| نسخهٔ فعلی |
متن شما |
| خط ۱: |
خط ۱: |
| {{جعبه اطلاعات بنای مذهبی | | {{جعبه اطلاعات بنای مذهبی |
| | عنوان =مرقد حر بن یزید ریاحی | | | عنوان =نمایی از مرقد حر بن یزید ریاحی |
| | تصویر =مرقد جدید حر بن یزید ریاحی.jpg | | | تصویر =158.jpg |
| | اندازه تصویر =350px | | | اندازه تصویر =350px |
| | طول جغرافیایی =43.98534016395176 | | | بنيانگذار =[[عضدالدوله دیلمی]] |
| |عرض جغرافیایی =32.65126837860537
| |
| | بنیانگذار =[[عضدالدوله دیلمی]]
| |
| | تأسیس =۳۷۰ق | | | تأسیس =۳۷۰ق |
| | کاربری =زیارتگاه | | | کاربری =زیارتگاه |
| | مکان =[[عراق]] • کربلا • حدود ۷ کیلومتر تا [[آستان مقدس امام حسین(ع)|حرم امام حسین(ع)]] | | | مکان =عراق، کربلا، 6 کیلومتری [[حرم مطهر امام حسین(ع)]] |
| | نام‌های دیگر = نواویس • کمالیه | | | نام‌های دیگر = |
| | وقایع مرتبط =تازه و سالم بودن پیکر حر در نبش قبر وی در زمان شاه اسماعیل صفوی | | | وقایع مرتبط =تازه و سالم بودن پیکر مطهر حر در نبش قبر وی در زمان شاه اسماعیل صفوی |
| | ظرفیت = | | | ظرفیت = |
| | وضعیت =فعال | | | وضعیت = |
| | مساحت =۲۶۰۰ مترمربع | | | مساحت =7،500 مترمربع |
| | امکانات = | | | امکانات = |
| | شماره ثبت = | | | شماره ثبت = |
| | معمار = | | | معمار = |
| | سبک = | | | سبک = |
| | بازسازی =۹۱۴ق به دست [[شاه اسماعیل صفوی]] • حسین خان شجاع السلطان ۱۳۳۰ق • آخرین بازسازی توسط دبیرخانه عتبات عالیات شیعیان عراق | | | بازسازی =۹۱۴ق، به دست [[شاه اسماعیل صفوی]]، در دوره [[قاجار]]، به وسیله مادر آقاخان محلاتی، ۱۳۲۵ق، حسین خان شجاع السلطنه، ۱۳۳۰ق، سیدعبدالحسین کلیددار، 1389ق، تعدادی از تاجران عراقی، 1427ق، در دست بازسازی |
| | وبگاه = | | | وبگاه = |
| }} | | }} |
| '''مرقد حُرّ بن یزید ریاحی'''، نزدیک منطقه‌ای معروف به کمالیه در شمال غربی [[کربلا]] و در حدود ۷ کیلومتری از [[آستان امام حسین(ع)|حرم امام حسین(ع)]] قرار دارد. حر یکی از فرماندهان [[کوفه]] بود که از طرف [[عبیدالله ابن زیاد|ابن زیاد]] مأمور شد تا مانع حرکت [[امام حسین (ع)]] به سوی [[کوفه]] شود؛ ولی صبح [[روز عاشورا]] به سپاه حسین بن علی(ع) پیوست. برخی حر را اولین شهید [[واقعه کربلا]] می‌دانند. | | {{ناوبری عمودی اربعین}} |
| | '''مرقد حُرّ بن یزید ریاحی'''، حدود 6 کیلومتر از [[حرم مطهر امام حسین(ع)]]، فاصله دارد و نزدیک منطقه‌ای قرار دارد که به کمالیه معروف است. |
|
| |
|
| ازنظر بسیاری از مورخان، همه [[شهدای کربلا]] به غیر از [[حضرت عباس(ع)]] در اطراف امام حسین(ع) به خاک سپرده شدند؛ اما برخی معتقدند که بدن حر توسط قبیله‌اش به مکانی دورتر از سایر شهدای کربلا منتقل و در مکان آرامگاه فعلی او دفن شد. اولین بار در سال ۳۷۰ق به دستور [[عضدالدوله دیلمی]] برای مدفن حر بن یزید ریاحی مرقد ساخته شد.
| | علت اینکه جنازه حر را به خارج از میدان معرکه منتقل کردند، این بود که قبیله او یعنی [[بنی‌تمیم]]، جنازه او را برداشته و به مکان فعلی آورده و به خاک سپردند. |
|
| |
|
| این بنا در دوره‌های مختلف حاکمان در عراق، مورد بازسازی قرار گرفت تا اینکه دیوان وقف شیعی عراق، از سال ۲۰۰۶م شروع به بازسازی دوباره کرده و برای [[مرقد]] جدید، گنبد، صحن مربع و دو [[گلدسته|مناره]] جدید ساخت که در دست بازسازی است.
| | مرقد حر در سال ۳۷۰ق به دستور [[عضدالدوله دیلمی]] ساخته شد و در سال 914ق [[شاه اسماعیل صفوی]] گنبدی روی قبر حر بنا کرد و صحن کوچکی برایش ساخت. |
| [[پرونده:نمایی از ضریح حر بن یزید ریاحی.jpg|بندانگشتی|ضریح جدید حر بن یزید ریاحی]]
| |
|
| |
|
| == معرفی حر ==
| | در سال‌های بعد نیز این بنا مورد بازسازی واقع شده و پس از سقوط نظام صدام، در سال 1427ه.ق، دیوان وقف شیعی، بنای قدیمی را به‌طور کامل خراب کرد تا ساختمان جدیدی برای آرامگاه حُرّ بنا کند؛ این ساختمان، در حال حاضر، در دست بازسازی است. |
| [[حر بن یزید ریاحی|حُرِّ بْن یَزید ریاحی]]، از [[قبیله بنی‌تمیم]]،<ref>جمهرة انساب العرب، ابن حزم الاندلسی، ص٢٢٧.</ref> یکی از فرماندهان [[کوفه]] بود<ref>البدایه و النهایه، ج۸، ص۱۸۶.</ref> که از طرف ابن زیاد مأمور شد تا مانع حرکت [[امام حسین(ع)]] به سوی [[کوفه]] شود؛<ref>البدایه و النهایه، ج۸، ص۱۸۶.</ref> ولی در جنگ با حسین بن علی مردّد شد<ref>تاریخ طبری، ج۴، ص۳۲۱.</ref> و صبح [[روز عاشورا|عاشورا]] به سپاه امام حسین(ع) پیوست.<ref>الإرشاد، ۱۴۱۳ق، ج۲، ص۹۹.</ref> برخی حر را اولین شهید [[واقعه کربلا]] می‌دانند؛<ref>مقتل الحسین علیه‌السلام، ج۲، ص۱۳؛ الفتوح، ج۵، ص۱۰۱.</ref> اما به نظر [[سید بن طاووس]]، پیش از او افرادی به [[شهادت]] رسیده بودند.<ref>الملهوف علی قتلی الطفوف، ص۱۶۰.</ref>
| |
|
| |
|
| == محل دفن == | | ==معرفی حر بن یزید== |
| ازنظر بسیاری از مورخان، همه [[شهدای کربلا]] به غیر از [[حضرت عباس(ع)]] در حائر و اطراف امام حسین(ع) به خاک سپرده شدند.<ref>ابومخنف، مقتل الحسین،۱۳۶۴ش، ص۲۰۲؛ ابومخنف، وقعة الطف، ۱۳۶۷ش، ص۲۶۰؛ دینوری، الأخبار الطوال، ۱۹۶۰م، ص۲۶۰؛ طبری، تاریخ طبری، موسسۀ الاعلمی، ج۴، ص۳۴۸؛ مسعودی، مروج الذهب، ۱۴۰۴ق، ج۳، ص۶۳؛ شیخ مفید، الإرشاد، ۱۴۱۴ق، ج۲، ص۱۱۴ و ۱۲۶؛ طبرسی، إعلام الوری، دار الکتب الاسلامیۀ، ص۲۵۱ و ۲۵۵؛ طبرسی، تاج الموالید،۱۴۰۶ق، ص۳۳؛ ابن‌شهرآشوب، مناقب، انتشارات علامه، ج۴، ص۱۱۲؛خوارزمی، مقتل الحسین، ۱۴۱۸ق، ج۲، ص۴۴؛ ابن اثیر، الکامل فی التاریخ، ۱۳۸۶ق، ج۴، ص۸۰؛ ابن نما، مثیرالأحزان، ۱۳۶۹ق، ص۶۵؛ ابن طاووس، الملهوف، ۱۴۲۵ق، ص۱۹۰؛ ابن حاتم، الدر النظیم، النشر الاسلامی، ص۵۵۹؛ ابن کثیر، البدایة و النهایة، ۱۴۰۸ق، ج۸، ص۲۰۵؛ ابن قولویه، کامل الزیارات،۱۴۱۷ق، ص۴۴۰؛ شیخ طوسی، مصباح المتهجد،۱۴۱۱ق، ص۷۲۴؛ شیخ طوسی، تهذیب الأحکام،۱۳۶۵ش، ج۶، ص۶۵؛ مشهدی، المزار الکبیر،۱۴۱۹ق، ص۳۸۸؛ ابن طاووس، الاقبال، ۱۴۱۶ق، ج۲، ص۶۶؛ شهید اول، المزار، ۱۴۱۰ق، ص۱۳۱ و ۱۷۷؛ کفعمی، المصباح، ۱۴۰۳ق، ص۵۰۴؛ ابونصر بخاری، سر السلسلة، ۱۳۸۱ق، ص۸۹.</ref> دلیل این نظر را نیز فرازی از [[زیارت ناحیه مقدسه]] دانسته‌اند که درباره حر این‌طور یاد شده است: (اَلسَّلامُ عَلی الحُرِّ بْنِ الرِّیاحِی).<ref>اقبال، ج۳، ص۷۹؛ مجلسی، بحارالانوار، ۱۴۰۳ق، ج۴۵، ص۷۱.</ref>
| | [[حر بن یزید ریاحی|حُرّ بْن یَزید ریاحی]]، از فرماندهان نظامی [[کوفه]] بود که پیش از [[واقعه عاشورا]] ماموریت یافت با سپاهی هزار نفری، مانع حرکت [[امام حسین(ع)]] به سوی کوفه و همچنین مانع بازگشت ایشان شود. |
|
| |
|
| بنا به اعتقاد افرادی چون حسن بن علی طبری(زنده در ۷۰۱ق) و سید محسن امین (درگذشت: ۱۳۷۱ق)، از محدثان شیعه، بدن حر توسط قبیله‌اش به مکانی دورتر از سایر شهدای کربلا منتقل و در مکان فعلی دفن شد<ref>اعیان الشیعة، ج١، ص6١٣؛ کامل بهائی، ۱۳۸۳ش، ص۶۳۱.</ref> که در قدیم به آن «نواویس» می‌گفتند.<ref>ابن کلبی، جَمْهَرة النسب، ج۱، ص۲۱۶.</ref>
| | حُرّ، از تیره بنو ریاح، از [[قبیله بنی‌تمیم]] بوده<ref>جمهرة انساب العرب، ابن حزم الاندلسی، ص٢٢٧.</ref> و از تاریخ تولد وی، اطلاع دقیقی در دست نیست. همچنین درباره زندگی وی و افکار و عقایدش تا پیش از واقعه عاشورا، اطلاعات اندکی وجود دارد.<ref>شهیدان جاوید، مرضیه محمدزاده، صص٣٢٣ و ٣٢4.</ref> |
|
| |
|
| == موقعیت و تاریخچه مرقد==
| | درباره اعقاب حُرّ، اشاراتی در دست است؛ چنان‌که حمدالله مستوفی، خاندان خود را که سال‌ها مستوفیان قزوین در قرن بودند، از اعقاب حُرّ دانسته<ref>تاریخ گزیده، صص٨١١ و ٨١٢.</ref> و ایشان را جد هجدهم خود، معرفی کرده است.<ref>نزهة القلوب، ص٣٢.</ref> |
| مرقد حرّ، نزدیک منطقه‌ای معروف به کمالیه،<ref>انصاری، معماری کربلا در گذر تاریخ، ص۱۲۶.</ref> در سمت شمال غربی [[کربلا|شهر کربلا]] واقع شده است و حدود ۷ کیلومتر از [[آستان مقدس امام حسین(ع)|حرم امام حسین(ع)]] فاصله دارد.<ref>«نصیرُ الإمام الحسین(ع) الحرُّ الریاحی.. شهیدُ اللطف»، عامر جلیل ابراهیم، جریدة الصباح، ۲۹ آگوست ۲۰۲۳م، ص۹.</ref>
| |
|
| |
|
| === بازسازی بنا === | | ==حر در ماجرای کربلا== |
| مرقد حر بن یزید ریاحی اولین بار در [[سال ۳۷۰ هجری قمری|سال ۳۷۰ قمری]] به دستور [[عضدالدوله دیلمی]] ساخته شد.<ref>قائدان،عتبات عالیات عراق، ص۱۴۷ـ۱۴۶.</ref> این بنا در [[سال ۹۱۴ هجری قمری|سال ۹۱۴ق]] به دستور شاه اسماعیل صفوی، زمانی که برای زیارت [[کربلا]] آمده بود، تجدید بنا شد<ref>جزائری، الانوار النعمانیة، ج٣، ص۲۶۵-۲۶۶؛ قائدان،عتبات عالیات عراق، ص۱۴۷ـ۱۴۶</ref>{{یادداشت|به گفته سید نعمت‌الله جزائری، عالم شیعه در قرن یازدهم و دوازدهم قمری، زمانی که شاه اسماعیل صفوی به کربلا آمد، پس از زیارت امام حسین(ع)، به زیارت حر رفت و دستور داد تا قبر وی را باز کنند. پس از شکافتن قبر حر، جنازه تازه وی را در قبر دید که بر سر او دستمالی، بسته شده بود.(الانوار النعمانیة، ج٣، ص۲۶۵-۲۶۶.)}} و دارای [[گنبد|گنبدی]] از گچ و آجر و [[صحن|صحنی]] با ایوان‌هایی با طاق نوک‌تیز بود.<ref>انصاری، معماری کربلا در گذر تاریخ، ص۱۲۶.</ref>
| | در سال 60ه.ق، چون [[عبیدالله بن زیاد]] از حرکت امام حسین(ع) به سوی [[عراق]] خبر یافت، [[حصین بن تمیم|حُصَین بن تمیم]]، صاحب شرطه کوفه، را به [[قادسیه]] فرستاد. حصین نیز حرّ را با هزار سپاهی، به منزله مقدمه سپاه، از قادسیه روانه کرد. |
|
| |
|
| در دوره [[قاجار]]، مادر آقاخان محلاتی اقدام به تعمیر [[بقعه]] نمود و صحنی قلعه مانند برای مقابله با راهزنان بنا نهاد.<ref>سفرنامه ادیب الملک به عتبات (دلیل الزایرین)، ص۲۱۳.</ref> کتیبه‌های موجود در مرقد حُرّ در دوره اخیر نشان می‌دهد که این مرقد در سال ۱۳۳۰ق، توسط سید عبدالحسین کلیددار بازسازی شد<ref>تراث کربلاء، ص١١5.</ref> و همچنین آقا حسین‌خان شجاع السلطان همدانی گنبد مقبره را تعمیر و نمای خارجی آن را کاشی‌کاری کرد.<ref>انصاری، معماری کربلا در گذر تاریخ، ص۱۲۶.</ref> | | ===رویارویی با امام حسین=== |
| | امام حسین در در روز 26 ذی‌الحجه، کنار بلندی‌های [[ذی حسم|ذی حُسُم]] با حرّ و سپاهش روبه‌رو شد. تصریح منابع بر آن است که حرّ نه برای جنگ بلکه صرفاً برای انتقال امام نزد ابن زیاد اعزام شده بود و از این‌رو با سپاهیانش رو در روی توقف‌گاه کاروان امام صف‌آرایی کرد و راه را بر امام حسین(ع) بست و مانع از حرکت ایشان به سوی کوفه شد.<ref>الارشاد، ج٢، صص ٧٨ و ٨٠؛ مقتل الحسین خوارزمی، ج١، صص ٣٣٠ و ٣٣٢.</ref> |
|
| |
|
| براساس قدیمی‌ترین عکس موجود از بارگاه حرّ، پیش از بازسازی مرقد در سال 1330، این زیارتگاه دارای گنبد مُضَرَّس (پله‌ای) کوچک و کم‌ارتفاعی بود<ref>خامه‌یار، [https://ganjineh.kateban.com/print/2955 «درباره عکسی که در فضای مجازی به عنوان قدیمی‌ترین عکس حرم امام حسین (ع) معرفی شده»]، سایت گنجینه.</ref> که پس از مدتی جای خود را به گنبد کاشی‌کاری شده جدیدی داد.<ref>زیارتگاههای عراق (معرفی زیارتگاههای مشهور در کشور عراق)، ج۱، ص۲۴۰.</ref>
| | به رغم این صف‌آرایی خصمانه، واکنش امام صلح‌آمیز بود، چنان که به یارانش دستور داد سپاهیان حرّ و اسبانشان را سیراب کنند. |
|
| |
|
| در سال ۱۳۸۹ق، تعدادی از تاجران عراقی، [[رواق|رواق‌ها]] و [[ایوان]] جلوی مرقد را بازسازی و در سال ۱۳۹۰ق، ورودی اصلی مرقد، کاشی‌کاری شد. در این زمان، [[ضریح]] به‌صورت صندوقِ مُشَبَّک نقره‌ای در وسط عمارت و گنبدی کاشی‌کاری شده بر فراز ضریح با ۷ متر قطر و ۱۰ متر ارتفاع از سطح زمین قرار داشت.<ref>انصاری، معماری کربلا در گذر تاریخ، ص۱۲۷.</ref>
| | ===ممانعت از حرکت امام=== |
| [[پرونده:مرقد در حال بازسازی.jpg|بندانگشتی|مرقد حر بن یزید ریاحی درحال بازسازی]]
| | چون امام با یاران خویش عزم بازگشت به [[مدینه]] نمود، حرّ ممانعت کرد و پیشنهاد نمود که امام راهی غیر از راه کوفه و مدینه در پیش گیرد تا وی بتواند از ابن زیاد کسب تکلیف کند. آنگاه امام حسین و یارانش در مسیر [[عذیب|عُذیب]] و قادسیه حرکت کردند و حرّ نیز همراه آنان بود. |
|
| |
|
| === بنای فعلی مرقد ===
| | حر کاروان امام حسین(ع) را همراهی کرد تا به کربلا رسیدند و در آنجا فرود آمد. حر وقتی فهمید کار جنگ با حسین بن علی جدی است، صبح عاشورا به بهانه آب دادن اسب خویش، از اردوگاه [[عمر سعد]] جدا شد و به کاروان حسین پیوست. |
| پس از سقوط حکومت صدام (۲۰۰۳م)، دیوان وقف شیعی عراق در سال ۲۰۰۶م، بنای قدیمی [[مرقد]] را تخریب کرد. مرحله بازسازی این ساختمان شروع شده و درحال تکمیل است.<ref>مرقدها و مکان‌های زیارتی کربلا، ص٩٨.</ref>
| |
|
| |
|
| مرقد جدید حر از یک گنبد و یک صحن مربع تشکیل شده و دارای چهار دَر است. ضریح حر نیز دارای چهار در از چهار طرف آن بوده و بالای ضریح قطعه‌ای با عبارت (السلام علیک یا حر بن یزید الریاحی) نوشته شده است.
| | ===شهادت حر=== |
| | وی پس از پیوستن به امام، بلافاصله راهی میدان نبرد شد و رو به لشکر کوفه ایستاد و آنان را به سبب پیمان شکنی‌شان، سرزنش کرد. سپس در حالی‌که رجز می‌خواند، به لشکر عمر سعد حمله برد و تعدادی از آنان را به هلاکت رساند.<ref>مقتل الحسین، ج٢، ص١٣.</ref> به گفته طبری، دو نفر از آنان، به نام‌های یزید بن سفیان و مزاحم بن حُرَیث را کشت.<ref>تاریخ الطبری، ج5، صص44٠ و 44١.</ref> او سرانجام پس از چندین نوبت نبرد، به دست ایوب بن مسرّح، به شهادت رسید.<ref>الارشاد، ج٢، صص١٠٢ و ١٠4.</ref> یاران امام(ع)، جسد بی‌رمق او را از منطقه نبرد دور کردند و امام(ع)، خود بر بالینش نشست و در حالی‌که او را نوازش می‌کرد، فرمود: |
|
| |
|
| مساحت کل حرم ۲۶۰۰، مساحت بنای مرقد 1369، ارتفاع [[گلدسته|مناره]] 33.8، ارتفاع گنبد 12.8، عرض پنجره حرم 4، طول آن 5 و ارتفاع پنجره 2/4 متر است.<ref>«نصیرُ الإمام الحسین(ع) الحرُّ الریاحی.. شهیدُ اللطف»، عامر جلیل ابراهیم، جریدة الصباح، ۲۹ آگوست ۲۰۲۳م، ص۹.</ref>
| | «انت الحرّ کما سمّتک امک وانت الحرّ فی الدنیا وانت الحرّ فی الآخرة»؛ «تو آزاد مردی؛ همان‌گونه که مادرت تو را حُرّ نامید. به راستی تو در دنیا و آخرت، آزادمرد و سعادتمندی».<ref>ر. ک: مقتل الحسین، ج٢، ص١4.</ref> |
|
| |
|
| == روزهای زیارت ==
| | در [[زیارت رجبیه]]، دو بار و در [[زیارت ناحیه مقدسه]]، یک بار، به وی سلام داده شده است: |
| زمان زیارت ویژه حر، چهارشنبه آخر [[ماه صفر]] است که [[عزاداری]] و [[تعزیه]] در این محل برگزار می‌شود. همچنین زیارت‌های منظم این مرقد در روزهای جمعه و شنبه است.<ref>«نصیرُ الإمام الحسین(ع) الحرُّ الریاحی.. شهیدُ اللطف»، عامر جلیل ابراهیم، جریدة الصباح، ۲۹ آگوست ۲۰۲۳م، ص۹.</ref> گفته شده تعداد [[زائر|زائران]] مرقد حر در روزهای عادی به بیش از چهار هزار نفر، در روزهای [[زیارت]] به بیش از ده هزار نفر و در [[ایام اربعین]] به ۴۰-۵۰ هزار نفر می‌رسد.<ref>«نصیرُ الإمام الحسین(ع) الحرُّ الریاحی.. شهیدُ اللطف»، عامر جلیل ابراهیم، جریدة الصباح، ۲۹ آگوست ۲۰۲۳م، ص۹.</ref>
| |
|
| |
|
| ===زیارت‌نامه حر===
| | «السلام علی الحرّ بن یزید الریاحی».<ref>شهیدان جاوید، ص334.</ref> |
| در [[زیارت رجبیه]]، دو بار و در [[زیارت ناحیه مقدسه]] نیز یک بار به حر سلام داده شده است.<ref>شهیدان جاوید، ص334.</ref> حر همچنین دارای [[زیارت‌نامه]] مستقلی است که به شرح ذیل می‌باشد:
| |
|
| |
|
| {{نقل قول دوقلو
| | ==موقعیت مزار== |
| | تیتر = زیارت‌نامه حر بن یزید ریاحی | | [[پرونده:159.jpg|بندانگشتی|ضریح حر بن یزید ریاحی]] |
| |السَّلامُ عَلَیْکَ أَیُّهَا العَبْدُ الصَّالحُ، السَّلامُ عَلَیْکَ أَیُّهَا المُجَاهِدُ النَّاصحُ، السَّلامُ عَلَیْکَ یَا مَنْ وَفی بالسَّعادَةِ الرَّابح، السَّلامُ عَلَیْکَ یَا مَنْ نَکَثَ بَیعَة یَزید وَفَدَی برُوحِهِ لِلْحُسَیْنِ الشّهِیدِ، السَّلامُ عَلَیْکَ أَیُّهَا البَطَلُ الصِّنْدِیدُ، السَّلامُ عَلَیْکَ أَیُّهَا الفارِسُ الشُّجَاعُ، السَّلامُ عَلَیْکَ أَیُّهَا البَطَلُ المَنَّاعُ، السَّلامُ عَلَیْکَ یَا مَنْ تَرَکَ الطُّغیانَ، وَأَطَاعَ الوَاحِدَ الدیَّانَ، وَدَخَلَ فِی طَاعةِ الرَّحْمنِ، وَفَدی بِرُوحِهِ لِلْحُسَیْنِ الشَّهیدِ الغَرِیبِ العَطشانِ، وَصالَ عَلَی العُدوانِ، وَهَوی صَریعاً عَلی التُّربَانِ، وَحَظی بالخُلدِ والجنانِ وَرَحْمَةُ اللَّهِ وبَرَکاتُهُ، السَّلامُ عَلَیْکَ یَا مَنْ فَدَی بِنَفْسِهِ لِابْنِ الرَّسُولِ، السَّلامُ عَلَیْکَ یَا مُجاهداً دُونَ ابْنِ البَتُولِ، السَّلامُ عَلَیْکَ یَا مَنْ ثَبَتَ لِلطَّعْنِ وَضَرْبِ السُّیُوفِ، السَّلامُ عَلَیْکَ وَعَلَی وَلَدِکَ المَقْتُولُ، السَّلامُ عَلَیْکَ یَا مَنْ بکاهُ الحُسَینُ عَلَیْهِ السَّلامُ وَقَالَ: مَا أَخْطَأَتْ أُمُّکَ إِذْ سَمَّتْکَ الحُرَّ، فَأَنْتَ حُرٌّ فِی الدُّنْیا وَسَعِیدٌ فِی الآخِرَةِ، فَیا لَیْتَنی کُنْتُ مَعَکَ فَأَفُوزُ مَعَکَ کَمَا فُزْتَ مَعَ الحُسَینِ وَأَصْحابِ الحُسَینِ، والسَّلامُ عَلَیْکَ یَا حُرَّ بْنَ یَزیدَ الرِّیَاحِی وَرَحْمَةُ اللَّه وَبَرَکَاتُهُ.
| | مرقد حُرّ، حدود 6 کیلومتر از حرم مطهر امام حسین(ع)، فاصله دارد و نزدیک منطقه‌ای قرار دارد که به کمالیه معروف است.<ref>انصاری، معماری کربلا در گذر تاریخ، ص۱۲۶.</ref> |
| |سلام بر تو ای بنده صالح، سلام بر تو ای مجاهد خیرخواه، سلام بر تو ای وفادار به سعادت پیروز، سلام بر تو ای کسی که بیعت خود را با یزید شکست و جان خود را فدای حسین شهید کرد، سلام بر تو ای قهرمان استوار، سلام بر تو ای تک‌سوار دلاور، سلام بر تو ای دلیر مقاوم، سلام بر تو ای تارک طغیان و مطیع (خدای) یگانه قاهر که به اطاعت خدای رحمان در آمدی و جان خویش را فدای حسین شهید و غریب و لب تشنه کردی و حمله کردی بر دشمنان و بر خاک (کربلا) غلطیدی و به بهشت برین کامیاب شدی و رحمت و برکات الهی بر تو، سلام بر تو ای آنکه جانت را فدای فرزند پیامبر کردی، سلام بر تو ای آنکه در برابر پسر زهرای بتول جهاد کردی، سلام بر تو ای آنکه در برابر ضرب نیزه و شمشیر استوار ماندی،سلام بر تو و بر فرزند شهیدت، سلام بر تو ای آنکه امام حسین(ع) بر تو گریست و گفت: مادرت به اشتباه نامت را «حُرّ» ننهاد، تو حرّ و آزاد مردی در دنیا و سعادتمندی در آخرت، ای کاش من همرزم تو بودم و با تو به شهادت می رسیدم آنگونه که تو با امام حسین علیه السلام و یاران او شهید شدی، سلام بر تو ای حُرّ فرزند یزید ریاحی و رحمت و برکات خداوند بر تو باد.<ref>مرکز تحقیقات حج، ادعیه و زیارات عتبات عالیات، ص۲۷۲-۲۷۴.</ref>
| | |
| }}
| | برخی گفته‌اند که پس از واقعه عاشورا، گروهی از قبیله حُرّ، جسد وی را در مکانی دورتر از سایر شهدا، به خاک سپردند.<ref>اعیان الشیعة، ج١، ص6١٣.</ref> |
| | |
| | به گفته [[سید محسن امین]]، موقع دفن شهدای کربلا توسط افراد [[قبیله بنی‌اسد]]، گروهی از قبیله حرّ، مانع دفن جسد حر همراه با دیگر شهدای کربلا شدند و جسد وی را در جایی که در قدیم به آن «نواویس» می‌گفته‌اند، به خاک سپردند.<ref>ابن کلبی، جَمْهَرة النسب، ج۱، ص۲۱۶.</ref> |
| | |
| | ==تاریخچه مرقد== |
| | مرقد حر در ۳۷۰ق به دستور [[عضدالدوله دیلمی]] ساخته شد.<ref>قائدان،عتبات عالیات عراق، ص۱۴۷ـ۱۴۶.</ref> در قرن هشتم هجری، مزار حُرّ شناخته شده بوده و حمدالله مستوفی نیز به قبر وی، بیرون از کربلا اشاره کرده است.<ref>نزهة القلوب، ص٣٢.</ref> |
| | |
| | ==معماری ساختمان== |
| | [[پرونده:تصویر قدیمی مرقد حر بن یزید ریاحی دارای گنبد کاشی‌کاری شده .jpg|بندانگشتی|تصویر قدیمی مرقد حر بن یزید ریاحی دارای گنبد کاشی‌کاری شده]] |
| | مساحت مرقد حرّ حدود 580 مترمربع و مساحت زمین آن، حدود 7،500 مترمربع است. ضریحی که صندوقی مشبک از جنس نقره است در وسط این عمارت واقع است. گنبدی که بر فراز ضریح قرار دارد، با ۷ متر قطر، دارای ارتفاعی ۱۰ متری از سطح زمین حرم است. نمای خارجی این گنبد کاشی کاری شده است. |
| | در اطراف مرقد، صحن وسیعی وجود دارد که از چهار طرف اتاق‌هایی با ایوان‌های کوچک بر آن مشرف هستند. بر فراز هریک از این ایوان‌ها نیز طاق‌هایی نوک تیز قرار دارد. این اتاق‌ها و ایوان‌ها به منظور استراحت زائران به کار می‌روند.<ref>انصاری، معماری کربلا در گذر تاریخ، ص۱۲۷.</ref> |
| | [[پرونده:تصویر قدیمی مرقد حر بن یزید ریاحی .jpg|بندانگشتی|تصویر قدیمی منسوب به مرقد حر بن یزید ریاحی دارای گنبد مضرّس کوچک]] |
| | براساس قدیمی‌ترین تصویر موجود از مرقد حُرّ، ساختمان بقعه، دارای گنبد مضرّس کوچک و کم‌ارتفاعی بوده است. اما براساس تصویر قدیمی دیگری، این گنبد، جای خود را به گنبد پیازی - شلجمی کاشی‌کاری شده‌ای، داده است. |
| | |
| | ==پیکر سالم در قبر== |
| | گفته شده است زمانی که شاه اسماعیل صفوی به کربلا آمد، پس از زیارت امام حسین(ع)، به زیارت حُرّ رفت و دستور داد تا قبر وی را باز کنند. پس از شکافتن قبر حُرّ، جنازه تازه وی را در قبر دید که بر سر او دستمالی، بسته شده بود. دستور داد دستمال را باز کنند تا آن را برای تبرک بردارد. اما خون از زخم پیشانی حُرّ، سرازیر شد. زخم را با دستمال دیگری، بستند. ولی نتوانستند جلوی خونریزی آن را بگیرند. به ناچار، دوباره همان دستمال را بر سر حُرّ بستند. ازاین‌رو شاه اسماعیل، دستور داد تا مرقد وی را بازسازی نمایند و برای آن نیز موقوفات و خادمی، تعیین کرد.<ref>الانوار النعمانیة، السید نعمةالله الجزائری، ج٣، صص٢65 و ٢66.</ref> |
| | |
| | ==بازسازی بنا== |
| | پس از بازسازی مرقد در سال ۹۱۴ق به دست [[شاه اسماعیل صفوی]]،<ref>قائدان،عتبات عالیات عراق، ص۱۴۷ـ۱۴۶</ref> در دوره [[قاجار]]، مادر آقاخان محلاتی اقدام به تعمیر بقعه نمود و نیز صحنی قلعه مانند برای آن بنا نهاد تا در مقابل خطر راهزنان، مأمنی برای زائران باشد. |
| | کتیبه‌های موجود در مرقد حُرّ در دوره اخیر نشان می‌دهد که این مرقد در سال ١٣٣٠ه. ق، به اهتمام آقا حسین‌خان شجاع السلطنه همدانی و سید عبدالحسین کلیدار بازسازی شده است.<ref>تراث کربلاء، ص١١5.</ref> |
| | |
| | در ۱۳۲۵ حسین خان شجاع السلطنه مرقد حرّ را بازسازی کرد و در ۱۳۳۰ سیدعبدالحسین کلیددار، ایوان آرامگاه او را مرمت کرد. |
| | در سال ۱۳۳۰ ه.ق (۱۹۱۲ م) «آغا حسین خان شجاع السلطان همدانی» دست به کار تعمیر گنبد این بنا شد. وی همچنین نمای خارجی گنبد را کاشی کاری کرد.<ref>انصاری، معماری کربلا در گذر تاریخ، ص۱۲۶.</ref> |
| | |
| | در دوره اخیر، در سال 1389ه. ق، تعدادی از تاجران عراقی، رواق‌ها و ایوان جلوی مرقد را بازسازی نمودند و در سال ١٣٩٠ه. ق، ورودی اصلی مرقد، کاشی‌کاری شد. پس از سقوط نظام صدام، در سال 1427ه.ق، دیوان وقف شیعی، در یک برنامه حساب نشده، بنای قدیمی را به‌طور کامل خراب کرد تا ساختمان جدیدی برای آرامگاه حُرّ بنا کند. این ساختمان، در حال حاضر، در دست بازسازی است.<ref>مرقدها و مکان‌های زیارتی کربلا، ص٩٨.</ref> |
|
| |
|
| ==نگارخانه== | | ==تردید در محل دفن حرّ== |
| <center><gallery widths="170" heights="150px" perrow="6" style="border: 5px solid #004225; box-shadow: 0.1em 0.1em 0.5em rgba(0،0،0،0.75); -moz-box-shadow: 0.1em 0.1em 0.5em rgba(0،0،0،0.75); -webkit-box-shadow: 0.1em 0.1em 0.5em rgba(0،0،0،0.75); border-radius: 0.5em; -moz-border-radius: 0.5em; -webkit-border-radius: 0.5em;">
| | [[شیخ مفید]] و [[میرزا حسین نوری]] معتقدند که حرّ با سایر اصحاب دفن شده است و میرزا حسین نوری می‌گوید که روایتی در مورد دفن حرّ در مرقد فعلی وجود ندارد.<ref>نوری، لؤلؤ و مرجان، ص۱۵۴؛ مفید، ج۲، ص۱۱۴.</ref> |
| پرونده:تصویر قدیمی مرقد حر بن یزید ریاحی دارای گنبد کاشی‌کاری شده .jpg|تصویر قدیمی مرقد حر بن یزید ریاحی دارای گنبد کاشی‌کاری شده
| |
| پرونده:تصویر قدیمی مرقد حر بن یزید ریاحی .jpg|تصویر قدیمی مرقد حر بن یزید ریاحی با گنبد مضرّس (پله‌ای) کوچک، قبل از بازسازی آن در سال ۱۳۳۰ق
| |
| پرونده:159.jpg|ضریح قبلی مرقد حر
| |
| پرونده:158.jpg|نمایی از مرقد قبلی حر
| |
| پرونده:نمایی از ضریح و داخل مرقد حر بن یزید ریاحی.jpg|فضای داخلی جدید مرقد حر
| |
| پرونده:نمایی از کتیبه‌ها و نقش و نگار ضریح حر.jpg|نمایی از کتیبه‌ها و نقش‌ونگار ضریح حر
| |
| پرونده:نمایی از بازسازی مرقد جدید حر.jpg|بازسازی مرقد جدید حر بن یزید ریاحی
| |
| پرونده:نمایی از داخل ضریح جدید حر.jpg|نمایی از داخل ضریح جدید حر
| |
|
| |
|
| </gallery> | | اما از دیدگاه [[شیخ عباس قمی]] کتب مزاریه و کتاب‌های دیگر به محل دفن حرّ متعرض نشده‌اند. وی با ذکر عبارتی از کتاب الدروس که در آن به زیارت [[حضرت عباس(ع)]] و حرّ سفارش شده است، آورده است که قبر حرّ در عصر [[شهید اول]]، در مکان فعلی معروف بوده و همین مقدار برای اعتبار این مرقد کافی است.<ref>قمی، هدیة الزائرین و بهجة الناظرین، ص۱۳۷ـ۱۳۶؛ نوری، لؤلؤ و مرجان، ص۱۵۴؛ قمی، منتهی الامال، ج۱، ص۷۴۸.</ref> همچنین از دیدگاه [[سید محسن امین]] شهرت این مزار و تقید مردم به زیارت آن، غیرمستند نیست.<ref>امین، اعیان الشیعه، ج۲، ص۴۴۰ـ۴۳۹.</ref> |
| </center> | |
|
| |
|
| ==پانویس== | | ==پانویس== |
| {{پانویس}} | | {{پانویس}} |
| | |
| ==منابع == | | ==منابع == |
| {{منابع}} | | {{منابع}} |
| | |
| {{برگرفتگی | | {{برگرفتگی |
| |پیش از لینک = کتاب | | |پیش از لینک = کتاب |
| |منبع = زیارتگاههای عراق، محمدمهدی فقیه بحرالعلوم. | | |منبع = زیارتگاههای عراق، محمدمهدی فقیه بحرالعلوم. |
| |پس از لینک = بخش «مرقد حر بن یزید ریاحی»، ج۱، ص۲۳۴. | | |پس از لینک = بخش «مرقد حر بن یزید ریاحی»، ج1، ص234. |
| | لینک = http://lib.hajj.ir/View/fa/Book/BookView/Image/1472/1/5 | | | لینک = http://lib.hajj.ir/View/fa/Book/BookView/Image/1472/1/5 |
| }} | | }} |
| * '''الأخبار الطوال'''، احمد بن داود دینوری، تحقیق عبدالمنعم، قاهرة، دار احیاء الکتب العربی، ۱۹۶۰م. | | * '''جمهرة انساب العرب'''، علی بن احمد بن سعید (ابن حزم الاندلسی)، تحقیق: عبدالسلام محمدهارون، ط 5، القاهرة، دار المعارف. |
| * '''ادعیه و زیارات عتبات عالیات'''، مرکز تحقیقات حج، نشر مشعر، قم، ۱۳۸۳ش. | | * '''شهیدان جاوید'''، پژوهشی تاریخی پیرامون شهدای نهضت امام حسین (علیه‌السّلام)، مرضیه محمدزاده، تهران، بصیرت، ١٣٩١ه. ش. |
| * '''الارشاد فی معرفة حجج الله علی العباد'''، الشیخ المفید، به تحقیق مؤسسة آل البیت(ع) لاحیاء التراث، ط ۲، بیروت، دار المفید، ۱۴۱۴ق - ۱۹۹۳م. | | * '''تاریخ گزیده'''، حمد الله مستوفی، تهران، امیر کبیر، چاپ ٣، ١٣64ه. ش. |
| * '''الارشاد'''، شیخ مفید، به تحقیق موسسة آل البیت، قم، الموتمرالعالمی لالفیة الشّیخ المفید، ۱۴۱۴ق. | | * '''نزهة القلوب'''، حمدالله بن ابی‌بکر مستوفی قزوینی، به کوشش: سید محمد دبیرسیاقی، چاپ ٢، قزوین، طه، ١٣٧٨ه. ش. |
| * '''اعلام الوری'''، فضل بن حسن طبرسی، بی جا، دارالکتب الاسلامیة، چاپ سوم، بی‌تا. | | * '''الارشاد فی معرفة حجج الله علی العباد'''، محمد بن محمد بن نعمان (الشیخ المفید)، تحقیق: مؤسسة آل البیت (علیهم‌السّلام) لاحیاء التراث، ط ٢، بیروت، دار المفید، ١4١4ه. ق - ١٩٩٣م. |
| * '''اعیان الشیعه'''، امین، محسن، دارالتعارف للمطبوعات، بیروت، ۱۹۹۸م. | | * '''مقتل الحسین'''، موفّق بن احمد (الخوارزمی)، تحقیق: الشیخ محمد السماوی، ط ١، قم، انوار الهدی، ١4١٨ه. ق. |
| * '''الاقبال'''، ابن طاووس، به تحقیق جواد قیومی، قم، مکتب الاعلام الاسلامی، ۱۴۱۶ق. | | * '''تاریخ الطبری'''، محمد بن جریر الطبری، ط ١، بیروت، دار الکتب العلمیه، ١4٠٨ه. ق - ١٩٨٨م. |
| | * ''' معماری کربلا در گذر تاریخ'''، انصاری، محمدعلی، انتشارات مسجد جمکران، قم، ۱۳۸۹ش. |
| | * ''' اعیان الشیعه'''، امین، محسن، دارالتعارف للمطبوعات، بیروت، ۱۹۹۸م. |
| | * '''عتبات عالیات عراق'''، اصغر قائدان، تهران، مشعر، ١٣٨6ه. ش. |
| * '''الانوار النعمانیة'''، السید نعمةالله الجزائری، تبریز، مطبعة شرکت چاپ، (بی‌تا). | | * '''الانوار النعمانیة'''، السید نعمةالله الجزائری، تبریز، مطبعة شرکت چاپ، (بی‌تا). |
| * '''بحارالانوار'''، محمدباقر مجلسی، بیروت، مؤسسه الوفاء، ۱۴۰۳ق. | | * '''تراث کربلاء'''، سلمان‌هادی الطعمة، ط ٢، بیروت، مؤسسة الاعلمی، ١4٠٣ه. ق - ١٩٨٣م. |
| * '''البدایة و النّهایة'''، اسماعیل ابن کثیر، تحقیق: علی شیری، بیروت: داراحیاء التراث العربی، ۱۴۰۸ق. | | * '''مرقدها و مکان‌های زیارتی کربلا'''، عبدالامیر قریشی، ترجمه: احسان مقدس، چاپ ١، تهران، مشعر، ١٣٩١ه. ش. |
| * '''تاج الموالید'''، فضل بن حسن طبرسی، قم، مکتبة مرعشی النجفی، 1406ق.
| | * ''' لؤلؤ و مرجان'''، نوری، حسین، آفاق، تهران، ۱۳۸۷ش. |
| * '''تاریخ الامم و الملوک(تاریخ طبری)'''، محمد بن جریر طبری، بیروت، موسسة الاعلمی للمطبوعات، بی تا. | | * ''' هدیة الزائرین و بهجة الناظرین'''، قمی، عباس، موسسه جهانی سبطین، قم، ۱۳۸۳ش. |
| * '''تاریخ الطبری'''، محمد بن جریر الطبری، ط ۱، بیروت، دار الکتب العلمیه، ۱۴۰۸ق - ۱۹۸۸م.
| | * '''منتهی الآمال'''، شیخ عباس قمی، چاپ ١4، قم، هجرت، ١٣٨٠ه. ش. |
| * '''تاریخ گزیده'''، حمد الله مستوفی، تهران، امیر کبیر، چاپ ۳، ۱۳۶۴ش.
| |
| * '''تراث کربلاء'''، سلمان‌هادی الطعمة، ط ۲، بیروت، مؤسسة الاعلمی، ۱۴۰۳ق - ۱۹۸۳م. | |
| * '''تهذیب الأحکام'''، شیخ طوسی، به تحقیق حسن موسوی، طهران، دارالکتب الاسلامیة، چاپ چهارم، ۱۳۶۵ش. | |
| * '''جمهرة النسب'''، ابن‌کلبی، هشام بن محمد، محقق: حسن ناجی، ناشر: عالم الکتب. | | * '''جمهرة النسب'''، ابن‌کلبی، هشام بن محمد، محقق: حسن ناجی، ناشر: عالم الکتب. |
| * '''جمهرة انساب العرب'''، علی بن احمد بن سعید (ابن حزم الاندلسی)، تحقیق: عبدالسلام محمدهارون، ط ۵، القاهرة، دار المعارف.
| |
| * '''دائرة المعارف بزرگ اسلامی'''، زیر نظر کاظم موسوی بجنوردی، تهران، چاپ اول، ۱۳۸۹ش.
| |
| * '''[https://ganjineh.kateban.com/print/2955 «درباره عکسی که در فضای مجازی به عنوان قدیمی‌ترین عکس حرم امام حسین (ع) معرفی شده»]'''، احمد خامه‌یار، سایت گنجینه.
| |
| * '''الدر النظیم'''، ابن حاتم، قم، موسسة النشر الاسلامی، بی‌تا.
| |
| * '''زیارتگاههای عراق (معرفی زیارتگاههای مشهور در کشور عراق)'''، فقیه بحرالعلوم، محمدمهدی، خامه‌یار، احمد، تهران، سازمان حج و زیارت، بی‌تا.
| |
| * '''سر السلسلة العلویّة'''، ابونصر سهل بن عبدالله البخاری، به تحقیق محمدصادق بحر العلوم، النجف الاشرف، المطبعة الحیدریة، ۱۳۸۱ق.
| |
| * '''سفرنامه ادیب الملک به عتبات (دلیل الزایرین)'''، ادیب الملک، عبدالعلی، چاپ مسعود گلزاری، تهران، ۱۳۶۴ش.
| |
| * '''شهیدان جاوید'''، پژوهشی تاریخی پیرامون شهدای نهضت امام حسین (علیه‌السّلام)، مرضیه محمدزاده، تهران، بصیرت، ۱۳۹۱ش.
| |
| * '''عتبات عالیات عراق'''، اصغر قائدان، تهران، مشعر، ۱۳۸۶ش.
| |
| * '''کامل بهائی'''، حسن بن علی طبرسی، گردآورنده اکبر صفدری قزوینی، تهران، مرتضوی، ۱۳۸۳ش.
| |
| * '''کامل الزیارات'''، ابن قولویه، به تحقیق نشر الفقاهة، قم، النّشر الاسلامی، ۱۴۱۷ق.
| |
| * '''الکامل فی التاریخ'''، ابن اثیر، بیروت، دار صادر، ۱۳۸۶ق.
| |
| * '''لؤلؤ و مرجان'''، حسین بن محمدتقی نوری، تهران، امیر کبیر، ۱۳۸۳ش.
| |
| * '''مثیرالاحزان'''، ابن نما حلی، نجف اشرف، المطبعة الحیدریة، ۱۳۶۹ق.
| |
| * '''مرقدها و مکان‌های زیارتی کربلا'''، عبدالامیر قریشی، ترجمه: احسان مقدس، چاپ ۱، تهران، مشعر، ۱۳۹۱ش.
| |
| * '''مروج الذهب و معادن الجوهر'''، علی بن حسین مسعودی، قم، دار الهجرة، چاپ دوم، ۱۴۰۴ق.
| |
| * '''المزار'''، شهید اول، به تحقیق مدرسة الامام المهدی، قم، مدرسة الامام المهدی، ۱۴۱۰ق.
| |
| * '''المزار الکبیر'''، محمد بن جعفر مشهدی، تحقیق جواد قیومی، قم، موسسة النشر الاسلامی، ۱۴۱۹ق.
| |
| * '''المصباح'''، کفعمی، بیروت، موسسة الاعلمی للمطبوعات، چاپ سوم، ۱۴۰۳ق.
| |
| * '''مصباح المتهجد'''، شیخ طوسی، بیروت، موسسة فقه الشّیعة، ۱۴۱۱ق.
| |
| * '''معماری کربلا در گذر تاریخ'''، انصاری، محمدعلی، انتشارات مسجد جمکران، قم، ۱۳۸۹ش.
| |
| * '''مقتل الحسین'''، لوط بن یحیی ابو مخنف، به تحقیق حسن غفاری، قم، چاپ دوم، ۱۳۶۴ش.
| |
| * '''مقتل الحسین'''، موفّق بن احمد (الخوارزمی)، تحقیق: الشیخ محمد السماوی، ط ۱، قم، انوار الهدی، ۱۴۱۸ق.
| |
| * '''مقتل الحسین'''، موفق بن احمد خوارزمی، به تحقیق محمد السماوی، قم، انوارالهدی، ۱۴۱۸ق..
| |
| * '''الملهوف'''، ابن طاووس، به تحقیق فارس تبریزیان «الحسون»، تهران، دارالاسوة، چاپ چهارم، ۱۴۲۵ق.
| |
| * '''مناقب آل ابی طالب'''، ابن‌شهرآشوب، قم، انتشارات علامة، بی‌تا.
| |
| * '''منتهی الآمال'''، شیخ عباس قمی، چاپ ۱۴، قم، هجرت، ۱۳۸۰ش.
| |
| * '''نزهة القلوب'''، حمدالله بن ابی‌بکر مستوفی قزوینی، به کوشش: سید محمد دبیرسیاقی، چاپ ۲، قزوین، طه، ۱۳۷۸ش.
| |
| * '''جریدة الصباح، «نصیرُ الإمام الحسین(ع) الحرُّ الریاحی.. شهیدُ اللطف»'''، عامر جلیل ابراهیم، ۲۹ آگوست ۲۰۲۳م.
| |
| * '''وقعة الطف'''، لوط بن یحیی ابو مخنف، به تحقیق محمدهادی یوسفی، قم، النشر الاسلامی، ۱۳۶۷ش.
| |
| * '''هدیة الزائرین و بهجة الناظرین'''، قمی، عباس، موسسه جهانی سبطین، قم، ۱۳۸۳ش.
| |
| {{پایان}} | | {{پایان}} |
|
| |
|
