در حال ویرایش محمد بن سلیمان فضولی

{{جعبه اطلاعات اشخاص
| تصویر = محمد بن سلیمان فضولی.jpg
| لقب = معروف به بغدادی
| نسب = از قبیله ایرانی‌تبار و ترک‌زبان بیات
| شهر تولد = [[بغداد]] یا [[کربلا]] یا [[حله]] یا [[نجف]]
| کشور تولد = [[عراق]]
| زادروز = دهه نودم از سده دهم قمری
| محل زندگی = [[بغداد]] و [[کربلا]]
| آرامگاه = جنوب [[حرم امام حسین(ع)]]، روبه‌روی باب قبله
| فرزندان = فضلی بن فضول
| دین = اسلام
| مذهب = [[شیعه]]
| پیشه = شاعر
| تاریخ درگذشت = بین سال‌های ۹۶۳ و ۹۷۰ق.
| کشور درگذشت = [[عراق]]
| شهر درگذشت = [[کربلا]]
| دلیل شهرت = شعرهای ترکی
| نوشته‌ها = دیوان اشعار، حدیقة السعداء، مطلع الاعتقاد
| اساتید = ملا رحمت‌الله
}}
'''محمد بن سلیمان فضولی'''، که به بغدادی نیز شهرت دارد، یکی از شاعران صوفی‌مسلک و سرشناس ترک در سده دهم قمری و از اندیشمندان [[شیعه|شیعی]] است. او در [[عراق]]، در زمان سلطنت آق قویونلوها، به دنیا آمده، مدتی در [[بغداد]] اقامت داشته و بیشتر زندگی خود را در [[کربلا]] گذراند. وی آثار فراوانی مانند کلیات اشعار ترکی، فارسی و عربی، حدیقة السعداء و مطلع الاعتقاد نگاشته است. مهمترین دلیل شهرت او، شعرهای ترکی اوست. برخی از اشعار ترکی او با تعابیر «شورانگیر و حیرت‌آور» یاد کرده‌اند. فضولی، شعرهای فراوانی در ستایش [[امامان(ع)]] به ویژه [[امام علی(ع)]] و [[امام حسین(ع)]] نگاشته است. او بین سال‌های ۹۶۳ تا ۹۷۰ق. درگذشت و در کربلا، نزدیک [[آستان مقدس امام حسین(ع)|حرم امام حسین(ع)]]، کنار [[مقبره عبدالمؤمن دده]] دفن شد. وی آرامگاهی داشت که برای توسعه خیابان اطراف حرم تخریب شد. امروزه سنگ قبری از او وجود دارد.
==تبار==
محمد بن سلیمان فضولی، فرزند ملا سلیمان حلَی، از عالمان بزرگ و مفتی شهر [[حلّه]] بود.<ref>آذربایجان ادبیات تاریخینه بیر باخیش (نگاهی به تاریخ ادبیات آذربایجان)، ویژه‌نامه مجله «وارلیق»</ref> وی از قبیله [[ایران|ایرانی]]<nowiki/>تبار و ترک‌زبان بیات بود. این قبیله از [[آذربایجان]] به [[عراق]] عرب مهاجرت کرده و در شهر حلّه سکنی گزیده بود.<ref name=":1" />


==نام==
وی به علت تولد<ref name=":0">شاعر الحسین(ع) نگاهی به زندگی و شعر حکیم ملامحمد فضولی بغدادی، فصلنامه فرهنگ زیارت، شماره ۱۰ و ۱۱، ص۱۲۷.</ref> یا سکونت<ref name=":2">تراث کربلاء، ص۲۳۱.</ref> در [[بغداد]]، به بغدادی و به سبب تخلص شعری‌اش که فضولی بود به فضولی شهرت یافت. در زبان عربی، واژه فُضول، به معنای آراسته شدن به فضیلت و فرزانگی آمده و در کاربرد دیگری، جمع فضل، به معنای زیاد و بیشتر است؛ به عکس معنای عامیانه و طنزآمیز متداول در فارسی که به شخص مفتش، بی‌ادب و دخالت کننده فضول گفته می‌شود؛ از این روی، واژه فضولی، که تخلص این شاعر است، به معنای شخص فرزانه و با فضیلت است. فضولی خود، در مقدمه دیوان اشعار فارسی‌اش به این موضوع پرداخته{{یادداشت|او گفته: «من به توفیق همت استدعای جامعیت جمع علوم و فنون داشتم، تخلصی یافتم متضمن این مضمون؛ چرا که در لغت جمع فضل است بر وزن علوم و فنون».}} است. سید محمدحسین شهریار، شاعر ایرانی، در ضمن شعری ترکی، به سه زبانه بودن شعر فضولی تصریح و به مفهوم فضیلت در کلمه فضولی اشاره کرده است.<ref name=":0" />

==تولد==
فضولی بغدادی، در [[عراق]]، در زمان سلطنت آق قویونلوها، به دنیا آمد.<ref name=":11" /> درباره تاریخ دقیق و محل دقیق تولد فضولی اتفاق نظر وجود ندارد،<ref>ر.ک: چشمه خورشید (پژوهشی در زندگی و آثار ملا محمد فضولی)، دبیرخانه کنگره بزرگداشت حکیم محمد فضولی، 1374ش، ص314؛ زندگی و شعر محمد فضولی، ص 31-35 .</ref> برخی تولد او را در [[کربلا]] و در سال ۱۴۹۸م. (۸۷۶-۸۷۷ق) دانسته‌اند. [[محمد حرزالدین]]، تولد او را حدود ۸۹۸ق. معرفی کرده و معتقد است وی مدتی در بغداد سکونت داشته و پس از آن تا زمان مرگ، در کربلا اقامت داشته است.<ref name=":2" /> حله و [[نجف]] نیز به عنوان محل تولد او ذکر شده است.<ref name=":11">زیارت‌گاه‌های عراق، ج1، ص208. </ref> برخی، از قراینی نام برده‌اند که می‌توان احتمال بسیار داد وی در سال ۸۹۰ هجری در [[بغداد]] به دنیا آمده است.<ref name=":1">شاعر الحسین(ع) نگاهی به زندگی و شعر حکیم ملامحمد فضولی بغدادی، فصلنامه فرهنگ زیارت، شماره ۱۰ و ۱۱، ص۱۱۹.</ref>

==تحصیلات==
او از کودکی دروس ابتدایی را پیش پدرش آموخت. از دیگر اساتید وی ملا رحمت‌الله را نام برده‌اند. از تفصیل تحصیلات وی بیش از این اطلاعی در دست نیست؛ ولی از آثار فضولی برمی‌آید که با علوم مرسوم زمانش مانند فقه، منطق، فلسفه، حدیث، تفسیر، کلام، ریاضی و طب آشنا بوده و در برخی تخصص داشته؛ مانند کلام که کتابی در این موضوع نگاشته است.<ref name=":3">شاعر الحسین(ع) نگاهی به زندگی و شعر حکیم ملامحمد فضولی بغدادی، فصلنامه فرهنگ زیارت، شماره ۱۰ و ۱۱، ص۱۲۰.</ref>  او از مشهورترین شاعران ترک،<ref name=":13">تراث کربلاء، ص۲۳۱.</ref> از اندیشمندان [[شیعه]]<ref name=":03">حاشیه و متن حائر حسینی، فصلنامه فرهنگ زیارت، شماره ۳ و ۴،  ص 241.</ref> و یکی از ادیبان [[صوفیه|صوفی]] در سده دهم قمری بود. در سرایش شعر ترکی، فارسی و عربی ماهر بوده و به زهد و تصوف مایل بود.<ref name=":13" /> او را بزرگ‌ترین شاعر ترکی آذری در سده دهم قمری دانسته‌اند.<ref name=":02">حاشیه و متن حائر حسینی، فصلنامه فرهنگ زیارت، شماره ۳ و ۴،  ص 241.</ref>

==آثار==
امروزه ۲۰ جلد کتاب در شعر و ادب از وی وجود دارد.<ref name=":22">تاریخ مرقد الحسین و العباس، ص221.<br /></ref> از این شاعر شیعی، اشعار بسیاری در ستایش [[اهل بیت|اهل بیت(ع)]] و [[امام حسین(ع)|امام حسین(ع)]] باقی مانده است.<ref name=":04">حاشیه و متن حائر حسینی، فصلنامه فرهنگ زیارت، شماره ۳ و ۴،  ص 241.</ref> برخی از آثار او عبارت است از:

===کلیات اشعار ترکی فضولی===
اشعار ترکی فضولی، در بحرهای عروضی و قالب‌های گوناگون مانند مثنوی، غزل، قصیده، مسمط، مستزاد، مخمس، رباعی، دوبیتی سروده شده است.<ref name=":6" />

===دیوان اشعار فارسی===
دیوان فارسی فضولی برای نخستین بار، توسط حسیبه مازی اوغلو، در [[ترکیه]]، در سال ۱۹۶۲م. چاپ و منتشر شد.<ref>دیوان فارسی فضولی، تصحیح حسیبه مازی اوغلو، آنکارا، ۱۹۶۲م.</ref> بعدها از روی همین چاپ، بارها در [[تهران]]، با غلط‌های چاپی و غیر چاپی آن، به صورت افست چاپ و منتشر شده است. چاپ انتشارات یاران، در [[تبریز]]، در سال ۱۳۸۷، در مقدمه و متن دچار اشتباهاتی است. به باور برخی، مصحح، به دلیل آشنا نبودن با ادبیات فارسی و نشانه‌های نگارشی آکادمیک، در تنظیم مصراع‌ها و بیت‌ها به اعمال سلیقه غیر علمی و غیر مرسوم در ادبیات فارسی دست زده است.<ref>شاعر الحسین(ع) نگاهی به زندگی و شعر حکیم ملامحمد فضولی بغدادی، فصلنامه فرهنگ زیارت، شماره ۱۰ و ۱۱، ص۱۲۸.</ref>

===مجموعه اشعار عربی فضولی===
مجموعه اشعار عربی فضولی که در سال ۹۹۷ هجری، حدود ۲۵ سال پس از درگذشت شاعر کتابت شده، در موزه آسیایی سن‌پترزبورگ نگهداری می‌شود و حمید آراسلی، دانشمند آذربایجانی، در سال ۱۹۵۸م. در باکو برای اولین بار آن را چاپ و منتشر کرده است. عبداللطیف بندر اوغلو نیز در سال ۱۹۹۳م. در [[بغداد]] این قصاید عربی را به ضمیمه کتاب مطلع االعتقاد فضولی چاپ و منتشر کرده است. دیوان عربی فضولی به انضمام تصویر قصاید، در سال ۱۳۹۰ با ترجمه و شرح وحید رضایی حمزه‌کندی، از سوی نشر بوتا، در ارومیه انتشار یافت. به باور برخی، در بیشتر موارد، دقیق بودن ترجمه‌ها و تطبیق آن با متن عربی اشعار جای تأمل و تردید دارد. داوود رضایی (۱۳۵۱ـ۱۳۸۵) نیز، مجموعه ابیات عربی، ملمعات پراکنده فضولی در دیوان فارسی و ترکی و کتاب حدیقة السعداء و مثنوی بنگ و باده شاعر را یکجا جمع و به فارسی ترجمه و شرح کرده، که با نام ملمعات و ابیات عربی فضولی، در سال ۱۳۸۵ در تبریز منتشر شده است.<ref>شاعر الحسین(ع) نگاهی به زندگی و شعر حکیم ملامحمد فضولی بغدادی، فصلنامه فرهنگ زیارت، شماره ۱۰ و ۱۱، ص۱۲۹.</ref>

===حدیقة السعداء===
فضولی این کتاب را به نثر ترکی، در موضوع مقتل و مصائب انبیا و اولیا نوشته است. این کتاب، دارای یک مقدمه، ده باب و یک خاتمه به شیوه «روضة الشهداء» کاشفی است، که فضولی با افزودن مطالب جدید به سبک خود و مطابق اعتقادات شیعی خود، آن را کتابی مستقل و مفید ساخته است.  این کتاب شاید نخستین مقتل ترکی است که یک دانشمند و شاعر بزرگ نگاشته و دارای نکته‌های نو و مفید، اشعار ترکی، فارسی و عربی و آیات و احادیث است.<ref>شاعر الحسین(ع) نگاهی به زندگی و شعر حکیم ملامحمد فضولی بغدادی، فصلنامه فرهنگ زیارت، شماره ۱۰ و ۱۱، ص۱۲۵ و ۱۲۶.</ref> حدیقة السعداء، بارها در [[ایران|ایران]]، [[ترکیه]] و [[آذربایجان]] چاپ و منتشر شده است. به باور برخی، هیچ یک از آن‌ چاپ‌ها، کامل و صددرصد علمی و عاری از اشتباهات نیست. با این حال، در بین چاپ‌های موجود، چاپ مجمع جهانی اهل بیت، با تصحیح رسول اسماعیل‌زاده دوزال، در قم، در سال ۱۳۷۴ش. را قابل توجه و تحسین دانسته‌اند.<ref name=":7">شاعر الحسین(ع) نگاهی به زندگی و شعر حکیم ملامحمد فضولی بغدادی، فصلنامه فرهنگ زیارت، شماره ۱۰ و ۱۱، ص۱۲۹.</ref>

===مطلع الاعتقاد فی معرفة المبدأ و المعاد===
فضولی این کتاب را در علم کلام و عقاید مکتب [[تشیع]]، به سبک متکلمان و حکیمان دینی و به زبان عربی در چهار رکن نوشته است: رکن اول در معرفت علم و علم معرفتشناسی (۴ باب)؛ رکن دوم در شناخت جهان و اوضاع و احوال آن (۵ باب)؛ رکن سوم در معرفت واجب الوجود (۹ باب)؛ رکن چهارم در معرفت نبوت عامه عموم انبیا و نبوت خاصه [[حضرت محمد(ص)|پیامبر اسلام(ع)]] و امامت و قیامت (۸ باب).

این کتاب آینه اندیشه‌های کلامی، فلسفی، قرآنی، حدیثی و تاریخی مؤلف است. این کتاب به شیوه کتب آموزشی و استدلالی تدوین شده است. برخی آن را از آثار ماندگار و ارزشمند کلامی به شمار آورده برخی احتمال داده‌اند این کتاب در زمان مؤلف و پس از آن از کتب درسی حوزه‌های علمیه [[نجف]] و [[کربلا]] بوده باشد.<ref>حدیقة السعداء، مقدمه، ص۴۴.</ref>

این کتاب، در سال ۱۹۵۸م. توسط حمید آراسلی، در باکو چاپ شده است. بندر اغلو نیز، این کتاب را در [[عراق]]، به همراه اشعار عربی فضولی و با نام مطلع الاعتقاد و القصاید العربیه، در سال ۱۹۹۳م. منتشر کرده است.<ref name=":7" />

===مثنوی لیلی و مجنون===
این مثنوی به زبان ترکی و مشهورترین اثر محمد فضولی است، که برپایه لیلی و مجنون نظامی و مولانا هاتفی، مشتمل بر بیش از ۹ هزار بیت سروده است.<ref>شاعر الحسین(ع) نگاهی به زندگی و شعر حکیم ملامحمد فضولی بغدادی، فصلنامه فرهنگ زیارت، شماره ۱۰ و ۱۱، ص۱۲۶.</ref>

===دیگر آثار===
محمد فضولی آثار دیگری نیز دارد که برخی از آن‌ها عبارتند از: اربعین حدیث (چهل حدیث نبوی) با ترجمه منظوم به ترکی، رند و زاهد (نظم و نثر)، ساقی‌نامه، بنگ و باده، صحبت الاثمار و شکایت‌نامه. بیشتر این آثار به زبان رمز و تمثیل سروده شده است.<ref name=":8">شاعر الحسین(ع) نگاهی به زندگی و شعر حکیم ملامحمد فضولی بغدادی، فصلنامه فرهنگ زیارت، شماره ۱۰ و ۱۱، ص۱۲۷.</ref>

==شعر==
او به سه زبان ترکی، فارسی و عربی شعر می‌سرود. هنر او بیشتر در زبان ترکی که زبان مادری‌اش بود نمود داشت. وی را یکی از بزرگ‌ترین شاعران ترک‌زبان تاریخ دانسته‌اند.<ref name=":9" /> استاد شهریار، در شعری به زبان ترکی، به سه زبانه بودن و فضیلت او تصریح کرده است.{{یادداشت|«فارسی، ترکی، عربی ده نه فضایل وار ایمیش/ کی فضولی کیمی بیر شاعر فاضل دوغولور» برگردان فارسی آن: «چه فضایل والایی در زبان فارسی و ترکی و عربی
هست/ که شاعر فاضلی همچون فضولی در دامان آن سه
زبان متولد می‌شود.»}}<ref>کلیات اشعار ترکی، ص۱۱۰.</ref> او اشعار فراوانی در مدح [[ائمه(ع)]]، به‌ویژه [[امام علی(ع)]] و [[امام حسین(ع)]] دارد.<ref name=":10">زیارتگاه‌های عراق، ص۲۰۸.</ref> آفرینش آثار پرمایه ادبی، فکری و عرفانی، او را به شاعری اندیشمند و صاحب مکتب ادبی و فکری تبدیل کرده است. برخی از آثار او را «به حق حیرت‌آور و شورانگیز» توصیف کرده‌اند. نظم و نثر ترکی او، در موضوعات اجتماعی، عرفانی، اخلاقی، عاطفی، فسلفی و دینی است.<ref name=":9">شاعر الحسین(ع) نگاهی به زندگی و شعر حکیم ملامحمد فضولی بغدادی، فصلنامه فرهنگ زیارت، شماره ۱۰ و ۱۱، ص۱۲۱.</ref> برخی، فضولی را بنیان‌گذاران ادب منظوم ترکی آذربایجان دانسته‌اند. به باور آن‌ها، فضولی وزن‌ها، قالب‌ها، ترکیب‌ها، مضمون‌ها و معانی شعر فارسی را از راه ترجمه یا عین عبارت در ترکی، به کار برده و با ادب فارسی، ادبیات ترکی را حیات بخشیده است. آنان معتقدند غزلیات فضولی، عیناً تقلید از غزلیات فارسی است. در تاریخ شعر [[عثمانیان|عثمانی]]، فضولی را نخستین شاعر از چهار شاعر بزرگ می‌دانند که در ادبیات قدیم عثمانی، دارای جایگاه ادبی‌اند. همچنین او تعدادی از پادشاهان و وزیران، از جمله شاه [[اسماعیل صفوی]]، سلطان سلیمان قانونی و وزیرش، [[ابراهیم پاشا]] را مدح گفته است.<ref name=":10" />

===شعرهای ترکی===
اشعار ترکی فضولی، در بحرهای عروضی و قالب‌های گوناگون مانند مثنوی، غزل، قصیده، مسمط، مستزاد، مخمس، رباعی، دوبیتی سروده شده است. همراهی هنرنمایی‌های ظاهری با درونمایه و اندیشه‌های شاعر، شاهکارهایی ماندگار آفریده است؛ برخی از اشعار شاخص او عبارت است از: منظومه لیلی و مجنون، بیشتر غزلیات، قصیده سو،{{یادداشت|قصیده آب در مدح پیامبر اکرم(ص).}} و مثنوی بنگ و باده. غزل‌های ترکی او با این غزل شروع شده است:<ref name=":6">شاعر الحسین(ع) نگاهی به زندگی و شعر حکیم ملامحمد فضولی بغدادی، فصلنامه فرهنگ زیارت، شماره ۱۰ و ۱۱، ص۱۲۲.</ref>
{{شعر|قد انارُ  العشقَ  للعشاق منهاج الهدی|سالک راه حقیقت عشقه ائیلر اقتدا|عشق دیر اُول نشئه کامل کیم آنداندیر مدام|می ده تشویر حرارت، نی ده تأثیر صدا|وادی وحدت حقیقتده مقام عشقدیر|کیم مشخص اولماز اول وادی ده سلطاندان گدا...|ای فضولی انتهاسیز ذوق بولدون عشقدن|بؤیله دیر هر ایش کی حق آدی ایله قیلسان ابتدا}}
برگردان فارسی آن از این قرار است: عشق راه هدایت را برای عاشقان روشن نمود/ سالک راه حقیقت البته که به عشق اقتدا می‌کند؛ عشق آن نشئه کاملی است که همواره / شور حرارت می و تأثیر صدای نی از آن است؛ وادی وحدت در حقیقت جایگاه عشق است/ که در آن شاه از گدا شناخته نمی‌شود؛ ای فضولی! ذوقی بی‌انتها از عشق یافتی/ چنین است اگر هر کاری را با نام حق آغاز کنی.

وی در غزلی که بیت آغازین آن در زیر آمده، توحید را از نگاه عرفان خود، توصیف کرده است:<ref>دیوان اشعار ترکی فضولی، ص۴۰-۴۲.</ref>
{{شعر|زهی ذاتین و اُول نهاندان ماسوا پیدا|بحار صنعونه امواج پیدا، قعر ناپیدا}}
برگردان فارسی آن عبارت است از: زهی ذات نهان تو که تمام ماسوا ـ این عالم هستی‌ ـ از آن وجود نهان، پیدا شده است/ جهان هستی دریای متلاطم صنع توست که امواج وجود بر کف آن پیداست و قعر آن ناپیدا.

قصیده‌های ترکی فضولی را از نظر صلابت، انعکاس دهنده قصیده‌های خاقانی شروانی دانسته‌اند. او قصیده‌هایش را در موضوعاتی مانند دینی، اجتماعی، مدایح و مناقب [[معصومان(ع)|چهارده معصوم(ع)]] و وصف طبیعت سروده است. قصیده سو، با ردیف «سو» در بحر «رمل مثمن محذوف» (فاعلاتن، فاعلاتن، فاعلاتن، فاعلن) در مضامین دینی و عرفانی، در ۳۲ بیت، در ستایش [[حضرت محمد(ص)]] سروده شده است. این قصیده توسط برخی از دانشمندان و ادیبان به زبان فارسی و ترکی شرح شده است.<ref>چشمه خورشید، ص۱۲۷-۱۵۰.</ref> بیت آغازین این قصیده عبارت است از:
{{شعر|ساچما ای گؤز اشکدن گؤنلومده کی اودلاره سو|کیم بو دنلو دوتوشان اودلاره قیلماز چاره، سو}}
برگردان فارسی آن از این قرار است:  ای دیده گریان! از اشک خود بر آتش دلم آب میفشان/ چرا که آب دیده نمی‌تواند چنین آتشی را خاموش کند.<ref>شاعر الحسین(ع) نگاهی به زندگی و شعر حکیم ملامحمد فضولی بغدادی، فصلنامه فرهنگ زیارت، شماره ۱۰ و ۱۱، ص۱۲۴.</ref>

===شعرهای فارسی===
شعرهای فارسی او، شامل قالب‌های گوناگون مانند غزل، قصیده، مثنوی و رباعی و دارای مضامین مختلف مانند، دینی، عرفانی و تاریخی است. یکی از غزل‌های او در ستایش [[امام علی(ع)]] اینگونه است:
{{شعر|سجده خاک نجف مرغوب اهل عالم است|چون نباشد سجده‌گه، جایی که خاکش آدم است؟|نیست در عالم مقامی خوشتر از خاک نجف|آری، آری آن مقام مقتدای عالم است|شیر یزدان حیدر صفدر که با توفیق فضل|در حریم قدر معراج رسالت محرم است}}
برخی از بیت‌های غزل‌های او به این شرح است:<ref>شاعر الحسین(ع) نگاهی به زندگی و شعر حکیم ملامحمد فضولی بغدادی، فصلنامه فرهنگ زیارت، شماره ۱۰ و ۱۱، ص۱۲۴ و ۱۲۵.</ref>
{{شعر|خوب می‌دانم وفا از خود، جفا از یار خود|زان که او در کار خود خوب است و من در کار خود!}}
{{شعر|گل به باغ آمد، ولی از عمر خود کامی نیافت|خارها در زیر پهلو داشت، آرامی نیافت}}
او شعر حسینی خود را اینگونه به زبان شعر فارسی توصیف کرده است:<ref name=":8" />{{شعر|چون خاک کربلاست فضولی مقام من
|نظمم به هر کجا که رود حرمتش رواست|زر نیست، سیم نیست، گهر نیست، لعل نیست|خاک است شعر بنده، ولی خاک کربلاست!}}
===قصیده‌های عربی===
از فضولی ۱۱ قصیده کامل و یک قصیده ناتمام به زبان عربی بر جای مانده که در مجموع ۴۶۵ بیت می‌شود که هفت قصیده در مدح [[حضرت محمد(ص)]] و سه قصیده در ستایش امام علی(ع) است.<ref>شاعر الحسین(ع) نگاهی به زندگی و شعر حکیم ملامحمد فضولی بغدادی، فصلنامه فرهنگ زیارت، شماره ۱۰ و ۱۱، ص۱۲۵.</ref>

==فرزندان==
فضلی بن فضولی، فرزند محمد فضولی است، که مانند پدرش شاعری صوفی‌مسلک بوده و به سه زبان عربی، فارسی و ترکی شعر می‌گفته است.<ref name=":3" /><ref>دفناء فی العتبة الحسینیة المقدسة، ص۱۲۴.</ref>

==درگذشت==
درباره سال مرگ وی اختلاف نظر وجود دارد. سال‌های گوناگونی بین سال‌های ۹۶۳ تا ۹۷۰ق. به عنوان سال درگذشت او ذکر شده است.<ref name=":2" /> عهدی بغدادی، معاصر و همشهری فضولی و از تذکره‌نویسان معروف [[دوره صفوی|عهد صفوی]]، ۹۶۳ق. را سال درگذشت فضولی و علت مرگش را بیماری طاعون نوشته است. به باور برخی دلایل محکمی برای درست بودن این نظر وجود دارد.<ref>چشمه خورشید، ص۲۰.</ref> سلمان هادی طعمه نیز، سال ۹۶۳ق. (۱۵۵۵م) را درست دانسته، زیرا در این سال بوده که طاعون در کربلا همه‌گیر شده است.<ref name=":2" />

==مدفن==
{{اصلی|مرقد محمد بن سلیمان فضولی}}

فضولی، بنا بر وصیت خود، در جوار حرم امام حسین(ع) دفن شد.<ref name=":4">چشمه خورشید، ص۲۱</ref> به گفته برخی، قبر فضولی، در [[مقبره عبدالمؤمن دده]]، شیخ طریقه بکتاشیه، در مجاورت تکیه بکتاشیه در باب القبله [[آستان امام حسین(ع)]]، قرار داشت.<ref>زیارتگاه‌های عراق، ص۲۰۹.</ref>

این مقبره، به همراه [[تکیه بکتاشیه (کربلا)|تکیه بکتاشیه]]، در جریان احداث خیابان گرداگرد آستانه حسینی در سال ۱۳۶۶ق. خراب گردید.<ref name=":5">مراقد المعارف، ج2، ص178.</ref> به دنبال آن، دولت ترکیه براساس یک توافق‌نامه فرهنگی میان [[عراق]] و [[ترکیه]]، در ماه فوریه ۱۹۶۷م. (۱۳۸۶ق)، برای [[عبدالمؤمن دده]] و فضولی، مقبره‌ای نمادین بنا کرد که شامل اتاق کوچکی در نبش بازار سوق‌القبله و خیابان ابن‌فهد بود.<ref name=":5" />

در سال ۱۹۷۵م. (۱۳۹۵ق)، برای توسعه خیابان‌های اطراف حرم، قبر وی تخریب شده و در محوطه [[کتابخانه آستان امام حسین(ع)|کتابخانه آستان حسینی]]، سنگ قبری بزرگ نهادند و به زبان عربی نام و مشخصات و تاریخ فضولی را روی آن حک کردند.<ref name=":4" /> گزارشی در سال ۱۳۸۹ش. (۱۴۳۱ق)، وجود این سنگ قبر را تأیید کرده است. به باور برخی، این سنگ قبر، با حقایق تاریخی ناسازگار است.

بر پایه گزارشی در سال ۱۳۷۴ش. (۱۴۱۵-۱۴۱۶ق)، مزار فضولی با سنگ قبری در بیرون صحن، پس از خروج از باب قبله، در سمت راست، در ابتدای خیابان قرار دارد.<ref name=":4" />

==پانوشت==
{{پانویس}}
==منابع==
{{منابع}}
{{برگرفتگی
| پیش از لینک = مقاله شاعر الحسین(ع) نگاهی به زندگی و شعر حکیم ملامحمد فضولی بغدادی
| منبع =
| پس از لینک = مصطفی قلی‌زاده علیار، فصلنامه فرهنگ زیارت، شماره دهم و یازدهم، بهار و تابستان ۱۳۹۱، ص۱۱۶
| لینک =
}}
* '''آذربایجان ادبیات تاریخینه بیر باخیش (نگاهی به تاریخ ادبیات آذربایجان)'''، ویژه‌نامه مجله «وارلیق»، تهران، بهار ۱۳۷۶ش.
* '''تراث کربلاء'''، سلمان هادی طعمه، مشعر، تهران، ۱۳۹۳ش.
* '''چشمه خورشید (پژوهشی در زندگی و آثار ملا محمد فضولی)'''، علی اصغر شعردوست، وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، دبیرخانه کنگره بزرگداشت حکیم محمد فضولی،تهران، ۱۳۷۴ش، ص۳۱۴.
* '''حدیقة السعداء'''، محمد بن سلیمان فضولی، مقدمه رسول اسماعیل‌زاده دوزال، مجمع جهانی اهل بیت(ع).
* '''دفناء فی العتبة الحسینیة المقدسة'''، حمید مجید هدو و سامی جواد کاظم، عتبة الحسینیة، کربلا، ۱۴۳۲ق.
* '''دیوان اشعار ترکی فضولی'''، تنظیم بهرام اسدی، انتشارات یاز، ارومیه، ۱۳۹۰ش.
* '''زندگی و شعر محمد فضولی'''، مریم مشّرف، انتشارات فرزانه، تهران ۱۳۸۰ش، ص ۳۱-۳۵.
* '''زیارتگاه‌های عراق، معرفی زیارتگاه های مشهور در کشور عراق'''، محمدمهدی فقیه بحرالعلوم، احمد خامه یار، نشر مشعر، تهران، ۱۳۹۵ش.
* '''کلیات اشعار ترکی'''، سید محمدحسین شهریار، تصحیح جمشید علیزاده، بنیاد حفظ آثار و نشر ارزش های دفاع مقدس آذربایجان شرقی، تبریز، ۱۳۹۰ش.
* '''مراقد المعارف''': محمد حرزالدین، تحقیق: محمدحسین حرزالدین، قم، سعید بن جبیر، ۲۰۰۷م.
{{پایان}}

[[رده:مقاله‌های در دست ویرایش]]
[[رده:مدفونان در کربلا]]
[[رده:اشخاص قرن دهم]]
[[رده:شاعران عراق]]
[[رده:شاعران آذربایجان]]