| نسخهٔ فعلی |
متن شما |
| خط ۱: |
خط ۱: |
| [[پرونده:نقشه کربلا مربوط به زمان ورود امام حسین(ع) به آن.jpg|بندانگشتی|نقشه‌ای احتمالی، از موقعیت نهر علقمه در زمان رویداد [[عاشورا]].]]
| | {{در دست ویرایش|ماه=[[آذر]]|روز=[[۶]]|سال=[[۱۳۹۸]]|کاربر=Abbasahmadi1363 }} |
| '''نهر علقمه''' یا '''علقمی'''، شاخه‌ای از [[فرات]] بود، که در نزدیکی هیت و [[استان انبار|انبار]] از فرات جدا شده، به سمت جنوب متمایل شده و سرانجام به [[کوفه]] می‌رسید. امروزه نهر علقمه از میان رفته است.
| |
|
| |
|
| برخی حفر این نهر را به بخت‌النصر پادشاه [[ايران|ایران]] نسبت داده و برخی، به جد [[مؤیدالدین محمد بن علقمی]] (م. ۶۵۶ق)، وزیر مستعصم [[بنی‌عباس|عباسی]] نسبت داده‌اند. این نهر بارها، حفر و لایروبی شده و نشانه‌های بقای حیات در آن، تا پایان سده هفتم گزارش شده و پس از آن خشکیده است. آب این نهر، شیرین و واژه علقمه به معنای تلخ بوده و در علت نامگذاری آن اختلاف است. پادشاهان، از نهر علقمه به عنوان سدی دفاعی و تاکتیکی در برابر یورش‌ها بهره می‌بردند. برخی، یکی از اعمال مستحبی ورود به [[کربلا]] را غسل با آب نهر علقمی دانسته‌اند.
| | [[رده:مقاله‌های در دست ویرایش]] |
|
| |
|
| ==موقعیت== | | ==موقعیت== |
| امروزه نهر علقمه از میان رفته است.<ref>معارف الرجال، ج3، ص176.</ref> بر پایه گزارش ابن خردادبه (م. حدود ۳۰۰ق) و مسعودی (م. ۳۴۵یا ۳۴۶ق)، زمانی که [[فرات]] به هیت و [[استان انبار|انبار]] که در دو طرف فرات قرار دارد می‌رسید، به دو شاخه تقسیم شده، شاخه‌ای به سمت غرب رفته و به نهر علقمه معروف بود که سرانجام به [[کوفه]] می‌رسید.<ref>التنبیه و الاشراف ص47، نهرهای کربلا در منابع تاریخی، فصلنامه فرهنگ زیارت، شماره ۲۷، ص۸۱، به نقل از المسالک و الممالک، ص233.</ref> برخی دیگر نیز، نهر علقمه را جدا شده از فرات، میان هیت و الانبار و متمایل به جنوب دانسته، که سرانجام به قصر هیبره و شهرهای کوفه و [[حله]] می‌رسیده است.<ref>نهایة الارب فی فنون الادب، ج2، ص267.</ref> | | امروزه نهر علقمه از میان رفته است.<ref>معارف الرجال، ج3، ص176.</ref> بر پایه گزارش ابن خردادبه (م. حدود ۳۰۰ق) و مسعودی (م.۳۴۵یا ۳۴۶ق)، زماني که [[فرات]] به هيت و [[استان انبار|الانبار]] که در دو طرف فرات قرار دارد مي‌رسید، به دو شاخه تقسيم شده، شاخه‌اي به سمت غرب رفته و به نهر علقمه معروف بود و سرانجام به [[کوفه]] مي‌رسید.<ref>التنبيه و الاشراف ص47 ، المسالک و الممالک، ص233.</ref> برخی دیگر نیز، نهر علقمه را جدا شده از فرات، میان هیت و الانبار و متمایل به جنوب دانسته، که سرانجام به قصر هیبره و شهرهای کوفه و [[حله]] می‌رسیده است.<ref>نهاية الارب في فنون الادب، ج2 ،ص267.</ref> |
|
| |
|
| به باور عبدالحسین کلیدار، آنچه امروزه از نهر علقمه باقی مانده، مربوط به بخشی است که به شمال [[مرقد عون بن عبدالله|مرقد «عون»]] رسیده و به سمت جنوب راه کج می‌کند و به [[غاضریه]] در ساحل شرقی و منطقه مربوط به اسکان [[بنی‌اسد بن خزیمه|بنی‌أسد]] می‌رسد. به موازات غاضریه، در ساحل غربی نهر علقمه، شریعه [[امام صادق(ع)|امام صادق(ع)]] قرار گرفته است. پلی به نام پل غاضریه، حلقه وصل میان علقمه و شریعه امام صادق(ع) است؛ سپس به طرف شمال غربی منحرف شده و به نحوی متمایل به ضلع شرقی [[کربلا]] است تا به [[آستان مقدس حضرت عباس(ع)|آستان حضرت عباس(ع)]] می‌رسد و در حقیقت، آبی که به دور قبر او در حال چرخش است، از آنجا تغذیه می‌گردد. پس از عبور از [[بین الحرمین|بین‌الحرمین]] به سمت جنوب شرقی کربلا به راه خود ادامه داده تا اینکه به منطقه [[نینوا]] رسیده و در اینجا دو نهر [[نهر نینوا|نینوا]] و علقمه به هم وصل شده و در ادامه مسیر، پی‌درپی به سمت ضلع جنوبی و شرقی، به صورت مارپیچ تغییر جهت می‌دهد. در میانه راه [[نجف]] و کربلا، به [[خان حماد]] رسیده و یکباره به طرف شرق تغییر مسیر داده و رود هندی را قطع می‌کند، تا اینکه کاملا شرق کوفه را پوشش می‌دهد و امروز نیز آثارش قابل مشاهده است.<ref>نهرهای کربلا در منابع تاریخی، فصلنامه فرهنگ زیارت، شماره ۲۷، ص۷۶ و ۷۷.</ref> | | به باور عبدالحسین کلیدار، آنچه امروزه از نهر علقمه باقي مانده، مربوط به بخشي است که به شمال [[مرقد عون بن عبدالله|مرقد «عون»]] رسیده و به سمت جنوب راه کج مي‌کند و به [[غاضريه]] در ساحل شرقي و منطقه مربوط به اسکان [[بنی‌اسد بن خزیمه|بني‌أسد]] مي‌رسد؛ به موازات غاضريه، در ساحل غربي نهر علقمه، شريعه [[امام صادق (ع)|امام صادق(ع)]] قرار گرفته است. پلي به نام پل غاضريه، حلقه وصل ميان علقمه و شريعه امام صادق(ع) است؛ سپس به طرف شمال غربي منحرف شده و به نحوي متمايل به ضلع شرقي [[کربلا]] است تا به [[آستان مقدس حضرت عباس(ع)|آستان حضرت عباس(ع)]] مي‌رسد و در حقيقت، آبی که به دور قبر او در حال چرخش است، از آنجا تغذيه مي‌گردد. پس از عبور از [[بین الحرمین|بين‌الحرمين]] به سمت جنوب شرقي کربلا به راه خود ادامه داده تا اينکه به منطقه [[نينوا]] رسیده و در اینجا دو نهر نينوا و علقمه به هم وصل شده و به هر سرزميني مي‌رسند، آن را سيراب مي‌کنند. در اين مسير، پي‌درپي به سمت ضلع جنوبي و شرقي، به صورت مارپيچ تغيير جهت مي‌دهد. در ميانه راه [[نجف]] و کربلا به [[خان حماد]] رسیده و يکباره به طرف شرق تغيير مسير داده و رود هندي را قطع مي‌کند تا اينکه کاملا شرق کوفه را پوشش مي‌دهد و امروز نيز آثارش قابل مشاهده است.<ref>نهرهای کربلا در منابع تاریخی، فصلنامه فرهنگ زیارت، شماره ۲۷، ص۷۶ و ۷۷.</ref> |
|
| |
|
| در سال ۱۴۴۰ق. (۲۰۱۸م)، [[آستان مقدس امام حسین(ع)|آستان امام حسین(ع)]]، طی پروژه مشترکی با دانشگاه دورهام [[انگلیس]]، به دنبال تعیین مسیر نهر علقمه در زمان رویداد [[عاشورا]] بوده است.<ref>[http://imamhussain.org/persian/news/23066 تعیین مسیر نهر علقمه در زمان واقعه عاشورا پروژه مشترک آستان قدس حسینی با دانشگاه دورهام انگلیس]، العتبة الحسینیة المقدسة، دریافت شده در ۶ آذز ۱۳۹۸ش.</ref> | | در سال ۱۴۴۰ق. (۲۰۱۸م)، [[آستان مقدس امام حسین(ع)|آستان امام حسین(ع)]]، طی پروژه مشترکی با دانشگاه دورهام [[انگلیس]]، به دنبال تعیین مسیر نهر علقمه در زمان رویداد [[عاشورا]] بوده است.<ref>[http://imamhussain.org/persian/news/23066 تعیین مسیر نهر علقمه در زمان واقعه عاشورا پروژه مشترک آستان قدس حسینی با دانشگاه دورهام انگلیس]، العتبة الحسینیة المقدسة، دریافت شده در ۶ آذز ۱۳۹۸ش.</ref> |
|
| |
|
| ==پیشینه== | | == رویدادهای تاریخی == |
| هارفی بوتر، نویسنده کتاب تاریخ القدیم، از نهری سخن گفته که بخت النصر، پادشاه [[ایران]]، از بخش‌های بالای [[فرات]] حفر کرد تا آنکه آن را به دریا رساند. به باور برخی، با توجه به ویژگی‌هایی که توصیف کرده، این نهر، نهر علقمه است.{{یادداشت|بخش‌های بالای فرات برای این کار انتخاب شد، زیرا آب سطحی در اطراف آن بخش‌ها بالا بوده و با سرعت و جهش حرکت می‌کند.}}<ref name=":0">بغیة النبلاء فی تاریخ کربلاء، ص۹۹.</ref> برخی معتقدند، علقمه از نهر قدیمی مارسس گرفته شده که از میان رفته بود؛ ولی در دوره‌های بعد احیا شد.<ref>وادی الفرات، ج2، ص87.</ref> برخی نیز بر این باورند که جد مؤیدالدین محمد بن علقمی (م. ۶۵۶ق)، وزیر مستعصم [[بنی‌عباس|عباسی]] این نهر را حفر کرده است.<ref>الفخری، ص۳۲۱.</ref>
| | گفته شده، گذرگاه علقمه در سال‌هاي دور، به بيابان‌هاي [[بصره]] متصل بوده و مانند سدي در برابر حمله‌ها از آن استفاده شده است. پادشاهان [[ساسانیان|ساساني]] اهميت زيادي به آن داده، به عمران و آبادی و موقعیت دفاعی و تاکتیکی آن توجه داشته‌اند. ، تا جايي که در نقلهاست که يک کشتي در اين مسير گرفتار شد، تا اينکه دو روز بعد، همراه جريان آب به طرف پايين رودخانه واژگون شد و رودخانه از ُر شد. محموله کشتي، که ميوه و خشکبار بود، پ |
|
| |
|
| ضعف دولت عباسی، یورش بیگاناگان و قرمطیان<ref>بغیة النبلاء فی تاریخ کربلاء، ص۱۰۴.</ref> و مصادره زمین‌های اطراف نهر علقمه توسط رجال دولتی،<ref>الکامل فی التاریخ، ج۶، ص۷۵.</ref> باعث شد مناطق اطراف این نهر خالی از سکنه شده و در پی آن نهر علقمه دچار خطری زیست‌محیطی شود.<ref>نهرهای کربلا در منابع تاریخی، فصلنامه فرهنگ زیارت، شماره ۲۸، ص۸۲؛ رک: الحوادث الجامعة، ص۴۰۱.</ref>
| | <ref>بغیة النبلاء فی تاریخ کربلاء، ص۹۸ و ۹۹.</ref> |
| | | <br /> |
| تنوخی (۳۲۷–۳۸۴ق)، در کتاب الفرج بعد الشدة، از نهر علقمه نام برده و به روستایی به نام «کی آوی» اشاره کرده که در نزدیکی این نهر قرار داشته است.<ref>الفرج بعد الشدة، ج۲، ص۹۲.</ref>
| |
| | |
| [[آل بویه]]، در سده چهارم قمری، به سبب توجهی که به حرم [[امامان(ع)]] داشتند، به نهر علقمی نیز رسیدگی کردند. این اقدام را، تنها سبب زنده ماندن نهر علقمه، تا نیمه سده پنجم دانسته‌اند.<ref name=":1">بعیة النبلاء فی تاریخ الکربلاء، ص۱۰۵.</ref>
| |
| | |
| بر پایه گزارشی از ابن جوزی، در بخش رویدادهای سال ۴۵۱ق. ارسلان مظفر بساسیری، به قصد زیارت [[آستان مقدس امام علی(ع)|حرم امام علی(ع)]] به سوی [[کوفه]] حرکت کرده تا به واسط رسید. وی به سبب نذری که کرده بود، گروه زیادی از کارگران را با خود همراه کرده بود تا نهر علقمه را حفر کرده و تا شهر [[کربلا]] بکشند.<ref>المنتظم فی تاریخ الملوک و الامم، ج8، ص202.</ref> برخی، این گزارش را دلیلی بر بقای حیات این نهر، تا نیمه سده پنجم قمری دانسته‌اند.<ref name=":1" />
| |
| | |
| بر پایه گزارشی در سال ۴۷۹ق. نهر علقمه خراب شده بود و عمادالدوله سرهنگ ساوتکین آن را حفر کرد.<ref>تاریخ سلسله سلجوقی، ص۷۲.</ref>
| |
| | |
| به دستور غازان‌خان (ح.694-704ق)، نهر علقمه بازسازی شده و مسیر تغذیه آن از فرات نزدیک‌تر شد. مغول، بخش بالای [[نهر علقمه]] را، که از فرات گرفته می‌شد، قطع کرده و بخش دیگر آن را، به نهر غازانی متصل کردند. پس از آن، نام علقمی بر این نهر باقی نمانده، به [[نهر غازانی|غازانی]] نام گرفت.<ref>تراث کربلاء، ص۴۰.</ref>{{سخ}}نهر علقمه، تا پایان سده هفتم قمری باقی بوده و پس از آن اثری از آن نمانده است.<ref>بغیة النبلاء فی تاریخ کربلاء، ص۱۰۶.</ref>
| |
| | |
| بر پایه گزارشی، اندکی پیش از آغاز جنگ جهانی اول در سال ۱۹۱۴م، در ناحیه‌ای نزدیک شمال شرقی کربلا، نرسیده به منطقه ضیعة الوند،{{یادداشت|این منطقه، منتسب به بنی اسد است و در آن زمان ویرانه‌هایی از آن باقی بوده است.}} آثاری از نهر خشکیده‌ای یافت شده که گمان رفته نهر علقمه یا یکی از شاخه‌های آن باشد.<ref name=":3" />
| |
| | |
| ==علت نامگذاری==
| |
| عَلْقَم، به معنای «درختی که میوه تلخی داشته باشد»{{یادداشت|الحنظل.}} و علقمة، به معنای «تلخ» است. آب چاه‌های منطقه، تلخ بوده، عرب‌ها برای شیرین کردن آن، با سختی، آب آن را با آب چشمه‌های کربلا آمیخته می‌کردند؛ سپس، آب گوارای نهر علقمه به آنها رسید. فاصله بین آن سختی و تلخی و این شیرینی و گوارایی زیاد بود؛ از این رو، به باور برخی، این نهر را به ضد آن، یعنی علقمه نامگذاری کردند.<ref name=":0" />
| |
| | |
| گفته شده، این نهر را مردی از قبیله بنی علقمه حفر کرده؛ از این رو به علقمه خوانده شده است.{{یادداشت|علقمیون، طایفه‌ای از تمیم و دارم بوده و جد آنها علقمة بن زرارة بن عدس است.}}<ref>العباس، ص۲۷۴؛ تاج العروس، ج۱۵، ص۵۰۳.</ref> عبدالرزاق مقرّم، این مطلب را غیر قابل اعتماد دانسته و شاهد برای آن نیافته است.<ref name=":2">العباس، ص۲۷۴.</ref>
| |
| | |
| ==رویدادهای تاریخی==
| |
| گفته شده، نهر علقمه در سال‌های دور، به بیابان‌های [[بصره]] متصل بوده و مانند سدی در برابر حمله‌ها از آن استفاده می‌شده است. پادشاهان [[ساسانیان|ساسانی]]، افزون بر عمران و آبادانی آن، به سبب موقعیت دفاعی و تاکتیکی آن، به این نهر توجه داشته‌اند.<ref>نهرهای کربلا در منابع تاریخی، فصلنامه فرهنگ زیارت، شماره ۲۷، ص۷۷ به نقل از مسعودی.</ref>
| |
| | |
| [[ابوالسرایا]] (م. ۱۹۹ق)، در منطقه رحبه، از هرثمه یکی از سرداران حکومت [[بنی‌عباس|عباسی]]، شکست خورده و به منطقه جازیه حرکت کرد. هرثمه او را دنبال کرده و تصمیم گرفت آب فرات را بر او بسته و آنها را از آب منع کند. او را به سوی شرق کوفه فرستاده و آب فرات را بر آنها بست.<ref>مقاتل الطالبین، ص۵۴۲.</ref> آب شرق کوفه از علقمه، که شعبه‌ای از فرات بوده، تغذیه می‌شده است.<ref name=":3">نهرهای کربلا در منابع تاریخی، فصلنامه فرهنگ زیارت، شماره ۲۷، ص۸۳.</ref>
| |
| | |
| در دوره ضعف [[بنی‌عباس|دولت عباسی]]، وقتی قرمطی‌ها از سمت [[استان انبار|انبار]]، [[بغداد]] را تهدید کرده بودند، نهر علقمه مانع پشیروی آنها شده و اینگونه، علقمه، پایتخت حکومت عباسی را از ویرانی و سقوط نجات داد.<ref>تاریخ الخلفاء، ص۳۷۶.</ref>
| |
| | |
| ==در آداب زیارت==
| |
| [[شیخ مفید]] در [[کتاب المزار (شیخ مفید)|کتاب مزار]] خود<ref>كتاب المزار(للمفيد)، ص۹۹ و 100.</ref> و ابن مشهدی در [[المزار الکبیر]]،<ref>المزار الكبير (لابن المشهدي)، ص370.</ref> برخی از اعمال مستحبی ورود به [[کربلا]] را، فرود آمدن در ساحل نهر علقمی، درآوردن لباس‌های سفر و [[غسل زیارت]] با آب نهر علقمی معرفی کرده است. وی، خواندن دعایی همراه با این غسل را سفارش کرده است.{{یادداشت|بِسْمِ اللَّهِ وَ بِاللَّهِ وَ فِي سَبِيلِ اللَّهِ وَ عَلَى مِلَّةِ رَسُولِ اللَّهِ صَلَّى اللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ اللَّهُمَّ صَلِّ عَلَى مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ وَ طَهِّرْ قَلْبِي وَ زَكِّ عَمَلِي وَ نَوِّرْ بَصَرِي وَ اجْعَلْ غُسْلِي هَذَا طَهُوراً وَ حِرْزاً وَ شِفَاءً مِنْ كُلِّ دَاءٍ وَ سُقْمٍ وَ آفَةٍ وَ عَاهَةٍ وَ مِنْ شَرِّ مَا أُحَاذِرُ إِنَّكَ عَلى كُلِّ شَيْءٍ قَدِيرٌ اللَّهُمَّ صَلِّ عَلَى مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ وَ اغْسِلْنِي مِنَ الذُّنُوبِ كُلِّهَا وَ الْآثَامِ وَ الْخَطَايَا وَ طَهِّرْ جِسْمِي وَ قَلْبِي مِنْ كُلِّ آفَةٍ تَمْحَقُ بِهَا دِينِي وَ اجْعَلْ عَمَلِي خَالِصاً لِوَجْهِكَ يَا أَرْحَمَ الرَّاحِمِينَ اللَّهُمَّ صَلِّ عَلَى مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ وَ اجْعَلْهُ لِي شَاهِداً يَوْمَ حَاجَتِي إِلَيْهِ وَ فَقْرِي وَ فَاقَتِي إِنَّكَ عَلى كُلِّ شَيْءٍ قَدِيرٌ وَ اقْرَأْ إِنَّا أَنْزَلْناهُ فِي لَيْلَةِ الْقَدْرِ فَإِذَا فَرَغْتَ مِنَ الْغُسْلِ فَالْبَسْ مَا طَهُرَ مِنْ ثِيَابِكَ ثُمَّ تَوَجَّهْ إِلَى الْمَشْهَدِ عَلَى سَاكِنِهِ السَّلَامُ وَ عَلَيْكَ السَّكِينَةَ وَ الْوَقَارَ وَ أَنْتَ مُتَحَفٍّ خَاضِعٌ ذَلِيلٌ تُكَبِّرُ اللَّهَ تَعَالَى وَ تَحْمَدُهُ وَ تُسَبِّحُهُ وَ تَسْتَغْفِرُهُ وَ تُكْثِرُ مِنَ الصَّلَاةِ عَلَى نَبِيِّهِ مُحَمَّدٍ وَ آلِهِ الطَّاهِرِينَ(ع).}}
| |
| | |
| == جستارهای وابسته ==
| |
| * [[نهر سلیمانی]]
| |
|
| |
|
| ==پانوشت== | | ==پانوشت== |
| {{پانویس}} | | {{پانویس}} |
| | ==منابع== |
|
| |
|
| ==منابع==
| |
| {{منابع}}
| |
| {{برگرفتگی | | {{برگرفتگی |
| | پیش از لینک = مقاله | | | پیش از لینک = مقاله |
| | منبع = نهرهای کربلا در منابع تاریخی، | | | منبع = نهرهای کربلا در منابع تاریخی، |
| | پس از لینک = سید عبدالحسن کلیدار، ترجمه محمدحسین خوشنویس، فصلنامه فرهنگ زیارت، شماره بیست و هشتم، پاییز ۱۳۹۵، ص۷۶ | | | پس از لینک = سید عبدالحسن کلیدار، ترجمه محمدحسین خوشنویس، فصلنامه فرهنگ زیارت، شماره بیست و هشتم، پاییز 1395، ص76 |
| | لینک = | | | لینک = |
| }} | | }} |
| * '''بغیة النبلاء فی تاریخ کربلا'''، عبدالحسین الکیدار آل طعمة، تحقیق سید عادل عبدالصالح الکیدار، مراجعة و تعلیق عبد الامیر عزیز القریشی، طارق نافع الحمدانی، توسط الامانة العامة للعتبة الحسینیة المقدسة، مرکز کربلاء للدراسات، ۱۴۳۵ق.
| | '''بغیة النبلاء فی تاریخ کربلا'''، عبدالحسین الکیدار آل طعمة، تحقیق سید عادل عبدالصالح الکیدار، مراجعة و تعلیق عبد الامير عزيز القريشي، طارق نافع الحمداني، توسط الامانة العامة للعتبة الحسينية المقدسة، مركز كربلاء للدراسات، 1435ق. |
| * '''تاج العروس من جواهر القاموس'''، سید محمد مرتضی الحسینی الواسطی الزبیدی الحنفی، دراسة و تحقیق علی شیری، دار الفکر للطباعة والنشر و التوزیع، بیروت، ۱۴۱۴ق.
| | |
| * '''تاریخ الخلفا'''، عبدالرحمن سیوطی، انتشارات حوراء، تهران، ۱۳۸۲ش.
| | '''[http://imamhussain.org/ العتبة الحسینیة المقدسة]'''. |
| * '''تاریخ سلسله سلجوقی: زبدة النصره و نخبة العصره'''، فتح بن علی بنداری، ترجمه محمدحسین جلیلی کرمانشاهی، بنیاد فرهنگ ایران، تهران، ۱۳۵۶ش.
| |
| * '''الحوادث الجامعة'''، بجلی، دارالکتب العلمیة، بیروت، ۱۴۱۵ق.
| |
| *
| |
| * '''تراث کربلاء'''، سلمان هادی طعمه، پژوهشكده حج و ز يارت،نشر مشعر، تهران، ۱۳۹۳ش.
| |
| * التنبیه و الاشراف، علی بن حسین مسعودی، دارالصاوی، قاهره، ۱۴۲۰ق.
| |
| * '''[http://imamhussain.org/ العتبة الحسینیة المقدسة]'''.
| |
| * '''العباس'''، سید عبدالرزاق موسوی مقرم، تحقیق محمد الحسون، منشورات الاجتهاد، قم، ۱۴۲۷ق.
| |
| * '''معارف الرجال'''، محمد حرز الدین، مکتبة آیةالله العظمی المرعشی النجفی، مطبعة الولایة، قم، ۱۴۰۵ق.
| |
| * '''مقاتل الطالبیین'''، ابوالفرج اصفهانی، منشورات شریف رضی، ۱۴۱۰ق.
| |
| * '''الفرج بعدالشدة'''، ابوعلی المحسن بن علی تنوخی، انتشارات پیکان، ۱۳۸۴ش.
| |
| * '''الفخری فی آداب السلطانیة و الدول الإسلامیة'''، محمد بن علی بن طقطقی، تحقیق عبد القادر محمد مایو، دار القلم العربی، حلب، ۱۴۱۸ق.
| |
| * '''الکامل فی التاریخ'''، عزالدین ابوالحسن علی بن محمد بن اثیر، دارالکتب العلمیة، بیروت، ۱۴۱۰ق.
| |
| * '''كتاب المزار'''، شیخ مفید، تحقیق و تصحیح محمدباقر ابطحى، كنگره جهانى هزاره شيخ مفيد، قم، 1413ق.
| |
| * '''المزار الكبير'''، محمد بن جعفر بن مشهدى، تحقیق و تصحیح جواد قيومى اصفهانى، دفتر انتشارات اسلامى وابسته به جامعه مدرسين حوزه علميه قم، قم، 1419 ق.
| |
| * '''المنتظم فی تاریخ الملوک و الامم'''، عبدالرحمن بن علی بن جوزی، دارالکتب العلمیة، بیروت، ۱۴۰۰ق.
| |
| * '''نهایة الارب فی فنون الادب'''، احمد بن عبدالوهاب نویری، دارالکتب و الوثائق القومیة، ۱۴۱۵ق.
| |
| * '''وادی فرات'''، احمد سوسة، انتشارات دارالاضواء، بیروت، ۱۴۳۰ق.
| |
| {{پایان}}
| |
|
| |
|
| [[Category:رودخانه‌های عراق]]
| | '''معارف الرجال'''، محمد حرز الدین، مکتبة آیةالله العظمی المرعشی النجفی، مطبعة الولایة، قم، ۱۴۰۵ق. |
| [[Category:رودخانه‌های عراق]]
| |
|
| |
|
| [[رده:رودخانه‌های عراق]]
| | {{پایان}} |
| [[رده:مقاله‌های تکمیل‌شده]]
| |
