| نسخهٔ فعلی |
متن شما |
| خط ۱: |
خط ۱: |
| {{جعبه اطلاعات بنای مذهبی
| | ==مکان== |
| | عنوان =
| | مسجد فضیخ، در شرق [[مسجد قبا]] و ميان مسجد قبا و مشربه ام ابراهيم قرار دارد.<ref name=":1">هدیة الزائرین، ص۷۲.</ref> |
| | تصویر = مسجد فضیخ۱.jpg
| | ==نام== |
| | اندازه تصویر =
| | واژه «فضیخ»، به معنای شرابی است که از خرمای نارس گرفته شده باشد.<ref group="یادداشت">شراب یتخذ من البسر المفضوخ المکسور.</ref><ref>المحیط فی اللغة، ج۴، ص ۲۳۷.</ref> برخی آن را به معنای شراب انگور نیز دانسته‌اند.<ref>لسان العرب، ج۳، ص۴۵.</ref> |
| | توضیح تصویر = امروزه از مسجد فضیخ تنها، زمینی که در آن قرار داشته در یک چهاردیواری بر جا مانده است.
| | |
| | بنيانگذار =
| | گفته‌اند كه در اين محل جمعى از مسلمانان در اوايل ظهور اسلام، زمانى‌كه هنوز آيۀ حرمت شرب خمر نازل نشده بود، به باده گسارى مشغول بودند و در اثر زياده روى و مستى، به جان هم افتادند. در همين زمان آيۀ حرمت خمر نازل شد و چون خبر حرمت شراب مسكر به آنان رسيد، توبه كرده و خمره‌هاى شراب شكستند و آن محل را به مسجد تبديل كردند و چون فضيخ در لفظ عرب به معناى شرابى است كه از خرما مى‌گيرند، اين مسجد را مسجد فضيخ ناميدند.<ref>صفا در صفا، ص۸۲.</ref> |
| | تأسیس = صدر اسلام
| | |
| | کاربری =
| | |
| | مکان = [[مدینه]]، شرق [[مسجد قبا]]
| | البته از صحت اين داستان آگاهى نداريم ولى آقاى دكتر شهيدى از قول مؤلف «تاريخ معالم‌المدينه» مى‌نويسد: آن را مسجد شمس مى‌گويند چون بر تپه‌اى قرار داشته و به سبب آن، هنگام طلوع خورشيد اوّلين محلى بوده كه نور خورشيد بر آن مى‌تابيده است و اين مسمّاى اين مسجد است. |
| | نام‌های دیگر = شمس، ردّ الشمس، بنی‌نضیر
| | |
| | وقایع مرتبط = نزول آیه حرمت شرب خمر
| | به هر حال، در مسجد فضيخ نماز تحيّت خوانديم و روحانى كاروان تاريخچه‌اى از اين مسجد و محلّ بعدى، كه مشربۀ امّ ابراهيم است، بيان كرد و مصيبتى از حضرت رضا عليه السلام خواند. مشهور است كه مشربۀ امّ ابراهيم محلّ دفن مادر حضرت امام رضا عليه السلام است.<ref>صفا در صفا، ص۸۳، به نقل از دکتر شهیدی، به نقل از تاریخ معالم المدینه.</ref> |
| | ظرفیت =
| | |
| | وضعیت = ویران شده
| | |
| | مساحت =
| | بر پایه گزارشی در حدود سال ۱۳۰۷ق.<ref name=":2">میقات حج، ش ۸۷ و ۸۹، بخش ذراع مدینه، ص۷۷.</ref> «مسجد شمس» ، آن در حد شرقى قبا است، جانب عوالى. مشهور آن است كه نماز ديگر در اول وقت از حضرت - صلّى الله عليه [وآله] و سلّم - فوت شده بود و آفتاب به حدّ غروب رسيده، حضرت - صلّى الله عليه [وآله] و سلّم - به آفتاب توجه كرده‌اند، از محل خود رجعت كرده به جايى كه نماز عصر را در وقت مستحبّه توان ادا كرد رسيده و ايستاده. ايشان در آن مكان صلات عصر را در وقت مستحبّه به اركان ادا كرده‌اند. بعد از فراغ نماز آن آفتاب كمال اين آفتاب زوال شده، و بى‌واسطه آن همان جا به غروب رفته و آن را مسجد فضيح <sup>۴</sup>گويند به<ref>میقات حج، ش ۸۷ و ۸۹، بخش ذراع مدینه، ص۱۴۷.</ref> |
| | امکانات =
| | |
| | شماره ثبت =
| | فاى مفتوحه و به سكون ضاد معجمه، به معنى وضوح و ظهور، چنانچه در قاموس گفته كهفضح الصبح؛ أي ظهر و بدأ و ابتدأ.<ref name=":3">میقات حج، ش ۸۷ و ۸۹، بخش ذراع مدینه، ص۱۴۸.</ref> |
| | معمار =
| | |
| | سبک =
| | نام اين مسجد فضيخ است نه فضيح. بنابراين اين استناد به لغت نيز از اساس نامربوط است.<ref>میقات حج، ش ۸۷ و ۸۹، بخش ذراع مدینه، پاورقی، ص۱۴۷.</ref> |
| | بازسازی =
| | |
| | وبگاه =
| | ==رد الشمس== |
| }}
| | این مسجد، در منابع [[شیعه]] و [[سنی]]، به‌عنوان یکی از مساجد ساخته شده در محل نماز خواندن [[حضرت محمد(ص)]] دانسته شده<ref>الکافی، الکلینی، محمد بن یعقوب، 1401ق.، ج4، ص560؛ تاریخ المدینه المنورة، ابن شبّه، عمر بن زید، ج1، ص69.</ref> و نزد شیعه این باور وجود داشته که در محل این مسجد، معجزه ردّ شمس به وقوع پیوسته است.<ref>الکافی، الکلینی، محمد بن یعقوب، 1401ق، ج4، ص562.</ref> |
| مسجد '''فَضیخ''' یا '''شمس''' یا '''ردّ الشمس''' یا '''بنی‌نضیر'''، مسجدی تاریخی و یکی از آثار به جا مانده از دوره [[حضرت محمد(ص)]] است که در [[مدینه]]، شرق [[مسجد قبا]]، و در فاصله یک کیلومتری تا ۷۰۰ متری آن قرار دارد.
| |
|
| |
|
| بر پایه منابع [[شیعه]] و [[سنی]]، حضرت محمد(ص) در محل این مسجد نماز خوانده است. بر پایه منابع شیعه، معجزه رد الشمس توسط پیامبر(ص) در این مکان روی داده است. [[امامان(ع)]] سفارش کرده‌اند در این مسجد نماز خوانده شود. | | بر پایه روایتی در منابع شیعه، در محل این مسجد، حضرت محمد(ص) در حالی که سر خود را روی دامن امام علی(ع) گذاشته بود خوابید. امام علی(ع) نماز عصر خود را نخوانده بود، با این همه، نخواست پیامبر(ص) را بیدار کند؛ تا اینکه وقت نماز گذشت و نماز عصر او قضا شد. پیامبر(ص) پس از بیدار شدن از خداوند خواست آفتاب را برگرداند. پس آفتاب برگشت و امام علی(ع) نماز عصر خود را خواند.<ref>بحار الانوار، ج۴۱، ص۱۸۲، باب۱۰۹، حدیث۱۹؛ قصص راوندی، ص۲۹۰، فصل۶، حدیث۳۵۹.</ref> |
|
| |
|
| مسجد فضیخ امروزه از میان رفته و تنها، زمینی که مسجد در آن قرار داشته درون یک چهاردیواری باقی مانده است.
| |
|
| |
|
| ==مکان==
| | جمال‌الدین مطری (م.741ق)، اشاره کرده است که در زمان وی، مسجد فضیخ به نام «مسجد الشمس» شهرت داشته است.<ref>التعریف بما انست الهجره من معالم دار الهجرة، المطری، محمد بن احمد، 1426ق، ص134.</ref> اگرچه او وجه این شهرت را بیان نکرده، ولی از اشاره فیروزآبادی می‌توان دریافت که علت شهرت آن به این نام، باور واقع شدن معجزه ردّ شمس در محل این مسجد بوده است. با این همه، او در وقوع این معجزه در محل مسجد فضیخ تردید کرده و محل آن را در [[منطقه صهباء]] در [[خیبر]] دانسته است.<ref>وفاء الوفا باخبار دار المصطفی، السمهودی، علی بن عبدالله، 1422ق، ج3، ص171.</ref> |
| [[پرونده:مسجد فضیخ.jpg|بندانگشتی|تصویر ماهواره‌ای از زمینی که از مسجد فضیخ بر جا مانده است.]]
| |
| مسجد فضیخ، در شرق [[مسجد قبا]] و ميان مسجد قبا و مشربه ام ابراهيم قرار دارد.<ref name=":1">هدیة الزائرین، ص۷۲.</ref> بر پایه نوشته تاریخ‌نگاران و سفرنامه‌نویسان کهن، این مسجد در فاصله یک کلیومتری تا ۷۰۰ متری جنوب شرق مسجد قبا قرار داشته است. این منطقه بخشی از محله قربان است.<ref>آثار اسلامی مکه و مدینه (۱۳۸۹ش)، ص۳۲۱.</ref>
| |
| ==نام==
| |
| واژه «فضیخ»، به معنای شرابی است که از خرما،<ref group="یادداشت">شراب یتخذ من البسر المفضوخ المکسور.</ref><ref>المحیط فی اللغة، ج۴، ص ۲۳۷.</ref> بدون اینکه آتش به آن برسد<ref>مجمع البحرین، ص۴۴۰.</ref> گرفته شده باشد. برخی آن را به معنای شراب انگور نیز دانسته‌اند.<ref>لسان العرب، ج۳، ص۴۵.</ref>
| |
|
| |
|
| بر پایه روايتى از [[امام صادق(ع)]]، علت نامگذاری این مسجد، وجود درختانى بوده كه يا نام آنها فضيخ بوده و يا فضيخ که نوعى شيره خرما يا نبيذ خرما است از آن به عمل مى‌آمده است.<ref name=":7">آثار اسلامی مکه و مدینه (۱۳۸۹ش)، ص۳۲۱.</ref> بر پایه روایتی در منابع [[اهل سنت]]، در محل این مسجد، گروهی از مسلمانان در اوايل ظهور اسلام، پیش از نزول آيه حرمت خمر، به باده‌گسارى می‌پرداختند، زمانی که آيه حرمت خمر نازل شد، توبه كرده و آن محل را به مسجد تبديل كردند. به این علت این مسجد به فضیخ نامیده شد.<ref name=":4">التعریف بما انست الهجره من معالم دار الهجرة، ص134؛ حاشیة الشهاب، ج۳، ص۲۱۴.</ref>
| | همچنین از سوی دیگر، [[حسین بن حمدان خصیبی]] (م.334ق) پس از نقل روایتی مبنی بر اینکه در محل وقوع معجزه ردّ شمس مسجدی ساخته شد، محل این مسجد را در زمان خود یعنی سال 273ق. زمین پست و همواری در غرب مدینه تعیین کرده و آن را زیارتگاه مشهوری دانسته‌که همواره بازسازی می‌شود و به محل ردّ شمس برای علی(ع) شهرت دارد و گفته است که او خود این مسجد را دیده و در آن نماز خوانده است.<ref>الهدایه الکبری، الخصیبی، حسین بن حمدان، 1423ق/2002م، ص121- 120.</ref> |
|
| |
|
| نام دیگر این مسجد، «شمس» است.<ref name=":4" /> به گفته برخی، علت نامگذاری آن، باور مردم به روی دادن معجزه ردّ الشمس در این مکان بوده است.<ref name=":5" /> برخی نیز، علت نامگذاری آن را قرار گرفتن آن روی تپه بلندی دانسته‌اند که خورشید هنگام طلوع، نخسین بار بر آن می‌تابیده است.<ref>تاریخ معالم المدینة المنورة قدیما و حدیثا، ص۱۷۳.</ref>
| |
|
| |
|
| از این مسجد به «ردّالشمس» نیز یاد شده که علت آن، باور به روی دادن معجزه رد الشمس در این مکان بوده است.<ref name=":6">صفا در صفا، ص۸۱.</ref> | | در انتهاى شارع على ابن ابى‌طالب عليه السلام وارد يكى از خيابان‌هاى فرعى شديم و پس از گذار از چند كوچه پس كوچه، از ميان نخلستان‌ها به مسجد فَضيخ رسيديم. از مسجد فضيخ بيشتر با نام مسجد ردّالشمس ياد مى كنند و تصور مى‌كنند نام ديگر مسجد فضيخ ردّالشمس است.<ref>صفا در صفا، ص۸۱.</ref> |
|
| |
|
| نام ديگر اين مسجد، مسجد بنى‌نضير است، كه به مناسبت نزديكى آن به محل استقرار [[یهودیت|يهوديان]] بنى نضير، به این نام شهرت یافته است.<ref>آثار اسلامی مکه و مدینه (۱۳۸۹ش)، ص۳۲۴.</ref>
| |
| ==پیشینه==
| |
| [[پرونده:مسجد فضیخ قدیمی.jpg|بندانگشتی|تصویری که گفته شده مسجد فضیخ پیش از تخریب آن است.]]
| |
| اين مسجد، يكى از پر زائرترين مسجدهای [[مدينه]] در گذر تاريخ بوده و بيشتر تاریخ‌نگاران و جغرافى‌دانان اين شهر، در سده‌های گوناگون، از آن ياد كرده‌اند.<ref>نک:المساجد الأثریة، ص۱۶۸-۱۶۴.</ref>
| |
|
| |
|
| بر پایه گزارشی، در حدود سال ۱۳۰۷ق.<ref name=":2">میقات حج، ش ۸۷ و ۸۹، بخش ذراع مدینه، ص۷۷.</ref> درازای بنای مسجد يازده گز و پهنای آن نيز يازده گز بوده است.<ref name=":3">میقات حج، ش ۸۷ و ۸۹، بخش ذراع مدینه، ص۱۴۸.</ref> در حدود سال ۱۳۲۱ق.<ref>هدیة الزائرین، مقدمه مصحح، ص۹.</ref> درازای بنای این مسجد نزدیک به ۲۰ ذرع و بخشی از آن پوشیده شده با چوب خرما گزارش شده است.<ref name=":1" />
| | ==مستحبات== |
| | محمدباقر مجلسی عالم [[شیعه|شیعی]]، نماز خواندن در مسجدهای [[مدینه]] از جمله مسجد فضیح را سنت دانسته است.<ref>بیست و پنج رساله فارسی، ص۵۰۵.</ref> |
|
| |
|
| بر پایه گزارشی نزدیک به سال ۱۴۱۷ق. (۱۳۷۵ش)،<ref>آثار اسلامی مکه و مدینه (۱۳۷۵ش)، ص۱۶۷.</ref> مسجد فضیخ، [[رواق|رواقی]] به درازی ۱۹متر و پهنای ۴ متر داشته و [[صحن]] آن نیز با همان درازا و با پهنای ۱۴ متر بوده است. | | ==پیشینه== |
| | بر پایه گزارشی حدود سال ۱۳۲۱ق.<ref>هدیة الزائرین، مقدمه مصحح، ص۹.</ref> این مسجد، طولانى است، تقريباً بيست زرع طول دارد و قدرى از آن مسجد را به چوب خرما پوشانيده‌اند.<ref name=":1" /> |
|
| |
|
| ==رد الشمس==
| |
| این مسجد، در منابع [[شیعه]] و [[سنی]]، به‌عنوان یکی از مساجد ساخته شده در محل نماز خواندن [[حضرت محمد(ص)]] دانسته شده<ref>الکافی (1401ق)، ج4، ص560؛ تاریخ المدینه المنورة، ج1، ص69.</ref> و نزد شیعه این باور وجود داشته که در محل این مسجد، معجزه ردّ شمس به وقوع پیوسته است.<ref>الکافی، (1401ق)، ج4، ص562.</ref>
| |
|
| |
|
| بر پایه روایتی در منابع شیعه، در محل این مسجد، حضرت محمد(ص) در حالی که سر خود را روی دامن [[امام علی(ع)]] گذاشته بود خوابید. امام علی(ع) نماز عصر خود را نخوانده بود، با این همه، نخواست پیامبر(ص) را بیدار کند؛ تا اینکه وقت نماز گذشت و نماز عصر او قضا شد. پیامبر(ص) پس از بیدار شدن از خداوند خواست آفتاب را برگرداند. آفتاب برگشت و امام علی(ع) نماز عصر را خواند.<ref>بحار الانوار، ج۴۱، ص۱۸۲، باب۱۰۹، حدیث۱۹؛ قصص راوندی، ص۲۹۰، فصل۶، حدیث۳۵۹.</ref> | | بر پایه گزارشی در سال ۱۳۷۵ش.<ref>صفا در صفا، پیش‌گفتار، ص۱۱.</ref> بر بالاى درِ مسجد، كتيبۀ كوچكى نصب است كه بر روى آن «مسجد فضيخ» نگاشته شده و نامى از ردّ الشمس نيست.<ref>صفا در صفا، ص۸۱.</ref> |
|
| |
|
| جمال‌الدین مطری (م.741ق)، اشاره کرده است که در زمان وی، مسجد فضیخ به نام «مسجد الشمس» شهرت داشته است.<ref>التعریف بما انست الهجره من معالم دار الهجرة، المطری، محمد بن احمد، 1426ق، ص134.</ref> اگرچه او وجه این شهرت را بیان نکرده، ولی از اشاره فیروزآبادی می‌توان دریافت که علت شهرت آن به این نام، باورِ واقع شدن معجزه ردّ شمس در محل این مسجد بوده است. با این همه، او در وقوع این معجزه در محل مسجد فضیخ تردید کرده و محل آن را در [[منطقه صهباء]] در [[خیبر]] دانسته است.<ref name=":5">وفاء الوفا باخبار دار المصطفی، السمهودی، علی بن عبدالله، 1422ق، ج3، ص171.</ref>
| |
|
| |
|
| همچنین از سوی دیگر، [[حسین بن حمدان خصیبی]] (م.334ق) پس از نقل روایتی مبنی بر اینکه در محل وقوع معجزه ردّ شمس مسجدی ساخته شد، محل این مسجد را در زمان خود یعنی سال 273ق. زمین پست و همواری در غرب مدینه تعیین کرده و آن را زیارتگاه مشهوری دانسته که همواره بازسازی می‌شود و به محل ردّ شمس برای علی(ع) شهرت دارد و گفته است که او خود این مسجد را دیده و در آن نماز خوانده است.<ref>الهدایه الکبری، الخصیبی، حسین بن حمدان، 1423ق/2002م، ص121- 120.</ref>
| | بر پایه گزارشی در حدود سال ۱۳۰۷ق.<ref name=":2" /> اما طول مسجد شمس يازده گز و عرضش نيز يازده گز است.<ref name=":3" /> |
| ==در روایات==
| |
| بر پایه منابع [[شیعه]]، [[حضرت محمد(ص)]] در اين مسجد نماز فراوان خوانده و در برخى از رواياتِ [[امامان(ع)]] نيز، سفارش به خواندن نماز در آنجا شده است.<ref>بحارالانوار، ج۶۳، ص۴۸۷، ج۸۱، ج۹۶، ص۳۳۵، ج۹۷، ص۲۱۳، ۲۱۴، ۲۱۶، ۲۲۴.</ref> محمدباقر مجلسی عالم [[شیعه|شیعی]] نیز، نماز خواندن در مسجدهای [[مدینه]] از جمله مسجد فضیح را سنت دانسته است.<ref>بیست و پنج رساله فارسی، ص۵۰۵.</ref>
| |
|
| |
|
| بر پایه روایتی، [[امام صادق(ع)]] این مسجد را جزء اندک آثار باقی مانده از حضرت محمد(ص) دانسته است که دچار دگرگونی نشده است.<ref group="یادداشت">امام صادق(ع) خطاب به زائران شيعه در مدينه گفت: «هَلْ أَتَيتُمْ مَسْجِدَ قُبا أَو مَسْجِدَ الْفَضِيخ أَو مَشْرَُبَة امّ‌اِبْراهِيم؟» «آيا به مسجد قبا، مسجد فضيخ و مشربه امّ ابراهيم رفتيد؟» گفتند: آرى. امام گفت:«اَمّا انَّهُ لَمْ‌يَبْقَ مِنْ آثارِ رَسُولِ‌الله(ص) شَىءٌ الاّ وَ قَدْ غُيّر غير هذا». «از آثار رسول خدا(ص) چيزى باقى نمانده مگر آن كه دگرگون شده، مگر اين چند مورد.»</ref><ref>الكافى (بی‌تا)، ج ۴، ص ۵۶۱.</ref> بر پایه روایتی دیگر، مسجد فضیخ یکی از مکان‌هایی است که سفارش شده از رفتن به آن خودداری نشود.<ref group="یادداشت">امام صادق(ع): از رفتن به اين مشاهد خوددارى نكنيد: [[مسجد قبا]]، مشربه امّ‌ابراهيم، مسجد فضيخ، قبور شهدا و مسجد احزاب كه همان مسجد فتح است.</ref><ref>الکافی (بی‌تا)، ج۴، ص۵۶۰.</ref>
| |
| ==اشتباه با مسجد بنوقریظه== | | ==اشتباه با مسجد بنوقریظه== |
| مسجد بنوقُریظه، از دیگر مساجد تاریخی مدینه، به اشتباه به مسجد فضیخ شهرت یافته است. این مسجد، در منطقه شرق [[مسجد قبا]]، نزدیک [[مشربه ام‌ابراهیم]]،<ref name=":0">آثار اسلامی مکه و مدینه (1390ش)، ص301-299.</ref> در شارع عوالی یا علی بن ابی‌طالب(ع) قرار دارد.<ref name=":7" /> | | مسجد «[[مسجد بنوقریظه|بنوقُریظه]]»، از دیگر مساجد تاریخی مدینه، که آن نیز مانند مسجد فضیح در منطقه شرق [[مسجد قبا]]، نزدیک [[مشربه ام‌ابراهیم]] قرار دارد، به اشتباه به مسجد فضیخ شهرت یافته است.<ref name=":0">آثار اسلامی مکه و مدینه، جعفریان، رسول، 1390ش، ص301-299.</ref> |
|
| |
|
| ==امروزه== | | ==امروزه== |
|
| | امروزه ساختمان مسجد فضیخ از بین رفته؛ ولی زمینی که مسجد در آن قرار داشته، درون یک چهاردیواری بدونِ در باقی مانده است.<ref name=":0" /> |
| امروزه ساختمان مسجد فضیخ از میان رفته؛ ولی زمینی که مسجد در آن قرار داشته، درون یک چهاردیواری بدونِ در باقی مانده است.<ref name=":0" /> | |
|
| |
|
| ==پانویس== | | ==پانویس== |
| خط ۷۰: |
خط ۵۴: |
|
| |
|
| ==منابع== | | ==منابع== |
| {{منابع}}{{برگرفتگی
| | |
| | {{برگرفتگی |
| |پیش از لینک = | | |پیش از لینک = |
| |منبع = فصلنامه علمی ترویجی میقات حج، ش 100. | | |منبع = فصلنامه علمی ترویجی میقات حج، ش 100. |
| |پس از لینک = بخش «اماکن منسوب به امام علی(ع) در حجاز»، ص86-88 و کتاب [https://www.noorlib.ir/View/fa/Book/BookView/Image/27309 آثار اسلامی مکه و مدینه (چاپ ۱۳۸۹ش)]، رسول جعفریان، ص۳۲۱ و [http://lib.hajj.ir/View/fa/Book/BookView/Image/471 کتاب مصباح الحرمین] عبدالجبار شکوئی، تصحیح جواد طباطبایی، ص۴۴۸ | | |پس از لینک = بخش «اماکن منسوب به امام علی(ع) در حجاز»، ص86-88 و [http://lib.hajj.ir/View/fa/Book/BookView/Image/471 کتاب مصباح الحرمین] عبدالجبار شکوئی، تصحیح جواد طباطبایی، ص۴۴۸ و |
| | لینک =http://miqat.hajj.ir/article_57796.html | | | لینک =http://miqat.hajj.ir/article_57796.html |
| }} | | }} |
|
| |
|
| * '''آثار اسلامی مکه و مدینه'''، رسول جعفریان، تهران، مشعر، چاپ 14، 1390ش. (ویرایش جدید).
| | '''آثار اسلامی مکه و مدینه'''، رسول جعفریان، تهران، مشعر، چاپ 14، 1390ش. (ویرایش جدید). |
| * '''آثار اسلامی مکه و مدینه'''، رسول جعفریان، تهران، مشعر، چاپ 14، 13۸۹ش.
| | |
| * '''بحار الانوار'''، محمّد باقر بن محمّد تقى مجلسى، بيروت، مؤسّسة الوفاء، ١۴٠۴ ق.
| | '''بحار الانوار'''، محمّد باقر بن محمّد تقى مجلسى، بيروت، مؤسّسة الوفاء، ١۴٠۴ ق. |
| * '''بیست و پنج رساله فارسی'''، محمدباقر بن محمدتقی مجلسی، گردآورنده محمود بن شهاب‌الدین مرعشی، تحقیق مهدی رجایی، قم، کتابخانه حضرت آیت‌الله مرعشی نجفی، 1412ق. (1370ش).
| | |
| * '''تاریخ المدینه المنورة'''، ابن شبّه، عمر بن زید، تحقیق فهیم محمد شلتوت، بی‌تا، بی‌جا، بی‌نا.
| | '''بیست و پنج رساله فارسی'''، محمدباقر بن محمدتقی مجلسی، گردآورنده محمود بن شهاب‌الدین مرعشی، تحقیق مهدی رجایی، قم، کتابخانه حضرت آیت‌الله مرعشی نجفی، 1412ق. (1370ش). |
| * '''التعریف بما انست الهجره من معالم دار الهجرة'''، المطری، محمد بن احمد، تحقیق سلیمان الرحیلی، الریاض، داره الملک عبدالعزیز، 1426ق. (2005م).
| | |
| * '''حاشیة الشهاب المسماة عنایة القاضي و کفایة الراضي علی تفسیر البیضاوي'''، احمد بن محمد خفاجی تحقیق عبد الرزاق مهدی، بیروت، دار الکتب العلميه، ۱۴۱۷ق. (۱۹۹۷).
| | '''تاریخ المدینه المنورة'''، ابن شبّه، عمر بن زید، تحقیق فهیم محمد شلتوت، بی‌تا، بی‌جا، بی‌نا. |
| * '''صفا در صفا'''، منصور گتمیری، تهران، مشعر، ۱۳۸۵ش.
| | |
| * '''قصص الانبياء'''، قطب الدين راوندى (م.۵٧٣ق)، مشهد، بنياد پژوهش‌هاى آستان قدس، ١۴٠٩ق.
| | '''التعریف بما انست الهجره من معالم دار الهجرة'''، المطری، محمد بن احمد، تحقیق سلیمان الرحیلی، الریاض، داره الملک عبدالعزیز، 1426ق. (2005م). |
| * '''الكافى'''، كلينى، تصحيح على اكبر غفارى، تهران، دارالكتب الاسلاميه، بی‌تا.
| | |
| * '''الکافی'''، الکلینی، محمد بن یعقوب، بیروت، دار صعب و دار التعارف، 1401ق.
| | '''صفا در صفا'''، منصور گتمیری، تهران، مشعر، ۱۳۸۵ش. |
| * '''لسان العرب'''، محمد بن مکرم (ابن منظور)، بیروت، دار صادر، ۱۴۱۴ق. (۱۹۹۴م).
| | |
| * '''مجمع البحرین'''، فخرالدین بن محمد طریحی، احمد حسینی اشکوری، تهرا، مکتبة المرتضویة، ۱۳۷۵ش.
| | '''قصص الانبياء'''، قطب الدين راوندى (م.۵٧٣ق)، مشهد، بنياد پژوهش‌هاى آستان قدس، ١۴٠٩ق. |
| * '''المحیط فی اللغة'''، اسماعیل بن عباد صاحب بن عباد، تحقیق محدحسن آل یاسین، بیروت، عالم الکتب، ۱۴۱۴ق. (۱۹۹۴م).
| | |
| * '''وفاء الوفا باخبار دار المصطفی'''، السمهودی، علی بن عبدالله، تحقیق قاسم السامرائی، مؤسسه الفرقان للتراث الاسلامی، 1422ق. (2001م).
| | '''الکافی'''، الکلینی، محمد بن یعقوب، بیروت، دار صعب و دار التعارف، 1401ق. |
| * '''الهدایه الکبری'''، حسین بن حمدان الخصیبی، بیروت، مؤسسه البلاغ، 1423ق. (2002م).
| | |
| * '''هدیة الزائرین'''، هادی بن محمدامین تهرانی نجفی، تصحیح سیدمحمد (عارف) موسوی نژاد، تهران، مشعر، ۱۳۹۳ش.
| | '''المحیط فی اللغة'''، اسماعیل بن عباد صاحب بن عباد، تحقیق محدحسن آل یاسین، بیروت، عالم الکتب، بی‌تا. |
| | |
| | '''وفاء الوفا باخبار دار المصطفی'''، السمهودی، علی بن عبدالله، تحقیق قاسم السامرائی، مؤسسه الفرقان للتراث الاسلامی، 1422ق. (2001م). |
| | |
| | '''الهدایه الکبری'''، حسین بن حمدان الخصیبی، بیروت، مؤسسه البلاغ، 1423ق. (2002م). |
|
| |
|
| [[رده:مسجدهای تخریب شده مدینه]]
| | '''هدیة الزائرین'''، هادی بن محمدامین تهرانی نجفی، تصحیح سیدمحمد (عارف) موسوی نژاد، تهران، مشعر، ۱۳۹۳ش. |
