در حال ویرایش مسجد عتیقه

{{جعبه اطلاعات بنای مذهبی
| عنوان            =
| تصویر            =
| اندازه تصویر     =
| بنيانگذار        =
| تأسیس            =
| کاربری           =عبادتگاه
| مکان             =جنوب شرقی [[کاظمین]]، در جانب غربی رود دجله
| نام‌های دیگر      =مسجد براثای جدید
| وقایع مرتبط      =وجود آثاری که با داستان حضور [[امام علی(ع)]] در براثا و فضایل آن، ارتباط یافته
| ظرفیت            =
| وضعیت            =فعال
| مساحت            =
| امکانات          =
| شماره ثبت        =
| معمار            =
| سبک              =
| بازسازی          =سال 1375 ه. ق
| وبگاه            = 
}}

'''مسجد عتیقه یا منطقه (مسجد براثای جدید)'''، مسجدی است در جنوب شرقی [[کاظمین]] در کشور [[عراق]] که در دوره‏‌های اخیر به نام [[مسجد براثا]] مشهور است؛ این درحالی است که این مکان در اصل زیارتگاهی مقدس به نام مشهد العتیقه بوده و در روستایی قدیمی نزدیک [[شهر بغداد]] بوده و با توسعه بغداد به یکی از محله‏‌های این شهر تبدیل شده و بعدها نیز از بین رفته است.

از این مسجد در کتب تاریخی تاریخ‌نویسان یاد شده است و برخی اتفاقاتی که درباره مسجد براثا ذکر شده در مورد این مسجد ذکر شده است.

از بنای قدیمی مسجد اثری باقی نمانده و ساختمان کنونی در سال ۱۳۷۵ ه. ق توسعه و بازسازی شده و با اینکه با مسجد براثا تفاوت دارد اما امروزه داخل آن، آثاری وجود دارد که با داستان حضور [[امام علی(ع)]] در براثا و فضایل آن، ارتباط یافته است.

==تاریخچه==

جنوب شرقی [[کاظمین]]، در جانب غربی رود دجله، مسجدی وجود دارد که در دوره‏‌های اخیر نزد شیعیان، به نام مسجد براثا شهرت یافته است، حال آنکه این مسجد، در اصل‏ زیارتگاه مقدس دیگری بوده که در منابع تاریخی از آن، با عنوان مشهد العتیقه، یاد شده است و وجه تسمیه آن، وقوع آن در بازار یا محله‌‏ای به همین نام بوده است.

این محله در اصل، روستایی قدیمی به نام سونایا بود که پس از توسعه شهر بغداد، به یکی از محله‏‌های این شهر تبدیل شد و نام آن به عتیقه تغییر یافت و بعدها نیز از بین رفت.<ref>معجم البلدان، ج3، ص285.</ref>

==دیدگاه تاریخ‌نویسان==

برخی از نخستین اشاره‏‌های تاریخی به این زیارتگاه، در [[رجال نجاشی]]، به چشم می‏‌خورد که نشان از برخی فعالیت‏‌های علمی علمای شیعه در آن دارد. [[نجاشی]]، اشاره می‏‌کند که در مشهد العتیقه، کتاب [[الغیبه]] نعمانی بر محمد بن علی شجاعی کاتب خوانده می‌‏شد<ref>رجال النجاشی، ص383.</ref> و خود او نیز در آنجا، کتاب صیام [[ابن‌فضال]] را خوانده است.<ref>همان، ص259.</ref>

===ابن‏‌جوزی===

[[ابن‏‌جوزی]] نیز در تاریخ خود نوشته است که از سال 448 ه. ق، (سالی که در آن، به شیعیان سختگیری بسیاری شد و به خانه [[شیخ طوسی]] هجوم بردند و او به [[نجف]] مهاجرت کرد)، در [[آستان کاظمین]]، مشهد العتیقه و مساجد کرخ، اذان گفتن به روش [[شیعه]]، ممنوع شد و به‏ جای آن، اذانِ [[اهل‏ سنت]] که در آن به ‏جای عبارت «حی علی خیر العمل»، عبارت «الصلاة خیر من النوم» می‏‌گفتند، گفته شد.<ref>المنتظم، ج16، ص7.</ref>

او همچنین در ذیل حوادث سال 457 ه. ق، اشاره کرده است که در این سال، اهالی باب بصره (نام یکی از دروازه‌‏ها و محله‏‌های شهر بغداد در آن زمان)، شبانه درِ آهنی مشهد العتیقه را از جا کندند و با خود بردند. اما پس از جست‌‏وجو موفق شدند کسی را که در را با خود برده بود، پیدا کنند و در را از او پس گیرند.<ref>همان، ص91.</ref>

===خطیب بغدادی===

همچنین [[خطیب بغدادی]] در تاریخ خود، از این مسجد یاد کرده و درباره آن نوشته است:

در بازار عتیقه، مسجدی وجود دارد که شیعیان به آن توجه دارند و آنجا را زیارت می‏‌کنند و بزرگ می‏‌دارند و گمان می‌‏کنند که [[امیرمؤمنان علی بن ابی‌‏طالب(ع)]]، در آنجا اقامه نماز کرده است. سپس به سند خود از قاضی ابوبکر جِعابی حافظ، نقل کرده است: «گفته می‌‏شود که امیرمؤمنان علی بن ابی‌‏طالب(ع)، در زمان بازگشت خود از نهروان، از بغداد عبور کرد و در برخی نقاط آن نماز گزارد.<ref>تاریخ بغداد، ج1، ص404.</ref>

===ابن‌شهرآشوب===

[[ابن‌شهرآشوب]] نیز در جایی که از زیارتگاه‏‌های مرتبط با امام علی(ع) سخن می‏‌گوید، نوشته است: «مسجد السوط فی السوق العتیقة فی بغداد من اخباره بالغیب»<ref>مناقب آل ابی‏طالب، ج2، ص227.</ref> که واضح است مراد وی، همان مشهد عتیقه است.

===یاقوت حموی===

همچنین [[یاقوت حموی]] در ذیل مدخل سونایا، به وجود مشهد (زیارتگاه) امام علی(ع) در محله عتیقه، اشاره کرده‏<ref>معجم البلدان، ج3، ص285.</ref> و در ذیل مدخل براثا می‌‏نویسد: «می‏‌گویند علی به حمامی در روستای براثا وارد شد و نیز می‏‌گویند بلکه حمامی که او وارد آن شد، در محله دیگری از بغداد، به نام عتیقه بود». <ref>همان، ج1، ص363.</ref>

[[صفی‌‏الدین بغدادی]] نیز از این زیارتگاه با عنوان «مشهد المنطقه»، یاد کرده است‏<ref>مراصد الاطلاع، بغدادی، ج2، ص757.</ref> که این سخن، نشان می‏‌دهد دست‏کم از قرن هشتم هجری، مشهد العتیقه، به مشهد المنطقه شهرت یافته است.

===آلوسی===

[[محمود شکری آلوسی]] درباره وجه تسمیه این مسجد به «منطقه»، می‌‏نویسد: «می‏‌گویند علی(ع) بعد از اینکه در آنجا نماز گزارد، «تمنطق بسیفه». همچنین گفته شده این مسجد، به علت انحراف رود دجله در این محل، بدین نام نامیده شد؛ گویا که «منطقه» است». <ref>تاریخ مساجد بغداد وآثارها، ص122.</ref> («ویقال فی وجه تسمیة هذا المسجد بالمنطقه ان علیاً(ع) تمنطق بسیفه بعد ان صلی هناک وقیل: سمی بذلک لاعوجاج دجلة هناک فکانها المنطقة!.)

===مصطفی جواد و احمد سوسه===

[[مصطفی جواد]] و [[احمد سوسه]]، دو پژوهشگر بزرگ عراقی، در کتاب خود درباره شهر بغداد، اشاره کرده‌‏اند که در دوره‌‏های اخیر، گویا یک شخص ایرانی که با جغرافیای تاریخی بغداد آشنایی نداشته است، با توجه به اینکه مسجد براثا، به‏‌طور کامل از بین رفته و او محل آن را نمی‏‌دانسته، نام براثا را بر مشهد منطقه نهاده‏<ref>ر. ک: دلیل خارطة بغداد المفصّل، مصطفی جواد و احمد سوسه، ص85 و 91.</ref> و از آن پس، به تدریج این زیارتگاه، به مسجد براثا شهرت یافته است و نام مشهد منطقه یا عتیقه، فراموش شده است؛ زیرا همان‏گونه که پیش‏تر اشاره شد، مسجد براثا، در محله براثا در جنوب غربی شهر بغداد واقع بوده است؛ حال آنکه مسجد فعلی، در شرق بغداد کهن و میان این شهر و کاظمین، قرار دارد.

==ساختمان کنونی مسجد==

ساختمان کنونی مسجد براثا، حاصل توسعه و بازسازی آن در سال 1375 ه. ق، است و در حال حاضر، از بنای قدیمی آن اثری باقی نمانده است. با اینکه این مسجد، در واقع مسجد عتیقه یا منطقه است و با مسجد تاریخی براثا، ارتباطی ندارد، اما امروزه داخل آن، آثاری وجود دارد که با داستان حضور امام علی(ع) در براثا و فضایل آن، ارتباط یافته است؛ از جمله در این مسجد، سنگ سفیدرنگی به شکل یک ستون هشت‏ ضلعی، خوابیده بر زمین، وجود دارد که گفته می‌شود [[حضرت مریم(س)]]، فرزندش [[حضرت عیسی(ع)]] را روی این سنگ گذاشته است. دو طرف این سنگ، کتیبه‏‌ای تراشیده شده، حاوی اسامی چهارده معصوم(ع)، به چشم می‏‌خورد.<ref>دلیل العتبات والمراقد فی العراق، ص83 و 84.</ref>

براساس یک باور عامیانه، اسامی امامان بر این سنگ، از پیش از [[اسلام]] وجود داشته است. اما بی‌تردید، این باور درست نیست و هیچ مدرکی بر درستی آن، وجود ندارد.

همچنین در صحن مسجد، سنگ سیاه‏رنگی، به شکلی نزدیک به مکعب، وجود دارد که به نام سنگ «مُنطقه» شناخته می‏‌شود. میان قسمت فوقانی آن، حفره‏ای وجود دارد که در آن، به قصد تبرک یا طلب شفا، به‌‏ویژه کودکانی که لکنت زبان دارند، آب ریخته می‌‏شود.<ref>همان، ص84.</ref>

در بخشی از مسجد نیز که دارای فضایی سقف‏دار با ورودی مستقل است، چاه آبی وجود دارد که گفته می‌‏شود همان چاه یا چشمه‌‏ای است که براساس روایات یاد شده، امام علی(ع) در زمان حضور خود در براثا، آن را آشکار کرد. گفته می‌‏شود این چاه، در دوره‏‌های گذشته، خراب و از دید، پنهان شده بود. اما در دوره اخیر، دوباره شناسایی گردید.<ref>دلیل العتبات والمراقد فی العراق، ص84.</ref>

==قبرستان کنار مسجد==

کنار مسجد براثا، قبرستانی وجود دارد که تعدادی از پژوهشگران بزرگ شیعه عراقی، در یک قرن اخیر، آنجا به خاک سپرده شده‌‏اند که مهم‏ترین آنان، عبارت‏‌اند از:

1. دکتر جواد علی (1907- 1987 م)، تاریخ‏‌نویس.

2. دکتر طه باقر (1912- 1984 م)، باستان‏‌شناس.

3. دکتر علی الوردی (1913- 1995 م)، جامعه‌‏شناس.

4. دکتر علی جواد الطاهر (1919- 1996 م)، استاد زبان و ادب عربی.

==پانویس==
{{پانویس}}
== منابع ==
{{منابع}}

{{برگرفتگی
|پیش از لینک = کتاب
|منبع = زیارت‌گاه‌های عراق، محمدمهدی فقیه بحرالعلوم.
|پس از لینک = بخش «مسجد عتیقه»، ج1، ص344-348.
| لینک = http://lib.hajj.ir/View/fa/Book/BookView/Image/1472
}}


* '''معجم البلدان''': ياقوت بن عبدالله الحموي، بيروت، دار صادر، ١٣٩٧ه. ق - ١٩٧٧م.

* '''رجال النجاشي''': احمد بن علي، تحقيق: السيد موسي الشبيري الزنجاني، ط ۶، قم، مؤسسة النشر الاسلامي التابعة لجماعة المدرسين، ١۴١٨ه. ق.

* '''المنتظم في تاريخ الملوك والأمم''': عبدالرحمان بن علي البغدادي (ابن الجوزي)، تحقيق: محمد عبدالقادر عطا و مصطفي عبدالقادر عطا، ط ١، بيروت، دار الكتب العلميه، ١۴١٢ه. ق - ١٩٩٢م.

* '''تاريخ بغداد (تاريخ مدينة السلام)''': احمد بن علي بن ثابت (الخطيب البغدادي)، تحقيق: بشّار عوّاد معروف، ط ١، بيروت، دار الغرب الاسلامي، ١۴٢٢ه. ق - ٢٠٠١م.

* '''مناقب آل ابي‌طالب''': محمد بن علي السروي المازندراني (ابن شهرآشوب)، تحقيق: يوسف البقاعي، ط ٢، بيروت، دار الاضواء، ١۴١٢ه. ق - ١٩٩١م.

* '''مراصد الاطلاع علي اسماء الامكنة والبقاع''': صفي‌الدين عبدالمؤمن بن عبدالحق بغدادي، تحقيق: علي محمد البجاوي، بيروت، دار الجيل، ١۴١٢ه. ق - ١٩٩٢م.

* '''تاريخ مساجد بغداد وآثارها''': محمود شكري الالوسي، بغداد، مطبعة دار السلام، ١٣۴۶ه. ق.

{{پایان}}
{{مساجد}}

[[Category:مقاله‌های در دست ویرایش]]
[[Category:مسجدهای بغداد]]
[[Category:مکان‌های تاریخی بغداد]]
[[Category:مکان‌های مذهبی بغداد]]

[[رده:مقاله‌های در دست ویرایش]]
[[رده:مسجدهای بغداد]]
[[رده:مکان‌های تاریخی بغداد]]
[[رده:مکان‌های مذهبی بغداد]]
[[رده:مکان‌های منتسب به امام علی(ع)]]