در حال ویرایش مصارف قربانی

'''مصارف قربانی'''، راه‌های شرعی مصرف گوشت [[قربانی]] [[حج]] است. شیوه مصرف گوشت قربانی و ویژگی‌های مصرف‌کنندگان گوشت قربانی حج در منابع فقهی تعیین شده است. بنابر رای فقهای مذاهب اسلامی گوشت قربانی باید سه بخش شود: یک بخش توسط حاجی خورده شود، یک بخش هدیه داده شود و یک بخش به فقیر صدقه داده شود (در اصطلاح: تثلیث قربانی). امروزه به دلیل شرایط خاص قربانی در حج امکان این اجرای این فتواها میسر نیست در نتیجه فقهای شیعه و سنی راه‌کارهای دیگری را برای مصرف گوشت قربانی پیشنهاد داده‌اند. 
== مصارف سه گانه قربانی ==
برای قربانی حج تمتع، با توجه به آیات 28 و 36 [[سوره حج]]<ref>«فَكلُواْ مِنهْا وَ أَطْعِمُواْ الْبَائسَ الْفَقِيرَ» (سوره حج، آیه 28) و «فَكلُواْ مِنهْا وَ أَطْعِمُواْ الْقَانِعَ وَ الْمُعْترَّ» (سوره حج، آیه 36)</ref> و روایات باب قربانی به ویژه روایات تثلیث قربانی در طرق [[شیعه]]<ref>به عنوان نمونه رجوع شود به: وسائل الشيعة، ج14، باب 40: بَابُ حُكْمِ أَكْلِ الْإِنْسَانِ وَ إِطْعَامِهِ وَ إِهْدَائِهِ مِنْ هَدْيِهِ الْمَنْدُوبِ وَ الْوَاجِبِ‌، صص159-168.</ref> و [[اهل سنت]]،<ref>احكام القرآن جصاص، ج‏5، ص81.</ref> سه مصرف توسط فقهای مذاهب خمسه ذکر شده است: 1) خوردن بخشی از قربانی توسط حاجی، 2)هدیه دادن بخشی از آن به دوستان، 3) صدقه دادن بخشی از آن به فقیر. در ادامه جزئیات تفاوت دیدگاه این فقهاء بیان می گردد. 

اصطلاح "تثلیث قربانی" در باب حج، به معنای «سه بخش کردن آن» آمده است.<ref>رک: فرهنگ فقه، ج‌2، صص347-348.</ref>  به این صورت که حج گزار، قربانی را به سه بخش کاملاً مساوی تقسیم کند. یک سوم آن را برای خود بردارد، یک سوم آن را به دیگران هدیه دهد و یک سوم آن را به فقرا صدقه دهد.<ref>رک: پیشین، ج‌2، ص 347.</ref>

=== نظر فقهای امامی ===
فقهای امامیه در مورد مصارف قربانی حج تمتع چهار دیدگاه اصلی دارند: 
# وجوب مصارف سه گانه (خوردن حاجی از قربانی، هدیه به دوستان و صدقه به فقراء)؛<ref>جامع المقاصد، ج3، ص242، الروضة البهية، ج‌2، صص 292-293 و مسالك الأفهام،. ج‌2، ص 303‌.</ref>
# استحباب تثلیث؛<ref>النهاية، ص261‌؛ الجامع للشرائع، ص214.المختصر النافع، ج‌1، ص90، إرشاد الأذهان، ج‌1، ص333، كشف اللثام و الإبهام، ج‌6، ص170، جواهر الكلام، ج19، ص157 و ص160.</ref>
# احوط بودن مصارف؛<ref>بيست و پنج رساله فارسى، ص456، مناسك حج، شیخ انصاری، ص105، دليل الناسك - تعليقة وجيزة على مناسك الحج (للنائيني)، صص 386-387، المعتمد، ج5، صص295.</ref>
# جواز صرف در یکی از مصارف به تنهایی.<ref>كتاب الحج، ج‌3، ص238، جامع المدارك، ج‌2، ص462‌،الحج في الشريعة الإسلامية الغراء، ج‌5، ص 141</ref>

=== اقوال فقهای اهل سنت ===
[[شافعی]](م204ق) خوردن از قربانی [[حج تمتع]] را مانند قربانی کفاره‌ای جایز نمی‌داند و تمام قربانی را سهم فقرا می‌داند.<ref>-الام، ج2، ص239، التفسير المظهرى، ج1، ص226؛ احکام القرآن ابن عربی، ج‏3، ص1291؛ الشرح الكبير على متن المقنع، ج3، ص580؛ تذكرة الفقهاء، ج‌8، ص 294؛ همو، 1412ق، ج11، ص147 و ص258.</ref> 

ابوحنیفه نعمان بن ثابت(م150ق)، مالک بن انس(م179ق) و احمد بن حنبل(م۲۴۱ق) و فقهای پیرو آنها خوردن از قربانی [[حج تمتع]] و [[حج قران|قران]] را شبیه قربانی‌های مستحبی و تطوعی جایز دانسته اند.<ref>- التفسير المظهرى، ج‏6، ص279، الكافي في فقه الإمام أحمد، ج1، ص540-541؛ العدة شرح العمدة، ص236؛ البحر الرائق شرح كنز الدقائق، ج3، ص76؛ اللباب فی شرح الکتاب، ج1، ص223؛ الشرح الكبير على متن المقنع، ج3، ص580؛ الذبائح فی مناسک الحج مصادرها و مصارفها، ص216. </ref> 

فقهای حنفی و حنبلی گفته اند: حاجی نباید بیش از یک سوم قربانی را بخورد و روایات تثلیث قربانی را نقل کرده اند.<ref>- احکام القرآن جصاص، ج‏5، ص81، المغني،ج9، ص448، العدة شرح العمدة، ص235.</ref> و استحباب خوردن از قربانی حج قران و تمتع و استحباب تثلیث آن دو را مطرح کرده اند.<ref>- الفقه على المذاهب الأربعة، ج1، صص628-629، المبسوط، ج4، ص141، حاشية الروض المربع شرح زاد المستقنع، ج4، ص239-240.</ref> اما فقهای مالکی برای خوردن مقداری مشخص نکرده و تثلیث قربانی را رد کرده اند.<ref>- احکام القرآن ابن عربی، ج‏3، ص1294، الذبائح فی مناسک الحج مصادرها و مصارفها، ص217.</ref> 
== شرایط مصرف کنندگان قربانی==
همان طور که در بخش مصارف قربانی گفته شد، بخشی از قربانی صدقه و بخشی دیگر هدیه داده می شود. فقها برای کسی که صدقه یا هدیه را دریافت می کند، شرایطی همچون ایمان، فقیر بودن و اهل حرم بودن را قرار داده اند:

=== نظر فقهای امامیه ===
اکثر فقهای امامیه، "مومن بودن" را جزو شرایط دریافت کننده بخش صدقه و هدیه قربانی دانسته اند. <ref>مسالك الأفهام، ج‌2، ص303‌؛ مناسك حج، صص105-106؛ أنوار الفقاهة - كتاب الحج، ص172؛ قلائد الدرر، ص72؛ و نیز: سفينة النجاة، ج‌2، ص173‌.</ref> برخی نیز تنها در دریافت‌کننده بخش صدقه این شرط را لازم دانسته اند.<ref>جامع المقاصد، ج3، ص243؛ مدارك الأحكام، ج‌8، ص45‌؛ مهذّب الأحكام، ج‌14، صص278-279.</ref>

برخی فقهای امامیه "فقیر بودن" را جزو شرایط دریافت کننده بخش هدیه و صدقه از قربانی دانسته‌اند.<ref>بيست و پنج رساله فارسى، ص456؛ أنوار الفقاهة - كتاب الحج، ص172.</ref> اما قریب به اتفاق فقهای امامیه، فقیر بودن را تنها جزو شرایط دریافت‌کننده صدقه دانسته‌اند؛<ref>جامع المقاصد، ج3، ص243؛ مسالك الأفهام، ج‌2، ص 303‌؛ جواهر الكلام، ج19، ص 160‌؛ قلائد الدرر في مناسك من حج و اعتمر، ص72؛ و سفينة النجاة، ج‌2، ص173‌؛ مهذّب الأحكام، ج‌14، صص278-279؛ دليل الناسك، صص 386-387؛ التهذيب في مناسك العمرة و الحج، ج‌3، ص 226‌؛ منتخب مناسك حج، ص260؛ مناسك زائر، ص228، مسأله555.</ref>به جز محقق داماد که در هیچ کدام از دریافت‌کننده هدیه و صدقه، فقر را شرط ندانسته است و صدقه دادن به غنی را نیز جایز می‌شمارد و تفاوت بین هدیه و صدقه را در شرط بودن "قصد قربت" در صدقه و عدم شرطیت آن در هدیه می داند.<ref>- رک: كتاب الحج، ج‌3، ص 221.</ref> 

در بین فقهای  شیعه، آیة الله شبیری زنجانی، شرط "اهل حرم بودن" فقیر را از شرایط مصرف‌کننده صدقه می‌داند.<ref>مناسك زائر، ص228، مسأله555.</ref>

=== نظر فقهای اهل سنت ===
در سهم فقیر از قربانی، حنابله و شافعیه قائل به شرطیت "اهل حرم بودن" فقراء، و حنفیه و مالکیه قائل به عدم شرطیت آن هستند.<ref>- الفقه على المذاهب الخمسة، ج1، صص267-268؛ عیون المسائل، مسأله 557، ص273؛ الذبائح فی مناسک الحج مصادرها و مصارفها، سال یازدهم، شماره 2، ص218-219؛ المغنی، ج3، ص385؛ اللباب في شرح الكتاب، ج1، ص224.</ref>
== مشکلات مصارف قربانی ==
بین دهه های 30 تا 80 قرن چهاردهم هجری شمسی حاجیان با سه مشکل جدید در انجام فریضه قربانی حج تمتع مواجه شدند که عبارتند از:
# انتقال کشتارگاه به خارج از منی (در سال 1355 شمسی به "وادی محسر"<ref>- رک: سازمان حج و زیارت، اجرای طرح قربانی 1379 -1380 ه.ش، صص ۴۲_۴۳.</ref> و در سال 1378 به "معیصم"<ref>- آثار اسلامی مکه و مدینه ، ص170.</ref> )
# عدم امکان تثلیلث قربانی در فضای محدود منی به علت تعداد زیاد حجاج 
# اسراف قربانی با سوزاندن و دفن آنها: به علت زیاد بودن گوشت های قربانی، کم بودن مستحقین نزدیک، نبودن شرایط مناسب برای بسته بندی و ارسال قربانی ها و وجود فتاوایی بر ممنوعیت خارج کردن قربانی از منی. 

در بین فقهای امامیه، آیت الله خوئی مشکل اول را با جواز قربانی در کشتارگاه های فعلی و برداشتن شرط وقوع ذبح در منی؛<ref>- رک: المعتمد، ج‌5، صص210-211.</ref> و مشکل  دوم را با وکالت گرفتن از فقیر و اجازه تصرف در سهم فقیر؛<ref>- المعتمد، ج‌5، ص302؛ مناسك الحج، ص176.‌</ref> مشکل سوم را با دادن جواز خروج گوشت قربانی از منی حل کرده اند.<ref>- المعتمد، ج‌5، ص302.</ref> اکثر فقهای بعد ایشان نیز مشابه این راه‌کارها را پیشنهاد داده‌اند.{{نیازمند منبع}}

مذاهب اربعه اهل سنت مشکل اول را ندارند؛ چون قائل به وجوب ذبح در منی نیستند؛ بلکه کل حرم را محل قربانی می دانند؛<ref>- منتهى المطلب، ج‌11، ص172؛ و نیز رک: كشف اللثام و الإبهام، ج6، ص203.</ref> همچنین با مشکل دوم نیز مواجه نیستند؛ زیرا فقهای شافعی و مالکی تثلیث قربانی را رد کرده اند و فقهای حنفی و حنبلی نیز قائل به استحباب تثلیث هستند و استحباب برای آنها لزومی نمی آورد. پس تنها با مشکل سوم مواجه بودند. شیخ محمود شلتوت (م1383ه.ق)، در سال 1328 ه.ش ذبح را واجب کرد؛ هرچند موجب سوزاندن یا دفن شود.<ref>- رک: الفقه على المذاهب الخمسة، ج‌1، صص270-271؛ فقه الإمام الصادق عليه السلام، ج‌2، ص 237؛ به نقل از رسالة الإسلام، ج1، شماره4.</ref> اما دکتر طه ریان مالکی سه راهکار برای قربانی مطرح کرده است: 1- پرداخت قیمت قربانی به جای ذبح آن و صرف آن در مصارف مورد نیاز فقراء، 2- فروش گوشت قربانی و دادن قیمت آن به فقراء کشورهای اسلامی،3- ساخت کارخانه هایی برای بسته بندی گوشت ها و ارسال آن به فقراء کشورهای اسلامی.<ref>- رک: الذبائح فی مناسک الحج مصادرها و مصارفها، سال یازدهم، شماره2، ص221-222.</ref> امروزه راهکار سوم در عربستان اجرا می گردد.

==پانویس==
{{پانویس}}
==منابع==
{{منابع}}
* قرآن کریم
* اجرای طرح قربانی 1379 -1380 ه.ش، سازمان حج و زیارت، تهران، وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، سازمان حج و زیارت، 1380 ه‍ ش.
* احكام القرآن، ابن‏عربى، محمد، بيروت، دار الجيل، 1408ق.
* احكام القرآن، جصاص، احمد، بيروت، دار إحياء التراث العربي،  1405ه‍ ق.
* احكام و مناسك حج، منتظری نجف‌آبادى، حسينعلى، قم،  نشر سايه، 1428ه‍ ق.
* إرشاد الأذهان إلى أحكام الإيمان، علامه حلی، حسن بن يوسف، محقق: فارس حسون، قم، دفتر انتشارات اسلامى وابسته به جامعه مدرسين حوزه علميه قم، 1410ه‍ ق.
* الأم، شافعي، أبو عبد الله محمد بن إدريس، بيروت، دار المعرفة، 1410ه‍ ق.
* أنوار الفقاهة - كتاب الحج، نجفى كاشف الغطاء، حسن بن جعفر، نجف، مؤسسه كاشف الغطاء، 1422ه‍ ق.
* إيضاح ترددات الشرائع، حلّى، نجم الدين جعفر، قم، انتشارات كتابخانه آية الله مرعشى نجفى ره، 1428ه‍ ق.
* آثار اسلامی مکه و مدینه، جعفريان، رسول،  ویرایش2، نشر مشعر، تهران، ۱۳۷۹ ه‍ ش.
* البحر الرائق شرح كنز الدقائق، ابن نجيم، زين الدين، با حاشية: منحة الخالق لابن عابدين، بی جا، دار الكتاب الإسلامي، بی تا.
* بيست و پنج رساله فارسى، مجلسى دوم، محمد باقر، قم، انتشارات كتابخانه آية الله مرعشى نجفى قدس سره، 1412ه‍ ق.
* پرشکوه ترین مراسم عبادت و قربانی، مطابق با فتاوای آیة الله ناصر مکارم شیرازی، بی آزار شیرازی، عبدالکریم،  قم، مدرسه الامام علی بن ابی طالب علیه السلام، 1379 ه‍ ش.
* التبيان في تفسير القرآن، طوسى، ابو جعفر محمد، بيروت، دار إحياء التراث العربي، بی تا.
* تحرير الأحكام الشرعية على مذهب الإمامية، علامه حلی، حسن بن يوسف، قم، مؤسسه امام صادق عليه السلام، 1420ه‍ ق.
* تذكرة الفقهاء، علامه حلی، حسن بن يوسف،  قم، مؤسسه آل البيت عليهم السلام، بی تا.
* تفسير القرآن العظيم، ابن‏ابى‏حاتم، عبدالرحمن، محقق: اسعد محمد طيب، رياض، مكتبة نزار مصطفى الباز ، 1419ق.
* التفسير المظهرى، پانى‏پتى، ثناءالله، پاكستان - كويته،  مكتبة رشديه، 1412ه‍ ق.
* توضيح المناسك، لنگرودى، سيد محمد حسن مرتضوى، قم، دفتر حضرت آية الله، 1423 ه‍ ق.
* تهذيب الأحكام، طوسى، ابو جعفر محمد، تهران، دار الكتب الإسلامية، 1407ه‍ ق.
* التهذيب في مناسك العمرة و الحج، تبريزى، جواد، بی جا، بی نا، بی تا.
* جامع المدارك في شرح مختصر النافع، خوانسارى، سيد احمد، قم، مؤسسه اسماعيليان، 1405ه‍ ق.
* جامع المقاصد في شرح القواعد، محقق کرکی، على بن حسين عاملی، قم، مؤسسه آل البيت عليهم السلام، 1414ه‍ ق.
* الجامع للشرائع، حلّى، يحيى بن سعيد، محقق: جعفر سبحانى و دیگران‌، قم، مؤسسة سيد الشهداء العلمية، 1405ه‍ ق.
* جواهر الكلام في شرح شرائع الإسلام، نجفى، محمد حسن، بيروت، دار إحياء التراث العربي، بی تا.
* حاشية الروض المربع شرح زاد المستقنع، عاصمی قحطاني حنبلی، عبد الرحمن، بی جا، بی نا، 1397ه‍ ق.
* الحج في الشريعة الإسلامية الغراء، سبحانی تبريزى، جعفر، قم، مؤسسه امام صادق عليه السلام، 1424ه‍ ق.
* حکم الأضحیة فی عصرنا، مکارم شیرازی، ناصر، تقریر: احمد قدسی، قم، مدرسه الامام علی بن ابی طالب (علیه السلام)، 1418 ه‍ ق.
* دليل الناسك - تعليقة وجيزة على مناسك الحج (للنائيني)، حكيم، سيد محسن طباطبايى، بی جا، مدرسة دار الحكمة، 1416ه‍ ق.
* الذبائح فی مناسک الحج مصادرها و مصارفها، طه ریان، احمد علی، الجامعه الاسلامیه بالمدینه المنوره، سال یازدهم، شماره 2، 1398ق.
* الروضة البهية في شرح اللمعة الدمشقية، شهيد ثانى، زين الدين عاملى، محشّى: كلانتر، قم، كتابفروشى داورى، 1410ه‍ ق.
* السرائر الحاوي لتحرير الفتاوى، ابن ادريس حلی، محمد، قم، دفتر انتشارات اسلامى ،1410ق.  
* سفينة النجاة و مشكاة الهدى و مصباح السعادات، نجفى كاشف الغطاء، احمد بن على، نجف، مؤسسه كاشف الغطاء، 1423ه‍ ق.
* شرائع الإسلام في مسائل الحلال و الحرام، محقق حلی، نجم الدين جعفر بن حسن، قم،  مؤسسه اسماعيليان،  1408ه‍ ق.
* شرح الزركشي على مختصر الخرقي، زرکشی، محمد بن عبد الله، بی جا، دار العبيكان، 1413ه‍ ق.
* الشرح الكبير على متن المقنع، إشراف: محمد رشيد رضا، مقدسی، عبد الرحمن بن محمد حنبلي، بی جا، دار الكتاب العربي للنشر والتوزيع، بی تا.
* العدة شرح العمدة، مقدسی، ابو محمد بهاء الدین عبد الرحمن بن إبراهيم، قاهرة، دار الحديث، 1424ه‍ ق.
* عیون المسائل للقاضی عبدالوهاب المالکی، عبدالوهاب بن علی، محقق: علی محمد ابراهیم بورویبة، بیروت، دار ابن حزم للطباعة والنشروالتوزیع، 1430ه‍ ق.
* الفتاوى الجديدة، مکارم شیرازی، ناصر، قم، انتشارات مدرسه امام على بن ابى طالب (علیه السلام)،  1427ه‍ ق.
* فرهنگ عمید، عمید، حسن،  تهران، بهنود، 1389 ه‍ ش.
* فرهنگ فقه مطابق مذهب اهل بيت عليهم السلام، هاشمی شاهرودى، سيد محمود و دیگران، قم، مؤسسه دائرة المعارف فقه اسلامى بر مذهب اهل بيت عليهم السلام، 1426ه‍ ق.
* فرهنگ معین، معین، محمد، تهران، زرین، 1386 ه‍ ش.
* فقه الإمام الصادق عليه السلام، مغنيه، محمد جواد،  قم، مؤسسه انصاريان، 1421ه‍ ق.
* الفقه على المذاهب الأربعة، جزیری، عبد الرحمن، بيروت، دار الكتب العلمية، 1424ه‍ ق.
* الفقه على المذاهب الخمسة، مغنيه، محمد جواد، بيروت،  دار التيار الجديد - دار الجواد، 1421ه‍ ق.
* قلائد الدرر في مناسك من حج و اعتمر، نجفى كاشف الغطاء، احمد بن على، نجف، مؤسسه كاشف الغطاء، 1367ه‍ ق.
* قواعد الأحكام في معرفة الحلال و الحرام، علامه حلی، حسن بن يوسف، قم، دفتر انتشارات اسلامى وابسته به جامعه مدرسين حوزه علميه قم، 1413ه‍ ق.
* القوانین الفقهیه، ابن جزی الکلبی الغرناطی، ابوالقاسم محمد بن احمد، بی جا، بی نا، بی تا.
* الكافي في الفقه، ابوالصلاح حلبی، اصفهان، كتابخانه عمومى امام امير المؤمنين عليه السلام، 1403ه‍ ق.
* الكافي في فقه الإمام أحمد، ابن قدامة مقدسی، عبد الله، بی جا، دار الكتب العلمية ، 1414ق.
* الكافي، كلينى، محمد بن يعقوب، تهران، دار الكتب الإسلامية، 1407ه‍ ق.
* كتاب الحج، يزدى، سيد محمد محقق داماد، مقرر: عبد الله جوادى آملى‌، قم، چاپخانه مهر، 1401ه‍ ق.
* كشف اللثام و الإبهام عن قواعد الأحكام، فاضل هندى، محمد بن حسن اصفهانى، قم، دفتر انتشارات اسلامى وابسته به جامعه مدرسين حوزه علميه قم، 1416ه‍ ق.
* كفاية الأحكام، محقق سبزوارى، محمد باقر، اصفهان، انتشارات مهدوى، بی تا.
* اللباب في شرح الكتاب، میدانی، عبد الغني بن طالب حنفی، محقق: محمد محيي الدين عبد الحميد، بيروت، المكتبة العلمية، بی تا.
* لغت نامه، دهخدا، علی اکبر، زیر نظر: محمد معین و سید جعفر شهیدی، تهران، انتشارات مجلس شورای ملی و دانشگاه تهران، 1335 ه‍ ش.
* اللمعة الدمشقية في فقه الإمامية، شهيد اول، محمد بن مكى عاملى، بيروت، دار التراث-الدار الإسلامية، 1410ه‍ق.
* المبدع في شرح المقنع، ابن مفلح، إبراهيم، بيروت، دار الكتب العلمية، 1418ه‍ ق.
* المبسوط في فقه الإمامية، طوسى، ابو جعفر محمد، تهران، المكتبة المرتضوية لإحياء الآثار الجعفرية، 1387ه‍ ق.
* المبسوط، سرخسی، محمد، بيروت، دار المعرفة، 1414ه‍ ق.
* مجمع الفائدة و البرهان في شرح إرشاد الأذهان، اردبيلى، احمد، قم، دفتر انتشارات اسلامى وابسته به جامعه مدرسين حوزه علميه قم، 1403ه‍ ق.
* المختصر النافع في فقه الإمامية، محقق حلی، نجم الدين جعفر بن حسن، قم، مؤسسة المطبوعات الدينية، 1418ه‍ ق.
* مختلف الشيعة في أحكام الشريعة، علامه حلی، حسن بن يوسف، قم، دفتر انتشارات اسلامى وابسته به جامعه مدرسين حوزه علميه قم، 1413ه‍ ق.
* مدارك الأحكام في شرح عبادات شرائع الإسلام، موسوی عاملى، محمد بن على، بيروت، مؤسسه آل البيت عليهم السلام، 1411ه‍ ق.
* مسالك الأفهام إلى تنقيح شرائع الإسلام، شهيد ثانى، زين الدين عاملى، قم، مؤسسة المعارف الإسلامية، 1413ه‍ ق.
* معاني الأخبار، صدوق، محمّد بن على بن بابويه قمی، قم، دفتر انتشارات اسلامى وابسته به جامعه مدرسين حوزه علميه قم، 1403ه‍ ق.
* المعتمد في شرح المناسك، خويى، سيد ابو القاسم موسوى، مقرر: سيد رضا موسوى خلخالى‌، قم، منشورات مدرسة دار العلم - لطفى، 1410ه‍ ق.
* المغني، ابن قدامة مقدسی، عبد الله، بی جا، مكتبة القاهرة، 1388ق. 
* مفردات ألفاظ القرآن، راغب اصفهانى، حسين، لبنان – سوريه، دار العلم - الدار الشامية، 1412ه‍ ق.
* مناسك الحج و أحكام العمرة، سبحانی تبريزى، جعفر، قم، مؤسسه امام صادق عليه السلام، 1428ه‍ ق.
* مناسك الحج، تبريزى، جواد، قم، دار الصديقة الشهيدة سلام الله عليها، 1415ه‍ ق.
* مناسك الحج، خويى، سيد ابو القاسم موسوى، قم، چاپخانه مهر، 1411ه‍ ق.
* مناسك الحج، شبيرى زنجانى، سيد موسى، قم، مؤسسة الولاء للدراسات، 1421 ه‍ ق.
* مناسك الحج، شيرازى، سيد محمد حسينى، يك جلد، بی چا، بی نا، بی جا، بی تا.
* مناسك الحج، مکارم شیرازی، ناصر، قم، انتشارات مدرسه امام على بن ابى طالب (علیه السلام)،1416ه‍ ق.
* مناسك حج و عمره، بهجت فومنى، محمد تقى، قم، انتشارات شفق، 1424ه‍ ق.
* مناسك حج، انصاری دزفولى، مرتضى، قم، مجمع الفكر الإسلامي، 1425ه‍ ق.
* مناسك حج، لنكرانى، محمد فاضل موحدى، قم، انتشارات امير قلم، 1423ه‍ ق.
* مناسك زائر، شبيرى زنجانى، سيد موسى، قم، شهاب الدين، 1427ه‍ ق.
* منتخب مناسك حج (مسائل مبتلى به زائران)، فلاح‌زاده ابرقويى، محمد حسين، قم، نشر مشعر، 1426 ه‍ ق.
* منتخب مناسك حج، خمينى، سيد روح اللّه موسوى، قم، نشر مشعر، 1426ه‍ ق.
* منتهى المطلب في تحقيق المذهب، علامه حلی، حسن بن يوسف، مشهد، مجمع البحوث الإسلامية، 1412ه‍ ق.
* مهذّب الأحكام، سبزوارى، سيد عبد الأعلى، قم، مؤسسه المنار-دفتر حضرت آية الله، 1413ه‍ ق.
* المهذب، ابن براج طرابلسى، قاضى عبد العزيز، محققین: جعفر سبحانى و دیگران‌، قم، دفتر انتشارات اسلامى، 1406ق.
* النهاية في مجرد الفقه و الفتاوى، طوسى، ابو جعفر محمد، بيروت، دار الكتاب العربي، 1400ه‍ ق.
* وسائل الشيعة، حرّ عاملی، محمد، قم، مؤسسه آل البيت عليهم السلام، 1409ه‍ ق.


{{پایان}}