاوز کنند.<ref>Arabia of the Wahhabis, p 158.</ref> مهم‌ترین این تجاوزها، قتل ‌عام مردم [[کربلا]] در سال ‏1216ق. و سپس حمله به [[نجف اشرف]] و محاصره آن بود که به سبب وجود دیوارهای بلند شهر و مقاومت مردم ناکام ماند.<ref>ماضی النجف و حاضرها، ص‏324-326.</ref>

آنان در سال 1922م. به شمال غربی [[حایل]] در مناطق زیر نفوذ اردن یورش بردند و تا [[وادی صخر]] در نزدیکی [[عمان]] پیش رفتند.<ref>A history of Jordan and its tribes, p 87.</ref> نیز به مناطق تحت نفوذ عراق هجوم بردند و پیشتر به زمین‌های [[کویت]] تجاوز کردند.<ref>تاریخ الکویت، ص248؛ معرکة الجهراء، ص83.</ref> در همه این هجوم‌ها، انگلیسی‌ها که با هر سه کشور عراق، اردن و کویت پیمان نظامی و سیاسی داشتند و به حمایت از آن‌ها متعهد بودند، به رویارویی با اخوان پرداختند و به تعیین مرزهای سعودی با سه کشور و بستن قراردادهایی میان آن‌ها همت گماشتند.<ref>دانشنامه ایران و اسلام، ج10، ص1352.</ref>

اعلام خلافت از سوی ملک حسین در [[حجاز]] به سال 1924م. حساسیت اخوان را برانگیخت و آن را نوعی بدعت‌گذاری شمردند. نیز در پی انتقاد به شیوه اداره امور حج و [[حرمین]]، سرانجام اخوان در اوت 1924م./صفر 1343ق. پس از آن که نتوانستند در حج شرکت کنند، به فرماندهی ابن لُؤی و ابن حُمید، به [[طائف]] از شهرهای زیر نفوذ هاشمیان یورش بردند. آنان پس از شکست دادن علی فرزند ملک حسین، به شهر وارد شدند و قتل عام گسترده‌ای را سبب شدند که ترس مردم را برانگیخت. آن‌گاه امیر علی از شهر [[مکه]] گریخت و آن را در اختیار اخوان نهاد.<ref>تاریخ نجد و ملحقاته، ص331-332؛ سرزمین سلاطین، ص269؛ تاریخ مکه، ص724.</ref> آنان در [[ربیع الاول]] 1343ق./ اکتبر 1924م. با [[لباس احرام]] به مکه وارد شدند و دو ماه بعد عبدالعزیز از [[ریاض]] به مکه پای نهاد. [[مدینه النبی|مدینه]] نیز حدود یک سال بعد در [[جمادی الثانی]] 1344ق./دسامبر 1925م. تصرف شد. به این ترتیب، حاکمیت تقریبا 1000ساله هاشمیان بر حجاز به دست اخوان پایان یافت.<ref>شفاء الغرام، ج2، ص390؛ ج1، ص187؛ تاریخ مکه، ص752-753.</ref>

اخوان با ورود به مکه و مدینه، تحت تأثیر نگرش وهابی، به تخریب [[زیارتگاه|زیارتگاه‌ها]] و مراقد و بسیاری از نشانه‌های تاریخی آغاز اسلام از جمله [[مزار حضرت خدیجه|مزار حضرت خدیجه(س)]] و [[مزار حضرت آمنه|حضرت آمنه]]، زیارتگاه محل تولد [[پیامبر(ص)]] و مکان تولد [[ابوبکر]] پرداخته، اموال و گنجینه‌های فراوان را از درون مزارها و نیز خانه‌های مردم غارت کردند. آنان در همین حال، با نواختن طبل و خواندن سرودهای مذهبی، جشن گرفتند و مردم را از زیارت قبرها نهی کردند. ایشان به برخی از این مزارها بی‌حرمتی نیز نمودند.<ref>زعماء الاصلاح، ص20؛ خلاصة الکلام، ص278؛ کشف الارتیاب، ص55.</ref> این کارها واکنشی تند و گسترده بر ضد آل سعود در جهان اسلام پدید آورد.<ref>تاریخ مکه، ص575-576.</ref> بدرفتاری اخوان در مکه با حاجیان دیگر کشورها، زمینه درگیری آل سعود را با دیگر کشورهای اسلامی فراهم ‌آورد. برای مثال سنگباران کردن محمل مصری در حج به سال 1344ق./1926م. به سردی روابط میان سعودی و [[مصر]] تا حدود 10 سال انجامید.<ref>تاریخ العربیة السعودیه، ص354.</ref> نیز سختگیری‌ها و قرار دادن شروطی برای حاجیان بر اساس مذهب وهابیت، سبب منع یا بازگشت بسیاری از کاروان‌های حج کشورهای اسلامی شد.<ref>خلاصة الکلام، ص294؛ کشف الارتیاب، ص36.</ref>

اخوان از لحاظ باورها و پوشش و عادات زندگی، شیوه متفاوت داشتند. آنان با نگرش افراطی به تعالیم وهابیت، در صدد بازگشت همه جانبه به شیوه زندگی آغاز اسلام بودند و هر‌گونه تغییر برخاسته از مناسبات دنیای جدید را مصداق بدعت می‌شمردند. آن‌ها مانند پیامبر اکرم(ص) سبیل خود را تراشیده، ریش را بلند می‌کردند و استفاده از عقال را بدعت شمرده، به جای آن عمامه‌ای سفید بر روی چفیه می‌بستند.<ref>تاریخ العربیة السعودیه، ص355؛ سرزمین سلاطین، ج1، ص203.</ref> روشنایی برق را به جهت نداشتن روغن یا شمع حرام می‌شمردند و آینه را به سبب بازتاب تصویر آدمی می‌شکستند. مفتی سعودی، [[شیخ عبدالله بن محمد]]، و دانشوران دیگر وهابی در بیانیه‌هایی آنان را به میانه‌روی فراخواندند و تأکید کردند که میان عقال و عمامه فرقی نیست و [[مذاهب چهارگانه اهل سنت|چهار مذهب اهل سنت]] معتبرند، هر چند مذهب رسمی سعودی [[حنبلی]] است. نیز آنان را به پرهیز از تندروی فراخواندند که معمولاً در ایشان اثر نداشت.<ref>الاعلام، ج3، ص109؛ تاریخ نجد و ملحقاته، ص265، 433-436.</ref>

در هجوم‌های اخوان به حجاز، شماری فراوان از دانشوران مذاهب گوناگون اسلامی از جمله [[سید عبدالله زواوی|سید عبدالله زُواوی]] مفتی [[شافعی|شافعیان]] در مکه، [[شیخ عبدالله أبوالخیر]] قاضی [[مکه]]، [[شیخ سلیمان بن مراد]] قاضی [[طائف]]، [[سید یوسف زواوی]] در سن 80 سالگی، [[شیخ حسن شیبی|شیخ حسن شَیبی]]، [[شیخ جعفر شیبی]] و بسیاری دیگر کشته شدند.<ref>کشف الارتیاب، ص51؛ ملحق البراهین الجلیه، ص34.</ref>

پس از پایان نبرد‌های حجاز و پیروزی بر رقبای آل سعود از خاندان آل رشید و هاشمی، اخوان از یک ‌سو در اندیشه گسترش جهاد به سرزمین‌های دیگر اسلامی به ویژه عراق بودند و از سوی دیگر به رفتارهای بدعت‌آمیز آل سعود مانند استفاده از ماشین و تلفن و تلگراف و نیز پیمان‌هایشان با کافران انگلیسی انتقاد داشتند. نیز شیوه رفتار آل سعود را با مردم حجاز تسامح‌آمیز شمرده، خواهان تندروی بیشتر در گسترش توحید بر پایه نگرش وهابی بودند.<ref>تاریخ العربیة السعودیه، ص358-359.</ref> این عوامل سبب اختلاف ایشان با آل سعود شد و آن‌ها را از دوستان و یارانی قدیمی به دشمنانی خونین بدل ساخت. نخستین نشانه‌های اختلاف در همایش سران اخوان در ارطاویه به سال 1926م./1345ق. آشکار شد که در آن ملک عبدالعزیز به ادله پیش‌گفته محکوم شد و مورد انتقاد قرار گرفت.<ref>السلفیه، ص401-402.</ref> آن‌گاه بیشتر سران اخوان در همایش ریاض به دعوت عبدالعزیز در رجب 1345ق./ ژانویه 1927م. حضور نیافتند. در پی این اختلاف‌ها، دانشوران وهابی، به ویژه افرادی از آل شیخ، برای سازگار ساختن دو طرف کوشیدند و در بیانیه‌ای به لزوم اطاعت و فرمانبرداری از پادشاه سعودی به منزله امام تصریح کردند و در عین حال، بر پاره‌ای کارهای اخوان مانند سختگیری و پیشگیری از ورود محمل به مکه و ضرورت تلاش سختگیرانه جهت سنی کردن شیعیان احساء و قطیف، صحه گذاشتند.<ref>جزیرة العرب، ص292.</ref> دو ماه بعد، در همایشی دیگر در ریاض، حدود 3000 تن از بزرگان اخوان حضور یافتند و اطاعت خود را از عبدالعزیز اعلام کردند، هر چند هنوز انتقاداتشان پا بر جا بود. سیر این روابط و نیز اختلاف‌ها از مکاتبات میان سلطان بن بجاد از سوی اخوان و ملک عبدالعزیز قابل پیگیری است.<ref>تاریخ العربیة السعودیه، ص359-360؛ جزیرة العرب، ص292.</ref>

پس از شدت یافتن اختلاف‌ها، سه تن از رهبران اخوان، فیصل بن سلطان دویش، سلطان بن بجاد و ضیدان بن حثلین عجمانی درشهر ارطاویه در سال 1926م. گرد هم آمدند و پیمان بستند که نبرد با کافران و مشرکان را ادامه دهند.<ref>جزیرة العرب، ص294-295.</ref> اختلاف مرزی میان عراق و عربستان در سال 1927م./1346ق. سبب یورش اخوان به پاسگاه‌های عراقی و قتل‌عام سربازان شد که واکنش انگلیسی‌ها را در پی داشت. آنان مناطقی از نجد را بمباران کردند و سپس گروهی از اخوان به رهبری ابن حمید بر آن شدند که به کافران عراق، به تعبیر خود، هجومی سخت برند. ابن سعود آنان را از این کار بازداشت و بزرگان اخوان را به همایشی در ریاض دعوت نمود؛ اما ابن حمید، دویش و عجمانی در آن شرکت نکردند.<ref>تاریخ المملکة العربیة السعودیه، ج2، ص436-439؛ معرکة الجهراء، ص83-84؛ جزیرة العرب، ص293.</ref>

ادامه یورش‌ها از سوی ابن حمید در داخل و بیرون مرزهای عربستان، به ویژه حمله به بازرگانان نجدی در مسیر مصر و کشتن برخی از آن‌ها، پادشاه سعودی را به ریشه‌کن کردن فتنه اخوان واداشت. سرانجام در نبردی میان اخوان به رهبری فیصل بن سلطان الدویش و سلطان بن بجاد و نیروهای سعودی به رهبری ملک عبدالعزیز بن عبدالرحمن آل سعود در روضة السَبله در شمال شرقی شهر زلفی به تاریخ 29 مارس 1929م. اخوان شکستی سخت خوردند و شماری بسیار از آن‌ها کشته و بازماندگان فراری شدند. دویش نیز زخمی سنگین برداشت و به ارطاویه منتقل گشت.<ref>الاعلام، ج5، ص166؛ Through Wahhabiland on camelback, p 187.</ref> عبدالعزیز به سوی ارطاویه حرکت کرد و در راه به بدن نیمه جان دویش برخورد کرد و از وی درگذشت. سلطان بن بجاد نیز در شَقراء خود را به عبدالعزیز تسلیم کرد و به ریاض انتقال یافت و زندانی شد. اما شورش اخوان همچنان ادامه یافت و دویش پس از بهبودی در کنار پسرش عزیز و نیز عجمانی و دیگر سران اخوان، به هجوم‌های پراکنده در راه‌های منتهی به ریاض دست زدند و افرادی از خاندان سعودی را کشتند و حکومت و قبایل مخالف خود را دچار زیان‌های مالی ساختند. سرانجام با تسلیم شورشیان اخوان از قبیله عتیبه به فرماندهی عمر بن ربیعان به آل سعود، بخش بزرگ نیروی اخوان از دست رفت و شکست نهایی آنان نزدیک شد. نیز فشار انگلیسی‌ها بر نیروهای بازمانده اخوان، به دستگیری سران آن‌ها در کویت انجامید. انگلیسی‌ها آنان را به سعودی‌ها تسلیم کردند و ابن سعود آنان را به زندان افکند.<ref>معرکة الجهراء، ص89-92؛ الاعلام، ج8، ص6؛ ج5، ص166.</ref>

در پی شکست شورشیان اخوان، بسیاری از هجره‌ها مهجور شدند و برخی از آن‌ها که با آل سعود هم‌پیمان گشتند، همچنان پا بر جا ماندند. نیز گروهی از سران موالی اخوان به مناصبی در حکومت رسیدند و نیروهای نظامی اخوان در گارد ملی عربستان با نام مجاهدان در هم آمیختند.<ref>جزیرة العرب، ص301؛ میقات حج، ش49، ص153، «سفرنامه فرامرزی».</ref> اما نگرش اخوانی در عربستان از میان نرفت و همچنان تندروی مذهبی در میان طبقه‌ای از وهابیان سلفی، به ویژه در نهادهایی چون «هیئت امر به معروف و نهی از منکر» استمرار یافت. این جریان انتقاد طیف‌های میانه‌رو را در پی داشته و دارد. ظهور جریان‌هایی چون القاعده را نمی‌توان از همین پیوندهای تاریخی و پیشینه‌های آن جدا دانست. همچنین شکل‌گیری «اخوان» در شمال غربی چین در سده 13ق. به رهبری دانشوری وهابی، تحت تأثیر مستقیم اخوان در عربستان بوده است.<ref>القومیات المسلمة فی الصین، ص16.</ref>

* '''الاعلام''': الزرکلی (م.1396ق.)، بیروت، دار العلم للملایین، 1997م

* '''تاریخ مکه از آغاز تا پایان دولت شرفای مکه''': احمد السباعی (م.1404ق.)، ترجمه: جعفریان، تهران، مشعر، 1385ش

* '''خلاصة الکلام فی بیان امراء البلد الحرام''': احمد زینی دحلان (م.1304ق.)، مصر، المطبعة الخیریه، 1305ق

* '''شفاء الغرام''': محمد الفأسی (م.832ق.)، به کوشش گروهی از علما، بیروت، دار الکتب العلمیه، 1421ق

* '''کشف الارتیاب''': سید محسن الامین (م.1371ق.)، به کوشش امین، مکتبة الحریس، 1382ق

A history of Jordan and its tribes, F. Peake, Coral Gables, Florida, 1958.

Arabia of the Wahhabis, H. Philby, London, 1928.

Gennem Wahhabiternes Land paa Kamelryg, B. Raunkiaer, Copenhagen, 1913.

The heart of Arabia, H. philby, London, 1922.

The Arab of the desert, H. Dickson, London, 1949.

Through Wahhabiland on camelback, Eng. Tr, New York, 1969.

[[رده:مقاله‌های در دست ویرایش]]