در حال ویرایش مقام محمود

'''مقام محمود'''، جایگاهی ستوده و منزلتی والاست که در نتیجه تهجد [[پیامبر اسلام(ص)]]، به وی داده شده است. این مقام درجه‌ای اعتباری نیست، بلکه واقعیت و موجودیتی است که [[خدا]] به او داده است. در روایات و بیشتر تفاسیر شیعه، این مقام به [[شفاعت]] تفسیر شده است.

مفسران [[اهل سنت]]، بارزترین مصداق مقام محمود را شفاعت دانسته‌اند؛ برخی از آنها، مقام محمود را به  لوای حمد و  بهترین مکان در عرش خدا دانسته‌اند.

== مفهوم‌شناسی ==
واژه محمود، به معنای نیکو سیرت، در مقابل مذموم است. به گفته برخی به معنای ستوده و ستایش شده نیز آمده است.<ref>ابن فارس، 1404: ج1، ص316</ref> محمود از نام‌های خدا است، یکی از لقب‌های [[حضرت محمد(ص)]] است.<ref>شرتونی، 1403: ج1، ص 228</ref> واژه مقام، به معانی منزلت، مرتبت، درجه، پایه، رتبه و جایگاه است. گفته شده «مقام محمود»، درجه اعلای از خوبی‌ها است.<ref>دهخدا، 1365: ج14، ص1298</ref>

«مقام محمود» اصطلاحی است [[قرآن|قرآنی]]، که از آیه 79 از سوره اِسراء گرفته شده است. بسیاری از مفسران، مقام محمود را مقام [[شفاعت]]<ref>فیروز آبادی، [بی تا]، ص240</ref> و برخی، مقام شفاعتِ عظمای پیامبر(ص) دانسته‌اند.<ref>طباطبایی، 1377، ج1، ص178 ؛ مکارم شیرازی و دیگران، 1370، ج12، ص232؛ جوادی آملی، 1378، ج4، ص 285</ref> برخی از مفسران، مقام محمود را جایگاه و مقام ویژه‌ای برای حضرت محمد(ص)  دانسته‌اند که در آن، اشراف بر همه خلایق داشته و هرچه بخواهد خدا به او می‎دهد.<ref>طبرسی، 1380، ج6، ص 283 ؛ ابن عربی، 1383ش، ص348 ؛ عروسی حویزی، 1383، ج3، ص206</ref> [[محمدباقر مجلسی|علامه مجلسی]]، یکی از معانی آن را، اهلیت یافتن برای ظهور [[امام مهدی(عج)]] دانسته است.<ref>مجلسی، 1403، ج101، ص302</ref> 

در اصطلاح عارفان، مقام محمود به معنای مجالست در حال شهود است.<ref group="یادداشت">به معنای نشستن در حضور حق تعالی.</ref><ref>سجادی،1370ش، ص737 </ref>

== در قرآن ==
«مقام محمود» در [[قرآن]] تنها یک بار، در آیه {{آیه|وَمِنَ اللَّیْلِ فَتَهَجَّدْ بِهِ نَافِلَةً لَّکَ عَسى‏ أَنْ یَبْعَثَکَ رَبُّکَ مَقاماً مَحْمُوداً
}}<ref>اسراء: 79</ref> آمده است.

بر اساس این آیه، سبب و مقدمه رسیدن به مقام محمود، قرائت قرآن و تهجد شبانه است. 

به گفته طبرسی، مفسر شیعه، مقصود از مقام محمود در این آیه این است که حضرت محمد(ص)

«مقام» در اینجا به مفهوم «بعث» و متضمن معنای اقامت است و مفعول مطلق می‌باشد؛ یعنی خداوند تو را در قیامت در موقعیتی پرشکوه و مقامی بلند و ستوده قرار می‌دهد و خلق از اولین تا آخرین، تو را ستایش می‌کنند و در این مقام است که برتری پیامبر(ص)  بر همگان روشن و آشکار می‌شود و در این جایگاه است که هرچه از او<ref>حضرت رسول9 </ref> بخواهند و شایسته آن باشند، آن حضرت به اذن خدا اعطا می‌کند<ref>طبرسی، 1380ق، ج6 ، ص285</ref>

مقام محمود جایگاهی ستوده و منزلتی والاست که در نتیجه تهجد او به ایشان عنایت شده است و روشن است که «این مقام درجه و رتبه‌ای اعتباری نیست، بلکه واقعیت و موجودیتی است که موهبهً و اکتساباً خداوند متعال آن را به حضرت رسول(ص)  عنایت کرده است»<ref>حسینی طهرانی، 1360، ج8 ، ص130</ref> و این رحمت گسترده خداوند متعال است که از رحمانیت او سرچشمه گرفته، خداوندی که محمود مطلق است، این حقیقت را می‌توان از آیات قرآن کریم بهدست آورد؛ آنجا که می‌فرماید: «یَوْمَ لَا یُغْنِی مَوْلًى عَن مَّوْلًى شَیْئًا وَلَا هُمْ یُنصَـرُونَ * إِلَّا مَن رَّحِمَ الله »<ref>دخان: 41و42</ref> «روزی که هیچ دوستی نمیتواند دوست خود را بی نیاز کند و مردم مورد نصرت واقع نمیشوند مگر کسی که مورد رحمت خدا قرار گیرد.» رحمت استثنا شده در این آیه، همان اذن و اجازه‌ای است که در آیه:<ref>یَوْمَئِذٍ لَّا تَنفَعُ الشَّفَاعَةُ إِلَّا مَنْ أَذِنَ لَهُ الرَّحْمَنُ</ref><ref>طه: 109</ref> «در آن روز، شفاعت [به کسی] سود نبخشد، مگر کسی را که [خدای] رحمان اجازه دهد.» استثنا شده است و حقیقت این اذن همان رحمت گسترده پروردگار است.



بنابراین، مقام محمود مقامی است که واسطه بین خداوند متعال و بین مقام حمد است.»<ref>حسینی طهرانی، 1360، ج8 ، ص131</ref>

افاده این حقیقت در آیه: «وَ لَسَوْفَ یُعْطِیکَ رَبُّکَ فَتَرْضَى»  (ضحی: 5)؛ «و به زودی پروردگارت تو را عطا خواهد کرد، تا خرسند گردی.» روشن است؛ چون این خطاب خداوند به حضرت رسول(ص)  نیز مطلق می‌باشد؛ و بدیهی است که عطیه مطلقه خداوند متعال همان رحمت مطلقه است.

بنابراین، مفاد این آیه از جهت مطلق بودن و گستردگی شمول آن و نیز از جهت افاده معنای فنای کلی حضرت رسول(ص)  در ذات خداوند متعال<ref>جوادی آملی، 1382ش. ج2، ص242 </ref> ؛ همان مفاد آیات:<ref>وَ مَا أَرْسَلْنَاکَ إِلَّا رَحْمَةً  لِّلْعَالَمِینَ</ref><ref>انبیاء : 107</ref> و<ref>عَسى‏ أَنْ یَبْعَثَکَ رَبُّکَ مَقاماً مَحْمُوداً</ref><ref>اسراء : 79</ref> می‌باشد.

در نتیجه با توجه به آیات فوق، خداوند عنایات ویژه‌ای را بدون قید و شرط به پیامبر(ص)  مبذول داشته که نشأت گرفته از رحمت بی منتهای اوست و ظهور کامل حقیقت، این عنایات روز رستاخیز بوده؛ بدین معنا که حقیقت رحمت بودن پیامبر برای جهانیان در جایگاه مقام محمود برای همگان آشکار شده که در نهایت به رضایت مطلق پیامبر(ص) می‌انجامد.

== در روایات ==
در روایات نظراتی درباره مقام محمود هست که ما به ذکر آنها می‌پردازیم:

روایات اسلامی که به صورت متواتر درباره آیه 79 سوره اسراء وارد شد، در توضیح آیه می‌گوید: مقصود از «مقام محمود» همان شفاعت است؛ «وَمِنَ اللَّیْلِ فَتَهَجَّدْ بِهِ نَافِلَهً لَّکَ، عَسى‏ أَنْ یَبْعَثَکَ رَبُّکَ مَقاماً مَحْمُوداً)<ref>اسراء: 79</ref> «برای گزاردن نماز نافله، در بخشی از شب برخیز، تا خدا تو را به مقام بس پسندیده‌ای برانگیزد.»

طبرسی می‌نویسد: مفسران مسلمان همگی بر این نظریهاند که مقصود از «مقام محمود» همان مقام شفاعت است و می‌گویند در روز رستاخیز پیامبر(ص) پرچم سپاسگزاری را به دست می‌گیرد و تمام پیامبران زیر آن پرچم میایستند. او نخستین شفاعت کننده و نخستین کسی است که شفاعت او پذیرفته می‌شود<ref>طبرسی، 1380، ج6 ، ص681</ref>

برای نمونه، به چند روایت اشاره میکنیم:

* پیامبر(ص)  فرمودند: «قَوْلَهُ:<ref>عَسى‏ أَنْ یَبْعَثَکَ رَبُکَ مَقاماً مَحْمُوداً</ref> هُوَ المَقامُ الذَّی اَشْفَعُ لِاُمَّتِی فِیهِ»<ref>شیبانی مروزی، [بی‎تا] ، ج2، ص441</ref> «مقام محمود که خداوند متعال در آیه 79 سوره بنی اسرائیل گفته است؛ همان مقامی است که در آن برای امتم شفاعت می‌کنم.»
* امام علی(ع)  فرمودند: «قالَ رَسُولُ الله(ص)  اِذا قُمْتَ المَقامُ المَحْمُودُ تَشَفَّعْتُ فی اَصْحابِ الْکَبائرَ مِنْ اُمَّتی فَیَشْفَعَنی اللهُ فِیهِم وَ اللهُ لا تَشَفَّعْتُ فِیمَنْ اَذی ذُرِّیتَّی»<ref>صدوق، 1414ق، ص370</ref>
* «پیامبر(ص)  فرمودند: هنگامیکه در مقام محمود [مقام شفاعت] قرار گیرم، برای آن افراد از امتم که مرتکب گناهان بزرگ شده‌اند، شفاعت می‌کنم و خدای متعال شفاعتم را درباره آنان می‌پذیرد. به خداوند سوگند برای کسانی که ذریه و فرزندان مرا آزار کرده باشند، شفاعت نمیکنم.»
* از امام باقر یا امام صادق(ع) نقل شده که در تفسیر جمله<ref>عَسى‏ أَنْ یَبْعَثَکَ رَبُّکَ مَقاماً مَحْمُوداً</ref><ref>اسراء: 79</ref> فرمود: «هِی الشَّفاعَهُ»<ref>عیاشی، 1380ش، ج2، ص14</ref>
* از سماعه بن مهران از موسی بن جعفر(ع) درباره آیه مبارک<ref>عَسى‏ أَنْ یَبْعَثَکَ رَبُّکَ مَقاماً مَحْمُوداً</ref><ref>اسراء : 79</ref> روایت شده که فرمود: «مردم در قیامت چهل سال سرپا نگه داشته می‌شوند؛ به خورشید فرمان داده می‌شود تا بر سر مردم بتابد، و عرق آنها را فراگیرد و به زمین فرمان داده می‌شود که از عرق آنها چیزی نپذیرد. پس نزد آدم می‌آیند، او جواب می‌دهد که من خود دارای گناه و خطیئه هستم، نزد نوح بروید. نوح نیز آنان را به پیغمبر بعد از خود ارجاع می‌دهد تا به عیسی می‌رسد. و آن جناب می‌گوید: دست به دامان محمد رسول الله بزنید. همو که خاتم پیامبران است. پس پیامبر(ص) می‌فرماید: من برای شفاعت هستم. پس تا در بهشت می‌آید و در را می‌کوبد. گفته می‌شود: کیستی؟ با اینکه خداوند بهتر می‌داند. می‌گوید: محمد. گفته می‌شود در را برایش بگشایید. وقتی در باز می‌شود، به پروردگارش رو می‌آورد و به سجده می‌افتد. سر را بلند نمیکند تا به او گفته شود سخن بگو و درخواست کن تا عطا شوی و شفاعت کن تا پذیرفته شود. پس سر را بلند میکند، حتی درباره کسانی از مسلمانان که به آتش سوخته شده‌اند شفاعت می‌کند! روز قیامت هیچ کس از مردم، آبرومندتر از محمد  نیست. این است گفتار خداوند؛<ref>عَسى‏ أَنْ یَبْعَثَکَ رَبُّکَ مَقاماً مَحْمُوداً</ref><ref>مجلسی، 1403، ج8 ، ص48</ref>

== در تفاسیر شیعه ==
بیشتر مفسران شیعه<ref>طوسی، [بیتا]، ج6 ، ص510 ؛ طبرسی، 1380ش، ج6 ، ص283 وهمان، 1377ش، ج2، ص341 ؛  فیض کاشانی، 1415ق، ج3، ص210 ؛ بحرانی، 1416ق، ج3، ص 569 ؛ عیاشی، 1380ش، ج2، ص14 ؛ طباطبایی1377ش، ج1، ص178 ؛ مکارم شیرازی و دیگران، 1370ش، ج12، ص232 ؛ جوادی آملی، 1378ش، ج4، ص 285</ref> معتقدند: مقام محمود همان مقام شفاعت است که در اثر شب زندهداری و نماز خواندن پیامبر(ص) ، به آن حضرت اعطا شده و هرکس از او شفاعت بخواهد و مصلحت باشد، به اذن خدا شفاعتش می‌کند.

* طبرسی در این باره می‌گوید: «و این مقامی والاست که آن بزرگوار مردم را شفاعت می‌کند. پرچم حمد به دست توانمندش برافراشته شده و پیامبران و فرشتگان در سایه آن پرچم گرد می‌آیند و پیامبر(ص)  نخستین شفاعت کننده و نخستین کسی است که شفاعت او به بارگاه خداوند پذیرفته می‌شود.»<ref>طبرسی، 1380ش، ج6 ، ص284</ref>
* ابوالفتوح رازی معتقد است: «عَسى‏ أَنْ یَبْعَثَکَ، أى رجاء أن یبعثک ربّک»؛ امید آن را که خداى تعالى تو را به مقام محمود رساند و مفسّران گفتند: «لعلّ» و «عسى» از خداى واجب باشد و امّا مقام محمود، بیشتر اهل علم برآنند که مقام شفاعت است و آن مقامى است که همه برآن غبطه می‌خورند!»<ref>رازی، 1408ق، ج12، ص270</ref>
* صدرالمتألهین می‌نویسد: «اجلّ واعظم مراتب حمد در حقیقت محمدیه نهفته است. این حقیقت محمدیه، قائم به وجود پیامبر(ص) است. از حیث وصول او به مقام محمودکه در گفتار خداوند وعده داده شده:<ref>عَسى‏ أَنْ یَبْعَثَکَ رَبُّکَ مَقاماً مَحْمُوداً</ref><ref>اسراء : 79</ref> «امید است پروردگارت تو را به مقامى در خور ستایش برانگیزد!» پس ذات مقدس او اقصی مراتب حمد است که خداوند خودش را به آن حمد کرده است.»<ref>صدرالمتألهین، 1366ش، ج1، ص74</ref>
* شبر معتقداست: «مقام محمود»، مقامی است که اولین وآخرین افراد درآن، پیامبر(ص) را ستایش می‌کنند وآن مقام شفاعت است»<ref>شبر، 1412ق، ص286</ref>
* شریف لاهیجی ‌گوید: «منظور از آیه<ref>أنْ یَبْعَثَکَ رَبُّکَ مَقاماً مَحْمُوداً</ref> نزدیک است که برانگیزد تو را پروردگارت و تو را جاى دهد پسندیده؛ یعنى پروردگار تو در دنیا وجوب نماز شب را مخصوص تو گردانید و از خصایص تو ساخت تا آنکه در آخرت مقام محمود را مخصوص تو و از خصایص تو گرداند و جمعی از مفسران اتفاق کرده‏اند که مراد از مقام محمود مرتبه شفاعت کامله است که در روز قیامت بهآن حضرت خواهند داد و او را به این منزلت اختصاص و امتیاز خواهند بخشید.»<ref>شریف لاهیجی، 1373ش، ج2، ص840</ref>
* علامه طباطبایی بر این اعتقاد است که: جمله «عَسَى أَن یَبْعَثَکَ» دلیل بر این است که این مقامی است که خدا در آینده به تو خواهد داد. مقامی استکه ستایش همگان را برمیانگیزد؛ زیرا سودش به همگان می‌رسد؛<ref>چرا که محمود در جملة بالا مطلق است و هیچگونه قید و شرطی ندارد</ref> از این گذشته حمد و ستایش در برابر یک عمل اختیاری است و چیزی که واجد همه این صفات باشد جز شفاعت عامه پیامبر(ص)  نیست<ref>طباطبایی، 1377ش، ج1، ص178</ref>
* نظر تفسیر نمونه در این باره: «مقام محمود» چنانکه از لفظش پیداست، معنای وسیعی دارد که شامل هر مقام که در خور ستایش باشد، می‌شود ولی مسلماً در اینجا اشاره به مقام ممتاز و فوق العاده‌ای است که برای پیامبر در سایه عبادتهای شبانه و نیایش در دل سحر حاصل می‌شده است. معروف در میان مفسران این است که مقام در اینجا همان شفاعت کبرای پیامبر(ص) است. و این احتمال نیز وجود دارد که مقام محمود همان نهایت قرب به پروردگار باشد که یکی از آثارش شفاعت کبری است. گرچه مخاطب در این آیه ظاهراً پیامبر است، لیکن از یک نظر میتوان حکم آن را تعمیم داد و گفت همه افراد با ایمان ـ که برنامه الهی روحانی تلاوت و نماز شب را انجام می‌دهند ـ  سهمی از مقام محمود خواهند داشت و به میزان ایمان و عمل خود، به بارگاه قرب پروردگار راه خواهند یافت و به همان نسبت می‌توانند شفیع و دستگیر واماندگان در راه شوند؛ زیرا می‌دانیم هر مؤمنی در شعاع ایمان خود از مقام شفاعت برخوردار خواهد بود، ولی مصداق اتمّ و اکمل این آیه شخص پیامبر(ص)  است.»<ref>مکارم شیرازی، 1370ش، صص232ـ 231</ref>

* مرحوم سیدمصطفی خمینی در این باره می‌نویسد: «این مقام بالاترین مرتبه حمدی است که خداوند توسط آن حمد و ستایش شده به این دلیل پیامبر(ص) ، حمّاد وأحمد و محمّد و محمود نامیده شده است.»<ref>خمینی، 1418ق، ج1، ص301 </ref>

پس مقام محمود در تفاسیر شیعه، مقامی است که تمام مقامات پیامبر(ص)  را باید در آن یافت و این مقام، جایگاهی است که از میان تمام انبیا و اوصیای الهی تنها پیامبر(ص)  لیاقت و شایستگی احراز آن را دارند و به سبب این مقام است که آن حضرت سیادت و سروری بر تمام خلایق را در روز قیامت خواهند داشت و جایگاه و زمان ظهور این مقام و منزلت در روز رستاخیز برای همگان، از اولین وآخرین می‌باشد.

== در تفاسیر اهل سنت ==
در میان مفسران اهل سنت نیز چند قول مختلف وجود دارد که در اینجا به بررسی آن‎ها می‌پردازیم:

* طبری ‌گوید: «مقام محمود همان مقامی است که حضرت رسول(ص)  در کنار خداوند بر عرش می‌نشیند و روایتی از مجاهد نقل کرده که در تفسیر این آیه:<ref>عَسى‏ أَنْ یَبْعَثَکَ رَبُّکَ مَقاماً مَحْمُوداً</ref><ref>اسراء: 79</ref> گفته: «یجْلِسُهُ مَعَهُ عَلی عَرشِهِ»؛ «پیامبر همراه خداوند بر عرش می‌نشیند.»<ref>طبری، [بیتا]: ج9، ص145</ref>
* قرطبی در نقد نظر طبری آورده است: «این قول درست نیست؛ چرا که اصل و صحیحِ حدیث این است: «إِنَّهُ یَجْلِسَهُ مَعَ اَنْبیائه وَ مَلائِکَتِهِ»؛ او با انبیا و فرشتگان می‌نشیند. قرطبی در ادامه نظر ابن عبدالبرّ در کتاب التمهید را آورده که او نوشته است: مجاهد، که از بزرگان تأویل قرآن بوده، گفته است: نزد اهل علم این سخن دو معنا دارد؛ یکی همان که در بالا گفته شد «یَجْلِسَهُ مَعَ اَنْبیاءِهِ وَ مَلائِکَتِهِ» و دوم: در تأویل این آیه:<ref>وُجُوهٌ یَوْمَئِذٍ نَّاضِرَةٌ</ref><ref>قیامت: 22</ref> منظور از این آیه آن است که منتظر ثوابند و منظور نگاه کردن نیست<ref>قرطبی، [بی تا]: ص154</ref>
* گروهی آن را شفاعت عامه حضرت رسول(ص)  برای مردم در روز قیامت می‌دانندکه نمونه آنها فخررازی است که به نظر آن می‌پردازیم: «امت اسلامی درباره شفاعت پیامبر عزیز خود بهطور اتحاد چنین می‌گویند: منظور از «مقام محمود» مقام شفاعت است که خدای منان به پیامبر گرامی خود وعده داده و در آن باره فرموده است:<ref>عَسى‏ أَنْ یَبْعَثَکَ رَبُّکَ مَقاماً مَحْمُوداً</ref><ref>اسراء: 79</ref> و باز می‌گویند: آیه مبارک<ref>وَلَسَوْفَ یُعْطِیکَ رَبُّکَ فَتَرْضَى</ref><ref>ضحی: 5</ref> مربوط به مسئله شفاعت است که خدای رحمان می‌گوید: «به زودی پروردگارت آنچنان برایت می‌بخشد که تا راضیات کند»؛ یعنی شفاعت تو را میپذیرد و بدین وسیله برای عده زیادی نجات می‌بخشد تا آن مقدار که رضایت تو در این باره جلب گردد.» وی در ادامه می‌گوید: «با اینکه مسلمانان در اصل «شفاعت» اتحاد دارند ولی متأسفانه در معنای آن، راه اختلاف را می‌پیمایند.<ref>فخر رازی، [بی تا]، ج21، ص27</ref>
* طایفه معتزله شفاعت را تنها برای بالا بردن مقام و درجات بهشتیان میدانند ولی به نظر ما شفاعت درباره گناهکاران امت و پیروان پیامبر خاتم و خروج گروهی از آتش [که همان شفاعت پیامبر(ص)  می‌باشد]. نیز انجام میگیرد»<ref>فخر رازی، [بی تا]، ج21، ص27</ref>
* مقام محمود، شفاعت عامه است برای اهل محشر؛ از مؤمنان و کافران امتها که انبیا امتهایشان را به پیامبر(ص)  ارجاع می‌دهند و آن حضرت در حق ایشان شفاعت می‌کند تا اینکه از هولها و ترسهای این موقف راحت شوند<ref>قرطبی، [ بیتا]: ص155</ref>
* گروهی اعطای لوای حمد به آن حضرت را مقام محمود دانستهاند<ref>طنطاوی جوهر المصری، 1412 ق، ج9، ص79</ref> قرطبی ‌گوید: «بین دو قول<ref>سوم وچهارم</ref> اختلافی وجود ندارد؛ چرا که حضرت رسول(ص)  زمانی که لواء حمد در دستشان است به شفاعت میپردازند»<ref>قرطبی، [ بیتا]، ص153</ref>
* ابن عربی عارف بزرگ قرن هفتم در بیان حقیقت «مقام محمود» آورده است: «در روز قیامت تمام خصلتهای پسندیده از آن پیامبر(ص)  است. و این همان مقام محمودی است که در قرآن وعدهاش به آن حضرت داده شده و این مقام مورد تحسین همگان است و بازگشت تمام ثناها و ستایش‎ها به آن است. و مقامی است که تمام مقامات<ref>آن حضرت(ص</ref> ) به آن باز می‌گردد. »<ref>ابن عربی، 1383ش، ص353</ref>

حاصل آنکه آنچه اکثر مفسران اهل سنت در تفسیر «مقام محمود» گفته‌اند در حقیقت بارزترین مصداق این مقام؛ یعنی شفاعت عظمای حضرت رسول(ص)  می‌باشد؛ البته برخی نیز اعطای لوای حمد و قرارگرفتن او در بهترین مکان در عرش خدا را مقام محمود دانسته‌اند که این دو نیز از ویژگیهای این مقام می‌باشد.

==پانویس==
{{پانویس}}

==منابع==
{{منابع}}
{{برگرفتگی
 | پیش از لینک = مقاله
 | منبع = ارتباط تفسیری «مقام محمودِ» پیامبر(ص) با «شفاعت»/ با پژوهشی در تفاسیر فریقین،
 |‌ توضیحات منبع = میقات حج، دوره 26، شماره 102
زمستان 1396ش، ص109-120.
 | لینک = http://miqat.hajj.ir/article_61820.html
}}
* ابن عربی، محی الدین، فتوحات مکیه، ترجمه و تعلیق: محمد خواجوی، تهران، انتشارات مولی، 1383ش.
* ابن فارس، احمد‌، معجم مقاییس اللغه، قم، مکتب الاعلام الاسلامی، 1404ق.
* ابوالفتوح رازى، حسین بن على ‏، روض الجنان و روح الجنان فى تفسیرالقرآن، مشهد، بنیاد پژوهشهاى اسلامى آستان قدس رضوی، 1408ق.
* بحرانى، سید هاشم‏، ‏البرهان فى تفسیر القرآن‏، تهران‏، بنیاد بعثت، 1416ق.
* جوادی آملی، عبدالله ، تفسیر تسنیم، قم، مرکز نشر اِسراء، 1378ش.
* جوادی آملی، عبدالله ، سیرة رسول اکرم9  در قرآن «تفسیر موضوعی قرآن کریم»، قم، اسوه، 1382ش.
* حسینی  طهرانی، محمد حسین، معاد شناسی، تهران، حکمت، 1360ش.
* خمینى، سید مصطفى، تفسیر القرآن الکریم، تهران، موسسة تنظیم و نشر آثار امام خمینى= ، 1418ق.
* خوری الشرتونی اللبنانی، سعید، اقرب الموارد فی فصح العربیة و الشوارد، قم، مکتبة آیة الله العظمی مرعشی، 1403ق.
* دهخدا، علی‌اکبر، لغتنامه دهخدا، تهران، موسسة لغت‌نامه دهخدا، 1365ش.
* سجادی، جعفر، فرهنگ لغات و اصطلاحات عرفانی، تهران، چاپ کتابخانة طهوری، 1370ش.
* شبر، سید عبد الله، تفسیر القرآن الکریم، بیروت، ‏دارالبلاغة للطباعة والنشر،1412ق.
* شریف لاهیجى، محمد بن على، تفسیر شریف لاهیجى‏، تهران، دفتر نشر داد، 1373ش.
* شیبانی مروزی، احمد بن حنبل، مسند، بیروت، دارصادر، [بی‌تا].
* صدرالمتألهین، محمد بن ابراهیم‏، تفسیر القرآن الکریم، قم، انتشارات بیدار، 1366ش.
* صدوق، محمد بن علی، امالی، قم، دارالثقافه، 1414ق.
* طباطبایی، سید محمد حسین، تفسیرالمیزان، قم، دفتر انتشارات اسلامی، 1377ش.
* طبرسى، ابوعلی الفضل بن الحسن، تفسیر جوامع الجامع، تهران، انتشارات دانشگاه تهران و مدیریت حوزة علمیة قم، 1377ش.
* طبرسى، ابوعلی الفضل بن الحسن، تفسیر مجمع البیان، تهران، انتشارات فراهانی، 1380ش.
* طبری، محمد بن جریر، جامع البیان عن تأویل‌ آی القرآن، بیروت، دارالمعرفه، [بی‌تا].
* طنطاوی، جوهری المصری، الجواهر، بیروت، داراحیاء التراث العربی، 1412ق.
* طوسى، محمد بن حسن، التبیان فى تفسیر القرآن، ‏ بیروت، دار احیاء التراث العربى، [بیتا].
* عروسی حویزی، عبدعلی بن جمعه، تفسیر نورالثقلین، قم، المطبعة العلمیة، 1383ق.
* عیاشى، محمد بن مسعود، التفسیر، ‏تهران، ‏چاپخانه علمیه،1380ق.
* فخر رازی، محمدبن عمر، تفسیر مفاتیح الغیب، بیروت، دارالمعرفه، [ بی‌تا].
* فیروز آبادی، طاهر بن یعقوب، تنویر المقباس من تفسیر ابن عباس، بیروت، دارالفکر، [بی‌تا].
* فیض کاشانى، ملا محسن، تفسیر الصافى‏، تهران، انتشارات الصدر، 1415ق.
* قرطبی، ابی‌عبدالله محمد بن احمد الانصاری، یوم الفزع الاکبر، محقق: محمد ابراهیم سلیم، مصر، الطبع و النشر مکتبة القرآن، [ بی‌تا].
* مجلسی، محمد باقر، بحارالانوار لدرر اخبار الائمة الاطهار، بیروت، دار احیاء التراث العربی، 1403ق.
* مکارم شیرازی، ناصر، و دیگران ، تفسیر نمونه، قم، دارالکتب الاسلامیه، 1370ش.