در حال ویرایش چاه‌های مدینه


مدینه منوره به عنوان دومین شهر مقدس [[اسلام]] در [[جزیرةالعرب|جزیرة العرب]]، میزبان شمار زیادی از چاه‌های تاریخی است که در زندگی [[پیامبر اکرم(ص)]] و تحولات صدر اسلام نقش داشته‌اند. تعداد چاه‌های اشاره شده در این مقاله 18 عدد می‌باشد که به صورت خلاصه به آنها پرداخته شده و قابلیت مطالعه مفصل هر کدام موجود است. چاه‌های مدینه را می‌توان به سه دسته تقسیم کرد:

چاه‌های [[متبرک]] مانند چاه‌های بضاعه، رومه، غرس، اریس، اهاب، عهن و بصه که پیامبر(ص) شخصاً از آب آنها استفاده کرده و برخی را متبرک نموده‌اند. این چاه‌ها اغلب در شمار "چاه‌های هفتگانه" مدینه قرار می‌گیرند.

چاه‌های مرتبط با رویدادهای تاریخی مانند چاه معونه (محل شهادت مبلغان قرآن)، چاه روحاء (توقفگاه پیامبر در [[غزوه بدر]])، چاه ابی‌عنبه (ایستگاه نظامی مسلمانان) و چاه انا (محل اتراق در [[غزوه خندق]]).

چاه‌های وقفی مانند چاه رومه (وقف [[عثمان بن عفان]])، چاه حاء (انفاق ابوطلحه انصاری) و چاه اعواف (وقف پیامبر برای مسلمانان).

متأسفانه بسیاری از این چاه‌ها مانند بضاعه، سقیا، انس بن مالک و جاسوم در اثر توسعه‌های شهری و گسترش حرم نبوی از بین رفته‌اند. با این حال، برخی همچون عهن و غرس همچنان پابرجا مانده و به عنوان موقوفه در اختیار عموم قرار دارند. این چاه‌ها نه تنها به عنوان منابع آب، بلکه به عنوان بخشی از هویت تاریخی و میراث فرهنگی مدینه شناخته می‌شوند.

== چاه معونه ==
{{اصلی|بئر معونه}}بئر مَعونه چاهی در جنوب شرقی [[مدینه]] است<ref>المعالم الاثیره، ص276؛ نک: الاماکن، ص214؛ معجم البلدان، ج1، ص78.</ref> که محل شهادت ۴۰ یا ۷۰ تن از مبلغان قرآن در سال چهارم هجری توسط قبایل بنی‌سلیم و بنی‌عامر می‌باشد.<ref>السیرة النبویه، ج3، ص679-680؛ المغازی، ج1، ص352.</ref> این واقعه که به [[سریه‌ بئر معونه|سریه بئر معونه]] معروف است، باعث اندوه شدید [[پیامبر(ص)]] شد.<ref>المصنف، ج5، ص383-384؛ الاستیعاب، ج2، ص797؛ مسند احمد، ج3، ص210.</ref>

== چاه هجیم ==
{{اصلی|چاه هجیم}}چاه هُجَیم از چاه‌های تاریخی مدینه است که در کنار [[مسجد عصبه]] قرار دارد و پیشینه آن به عصر نبوی می‌رسد. پیامبر(ص) در نزدیکی این چاه در مسجد عصبه نماز خوانده‌اند.<ref>[https://wikihaj.com/index.php?title=%D9%BE%D8%B1%D9%88%D9%86%D8%AF%D9%87%3A%D8%A7%D9%84%D8%AA%D8%B9%D8%B1%DB%8C%D9%81_%D8%A8%D9%85%D8%A7_%D8%A7%D9%86%D8%B3%D8%AA_%D8%A7%D9%84%D9%87%D8%AC%D8%B1%D8%A9.pdf&page=217 التعریف بما انست الهجرة، مطری، ص217.]</ref> این چاه که امروزه در میان نخلستان‌ها قرار دارد، در دوره معاصر به بئر ابراهیم ترکی نیز معروف است.<ref>[https://wikihaj.com/index.php?title=%D9%BE%D8%B1%D9%88%D9%86%D8%AF%D9%87:%D8%A7%D9%84%D9%85%D8%AF%DB%8C%D9%86%D9%87_%D8%A8%DB%8C%D9%86_%D8%A7%D9%84%D9%85%D8%A7%D8%B6%DB%8C_%D9%88_%D8%A7%D9%84%D8%AD%D8%A7%D8%B6%D8%B1.pdf&page=301 المدینه بین الماضی و الحاضر، ابراهیم عیاشی، ص301 و 302.]</ref>

== چاه بضاعه ==
{{اصلی|چاه بضاعه}}چاه بُضاعه از چاه‌های هفتگانه متبرک مدینه بود<ref>البلدان، ص84؛ معجم البلدان، ج1، ص442؛ امتاع الاسماع، ج7، ص351.</ref> که در محله بنی‌ساعده و شمال غربی [[مسجد النبی]] قرار داشت.<ref>التعریف، ص157.</ref> پیامبر(ص) از آب این چاه استفاده می‌کرد و به شفابخش بودن آن اشاره فرموده بود.<ref>الطبقات، ج1، ص505؛ انساب الاشراف، ج1، ص537.</ref> دو حدیث مهم نبوی درباره طهارت آب چاه نیز در کنار این چاه بیان شده<ref>سنن ابی داود، ج1، ص23-24؛ مسند الامام احمد بن حنبل، ج3، ص86؛ سنن ترمذی، ج1، ص45.</ref> که در منابع فقهی مورد استناد قرار می‌گیرد.<ref>نک: الام، ج1، ص23-25؛ المبسوط فی فقه الامامیه، ج1، ص52؛ المغنی، ج1، ص25-26.</ref> این چاه متأسفانه در دوره توسعه حرم نبوی توسط [[ملک فهد]](حک: ۱۴۰۲–۱۴۲۶ق.) تخریب شد.<ref>تاریخ معالم المدینه، ص263، پاورقی1.</ref>

== چاه ذروان ==
{{اصلی|چاه ذروان}}چاه در جنوب [[مسجدالنبی]] قرار داشت<ref>نک: بهجة النفوس، ج1، ص589؛ تاریخ مکه المشرفه، ج1، ص306؛ وفاء الوفا، ج1، ص163.</ref> و [[پیامبر(ص)]] از آب آن استفاده می‌کرد.<ref>الطبقات، ج2، ص196-198.</ref> این چاه به دلیل روایت جادو شدن پیامبر توسط [[یهودیان مدینه|یهودیان]] - که در منابع [[اهل سنت]] آمده<ref>مسند الامام احمد بن حنبل، ج6، ص63؛ صحیح مسلم، ج7، ص14؛ صحیح البخاری، ج4، ص90.</ref> - مشهور است، اما این روایت از سوی [[شیعه]]<ref>التبیان، ج1، ص382؛ مجمع البیان، ج10، ص492؛ نک: موسوعه التاریخ الاسلامی، ج1، ص474.</ref> و [[معتزله]]<ref>التفسیر الکبیر، ج32، ص368-369.</ref> رد شده است.

== چاه اُعواف ==
{{اصلی|چاه اعواف}}در منطقه [[منطقه عوالی|عوالی]] قرار داشت<ref>وفاء الوفا، ج3، ص124؛ المعالم الاثیره، ص31.</ref> و متعلق به یک یهودی تازه مسلمان بود که پس از شهادتش در [[غزوه احد]] و بنابر وصیت او، چاه به پیامبر(ص) رسید.<ref>المغازی، ج1، ص378؛ تاریخ المدینه، ج1، ص173؛ وفاء الوفا، ج3، ص154؛ اخبار المدینه، ص212.</ref> طبق منابع اهل سنت، پیامبر آن را وقف مسلمانان کرد<ref>تاریخ المدینه، ج1، ص175؛ وفاء الوفا، ج3، ص151؛ المعالم الاثیره، ص157.</ref> و گزارش‌هایی از وضو گرفتن ایشان از آب این چاه وجود دارد.<ref>تاریخ المدینه، ج1، ص159.</ref>

== چاه ابی‌عنبه ==
{{اصلی|چاه ابی‌عنبه}}

چاه ابی‌عِنَبه از چاه‌های مهم مدینه نزدیک به [[چاه سقیا|چاه سُقیا]] در مسیر [[مکه]] بود<ref>نک: المغازی، ج1، ص335؛ معجم البلدان، ج2، ص86.</ref> که پیامبر(ص) در [[غزوه بدر]]<ref>المغازی، ج1، ص26.</ref> و [[غزوه حمراء الاسد|حمراء الاسد]]<ref>المغازی، ج1، ص335؛ تفسیر ابن ابی حاتم، ج3، ص816؛ در المنثور، ج2، ص101.</ref> در آنجا توقف و تجدید قوا می‌کرد. این چاه تا سده ۱۳قمری پابرجا بود.<ref>هدایة الحجاج، ص214.</ref>

== چاه بصه ==
{{اصلی|چاه بصه}}

چاه بُصَه از چاه‌های متبرک مدینه در نزدیکی [[بقیع]] بود<ref>المعالم الاثیره، ص49.</ref> که [[پیامبر(ص)]] از آب آن برای غسل سر استفاده کرده‌اند.<ref>الدرة الثمینه، ص62؛ بهجة النفوس، ج1، ص313؛ تاریخ مکه المشرفه، ج1، ص246.</ref> این چاه که متعلق به پدر ابوسعید خدری بود<ref>التعریف، ص154؛ تاریخ معالم المدینه، ص36.</ref>، در سده هفتم قمری وقف نیازمندان شد.<ref>التعریف، ص154؛ بهجة النفوس، ج1، ص314؛ وفاء الوفا، ج3، ص128.</ref> امروزه این چاه از بین رفته و ساختمان تجاری "مجمع الجزیرة" در محل آن احداث شده است.<ref>[https://www.facebook.com/716091765082826/posts/722814797743856/ بئر البصه]، معالم المدینة المنورة، [https://web.archive.org/web/20200403193622/https://www.facebook.com/almadena.alnabaweyah1/posts/2428896140562881/ نسخه بایگانی شده]، گرفته شده در ۱۶ فروردین ۱۳۹۹ش.</ref>

== چاه اریس ==
{{اصلی|چاه اریس}}

چاه اَریس (یا بئر الخاتم) از چاه‌های تاریخی مدینه در غرب [[مسجد قبا]] بود<ref>سبل الهدی ج7، ص222؛ البدایة و النهایه، ج7، ص155؛ المدینه بین الماضی و الحاضر، ص255.</ref> که پیامبر(ص) از آب آن نوشیده و وضو گرفته‌اند.<ref>نک: امتاع الاسماع، ج14، ص567؛ المدینه بین الماضی و الحاضر، ص258.</ref> شهرت اصلی این چاه به دلیل افتادن انگشتر پیامبر(ص) در آن در دوران خلافت [[عثمان بن عفان|عثمان]] است.<ref>امتاع الاسماع، ج7، ص47.</ref> این چاه تا پیش از توسعه مسجد قبا پابرجا بود.<ref>آثار اسلامی مکه و مدینه، ص253.</ref>

== چاه اهاب ==
{{اصلی|چاه اهاب}}

پیامبر(ص) از آب چاه اِهاب نوشیده.<ref>سبل الهدی، ج7، ص224.</ref> این چاه به دلیل تقدسش به چاه زمزم نیز شهرت داشت<ref>الجواهر الثمینه، ص122؛ موسوعه مرآة الحرمین، ج4، ص776</ref> و در محدوده حریم مدینه قرار گرفته بود.<ref>المعرفة و التاریخ، ج1، ص317، وفاءالوفا ج1، ص88.</ref> تا سده یازدهم قمری، چاه و باغ اطراف آن پابرجا بود<ref>الجواهر الثمینه، ص122.</ref>

== چاه روحاء ==
{{اصلی|چاه روحاء}}

از چاه‌های تاریخی در وادی روحاء (۷۴ کیلومتری جنوب غرب مدینه) است<ref>اسد الغابه، ج1، ص232، 618، «پاورقی»؛ سبل الهدی، ج3، ص175؛ معالم الاثیرة، ص131.</ref> که پیامبر(ص) در [[غزوه بدر]] از آن نوشیده<ref>السیرة النبویه، ج1، ص614؛ سبل الهدی، ج4، ص25.</ref> و در کنارش نماز خوانده‌اند.<ref name=":2">المغازی، ج1، ص46-47؛ امتاع الاسماع، ج1، ص92.</ref> این چاه به منزلگاه کاروان‌ها<ref>وفاء الوفا، ج3، ص165؛ موسوعه مرآة الحرمین، ج4، ص814.</ref> و نمازگاه پیامبران پیشین شهرت دارد<ref>وفاء الوفاء، ج4، ص83-84؛ موسوعه مرآة الحرمین، ج4، ص814.</ref> و برخی منابع از وجود آن تا دوره معاصر خبر داده‌اند.<ref>[https://www.masrawy.com/islameyat/sera-hayat_elrasoul/details/2017/7/10/1117741 هنا صلى النبي ومر سبعون نبيًا في طريقهم للحج]، مصراوی، [https://web.archive.org/web/20200404000758/https://www.masrawy.com/islameyat/sera-hayat_elrasoul/details/2017/7/10/1117741/بالفيديو-والصور-هنا-صلى-النبي-ومر-سبعون-نبي-ا-في-طريقهم-للحج نسخه بایگانی شده]، گرفته شده در ۱۶ فروردین ۱۳۹۹ش.</ref>

== چاه جاسوم ==
{{اصلی|چاه جاسوم}}

از چاه‌های تاریخی مدینه در [[منطقه راتج]] (شمال [[مسجدالنبی]]) بود<ref name=":02">[https://wikihaj.com/index.php?title=%D9%BE%D8%B1%D9%88%D9%86%D8%AF%D9%87%3A%D9%88%D9%81%D8%A7%D8%A1_%D8%A7%D9%84%D9%88%D9%81%D8%A7%D8%A1_%D8%B3%D9%85%D9%87%D9%88%D8%AF%DB%8C_%D8%AC%DB%B3.pdf&page=225 وفاء الوفاء، سمهودی، ص225]</ref> که پیامبر(ص) از آب آن نوشیده و در محدوده آن نماز خوانده‌اند.<ref name=":0">[https://wikihaj.com/index.php?title=%D9%BE%D8%B1%D9%88%D9%86%D8%AF%D9%87%3A%D8%AA%D8%A7%D8%B1%DB%8C%D8%AE_%D9%85%D8%AF%DB%8C%D9%86%D9%87_%D8%A7%D8%A8%D9%86_%D8%B4%D8%A8%D9%87.pdf&page=160 تاریخ مدینه منوره، ابن شبه، ص160.]</ref> این چاه متعلق به هیثم بن تیهان بود و به وسیله آن از رسول خدا پذیرایی می‌کرد.<ref name=":3">انساب الاشراف، بلاذری، ج2، ص568.</ref> امروزه این چاه از بین رفته و محل آن در محدوده صنعتی (مصانع) مدینه قرار دارد.<ref>المدینة بین الماضی و الحاضر، 358</ref>

== چاه انا ==
{{اصلی|چاه انا}}

چاه اَنّا از چاه‌های [[منطقه عوالی]] مدینه بود<ref>السیرة النبویه، ج2، ص234؛ معجم البلدان، ج1، ص298-299؛ معالم الاثیره، ص33.</ref> که پس از [[غزوه خندق]]، پیامبر(ص) در محاصره [[بنی‌قریظه]] در کنار آن اتراق کرده و از آب آن نوشیده و وضو گرفتند.<ref>سبل الهدی، ج7، ص222 -223؛ وفاء الوفا، ج3، ص124؛ تاریخ معالم المدینه، ص277.</ref> موقعیت دقیق چاه نامشخص است.<ref>سبل الهدی، ج7، ص222 -223؛ وفاء الوفا، ج3، ص124؛ تاریخ معالم المدینه، ص277.</ref>

== چاه رومه ==
{{اصلی|چاه رومه}}

از چاه‌های هفتگانه [[متبرک]] مدینه در شمال غربی شهر است<ref>نک: اطلس تاریخ اسلام، ج1، ص306.</ref> که توسط پیامبر(ص) مورد استفاده قرار گرفت.<ref>الطبقات، ج1، ص504؛ انساب الاشراف، ج1، ص536.</ref> شهرت اصلی این چاه به دلیل خریداری و وقف آن توسط [[عثمان بن عفان]] است<ref>الطبقات، ج1، ص506؛ الاماکن، ص102.</ref> که آن را برای استفاده عمومی مسلمانان اختصاص داد.<ref>تاریخ معالم المدینه، ص258.</ref> آب چاه در سده‌های مختلف مورد استفاده مردم مدینه و زائران [[مسجدالنبی]] بوده<ref>المناسک، ص421.</ref> و پس از بازسازی‌های متعدد<ref>المغانم المطابه، ج4، ص644؛ وفاء الوفاء، ج3، ص139؛ اتحاف الوری، ج3، ص235؛ مرآة الحرمین، ج1، ص429-430.</ref>، امروزه تحت مدیریت سازمان اوقاف [[عربستان]] قرار دارد و آب آن برای آبیاری مزارع مجاور مورد استفاده قرار می‌گیرد.<ref name=":1">بئر رومه، ص11-12؛ آثار المدینه، ص244-245.</ref>

== چاه انس بن مالک ==
{{اصلی|چاه انس بن مالک}}

از چاه‌های قدیمی [[مدینه]] در شرق مسجدالنبی(ص) بود<ref>وفاء الوفا، ج3، ص125.</ref> که در خانه [[انس بن مالک|اَنَس بن مالک]]، خادم پیامبر(ص)، قرار داشت.<ref name=":03">تاریخ المدینه، ج1، ص160.</ref> پیامبر(ص) از آب گوارای این چاه نوشیده‌اند<ref>انساب الاشراف، ج1، ص199؛ الطبقات، ج1، ص504.</ref> و در دوران قحطی مورد استفاده مردم مدینه قرار می‌گرفته است.<ref>تاریخ المدینه، ج1، ص160.</ref> این چاه تا سده چهاردهم قمری وجود داشت، اما در جریان توسعه و گسترش مسجدالنبی(ص) از بین رفت.<ref>مدینه‌شناسی، ج1، ص315.</ref>

== چاه غرس ==
{{اصلی|چاه غرس}}

در شرق [[مسجد قبا]] قرار دارد<ref>[https://wikihaj.com/index.php?title=پرونده%3Aمغانم_المطابه.pdf&page=456 مغانم المطابة فی معالم الطابة، ص456.]؛ مرآه الحرمین، ص۴۸۳.</ref> و پیامبر(ص) از آب آن می‌نوشیدند<ref>الطبقات الکبری، ج ۱، ابن سعد، ص ۵۰۴</ref> و آن را بهشتی می‌خواندند.<ref>المواهب اللدونیة بالمنحة المحمدیة، ج ۳، شیخ احمد بن محمد قسطلانی، ص ۵۷۷؛  سبل الهدی والرشاد، ج ۳، الصالحی الشامی، ص۳۲۲.</ref> بر اساس روایتی، پیامبر(ص) وصیت کردند با آب این چاه غسل داده شوند.<ref>الکافی، ج2، ص62.</ref> این چاه که در گذشته مدتی مخروبه بود، در سده نهم هجری احیا و باغ اطراف آن وقف شد.<ref>[https://wikihaj.com/index.php?title=پرونده%3Aوفاء_الوفاء_سمهودی_ج۳.pdf&page=392 وفاء الوفاء باخبار دارالمصطفی، ص392.]</ref> امروزه چاه غرس در باغی به همین نام قرار دارد و مسجد کوچکی در کنار آن است.<ref>[https://wikihaj.com/index.php?title=پرونده%3Aآثار_المدینه_المنوره.pdf&page=246 آثار المدینه المنوره، ص246.]؛ [https://www.google.com/maps/place/Ghars+well/@24.4447334,39.6265399,346m/data=!3m1!1e3!4m6!3m5!1s0x15bdbf95c9b0511b:0xdfed1dd10f44ce20!8m2!3d24.4451856!4d39.6272167!16s%2Fg%2F12195n4m?entry=ttu&g_ep=EgoyMDI1MDkzMC4wIKXMDSoASAFQAw%3D%3D نقشه جهان نمای گوگل مپ.]</ref>

== چاه حاء ==
{{اصلی|چاه حاء}}

از چاه‌های تاریخی مدینه بود که در نزدیکی مسجد النبی قرار داشت.<ref>مدينه شناسى، ج ١، ص ٣٧٣.</ref> این چاه متعلق به ابوطلحه انصاری بود<ref>وفاء الوفاء بأخبار دار المصطفى، منقری، نصر بن مزاحم، جلد3، ص132.</ref> و پس از نزول آیه ۹۲ سوره آل‌عمران{{یادداشت|«لَنْ تَنالُوا الْبِرَّ حَتَّی تُنْفِقُوا مِمَّا تُحِبُّونَ»}}، او آن را در راه خدا انفاق کرد.<ref>وفاء الوفاء بأخبار دار المصطفى، منقری، نصر بن مزاحم، جلد3، ص132.</ref> پیامبر(ص) از آب این چاه می‌نوشید.<ref>تاريخ المدينة المنورة، ص157.[https://wikihaj.com/index.php?title=%D9%BE%D8%B1%D9%88%D9%86%D8%AF%D9%87%3A%D8%AA%D8%A7%D8%B1%DB%8C%D8%AE_%D9%85%D8%AF%DB%8C%D9%86%D9%87_%D8%A7%D8%A8%D9%86_%D8%B4%D8%A8%D9%87.pdf&page=157]</ref> این چاه در توسعه‌های اخیر مسجد النبی به داخل حرم پیامبر(ص) ملحق شده است.<ref>مدینه شناسی، ص ۳۷۴.</ref>

== چاه سقیا ==
{{اصلی|چاه سقیا}}

توسط قبیله [[بنی‌مخزوم]] حفر شد.<ref name=":7">اخبار مکه و ما جاء فیها من الآثار، جلد ۲، ص ۲۲۳</ref> در [[غزوه بدر]]، پیامبر(ص) و سپاه اسلام در کنار آن مستقر شدند.<ref name=":13">وفاء الوفاء، ج۳، ص 384.[https://wikihaj.com/index.php?title=پرونده%3Aوفاء_الوفاء_سمهودی_ج۳.pdf&page=384]</ref> این چاه منبع تأمین آب برای پیامبر(ص) و اهل مدینه بود.<ref name=":16">وفاء الوفاء، ج۳، ص 384.[https://wikihaj.com/index.php?title=پرونده%3Aوفاء_الوفاء_سمهودی_ج۳.pdf&page=384]</ref> چاه سقیا در طول تاریخ چندین بار بازسازی شد<ref>تاریخ بغداد، ص ۳۴۶؛ وفاء الوفاء، ج۳، ص 382.[https://wikihaj.com/index.php?title=%D9%BE%D8%B1%D9%88%D9%86%D8%AF%D9%87%3A%D9%88%D9%81%D8%A7%D8%A1_%D8%A7%D9%84%D9%88%D9%81%D8%A7%D8%A1_%D8%B3%D9%85%D9%87%D9%88%D8%AF%DB%8C_%D8%AC%DB%B3.pdf&page=382]؛ خلاصه الوفاء بالاخبار دار المصطفی، ص۴۵۰.</ref>، اما سرانجام در اثر توسعه‌های شهری از بین رفت.<ref name=":29">المدینه بین ماضی و الحاضر، ص ۱۹۰.[https://wikihaj.com/index.php?title=پرونده:المدینه_بین_الماضی_و_الحاضر.pdf&page=194]</ref> محل آن در نزدیکی [[مسجد سقیا]] قرار داشت.<ref name=":05">وفاء الوفاء، ج۳، ص 381.[https://wikihaj.com/index.php?title=پرونده%3Aوفاء_الوفاء_سمهودی_ج۳.pdf&page=381]</ref>

== چاه عهن ==
{{اصلی|چاه عهن}}

چاه عِهن از چاه‌های تاریخی مدینه در منطقه قربان است<ref name=":04">[https://wikihaj.com/index.php?title=%D9%BE%D8%B1%D9%88%D9%86%D8%AF%D9%87%3A%D9%88%D8%B5%D9%81_%D8%A7%D9%84%D9%85%D8%AF%DB%8C%D9%86%D9%87_%D8%A7%D9%84%D9%85%D9%86%D9%88%D8%B1%D9%87.pdf&page=10 وصف المدینه المنوره، ص ۱۰.]</ref> که [[پیامبر(ص)]] از آب شیرین آن نوشیده<ref>الجواهر الثمينة في محاسن المدنية، ص ٩٥.</ref> و وضو گرفته‌اند.<ref>خلاصة الوفا بأخبار دار المصطفى، ص ٣١٧.</ref> این چاه که در گذشته در میان باغی سرسبز قرار داشت، همواره به دلیل تبرک یافتن توسط پیامبر مورد احترام مردم بوده است.<ref>[https://wikihaj.com/index.php?title=%D9%BE%D8%B1%D9%88%D9%86%D8%AF%D9%87%3A%D9%88%D9%81%D8%A7%D8%A1_%D8%A7%D9%84%D9%88%D9%81%D8%A7%D8%A1_%D8%B3%D9%85%D9%87%D9%88%D8%AF%DB%8C_%D8%AC%DB%B3.pdf&page=388 وفاء الوفاء، ج۳، ص ۳۸۸.]</ref> چاه عهن امروزه در جنوب شرقی [[وادی بطحان]] واقع شده و با قطر ۳ متر و عمق ۱۶ متر، همچنان به عنوان یک موقوفه در اختیار عموم قرار دارد.<ref>مدينه شناسى، ج ١، ص ٤٠٨.</ref>

== پانویس ==
{{پانویس}}

== منابع ==
{{منابع}}
*'''الام'''، محمد بن ادریس الشافعی (م ۲۰۴ق)، بیروت، دارالفکر، ۱۴۰۳ق.
*'''آثار اسلامی مکّه و مدینه'''، رسول جعفریان، تهران، نشر مشعر، ۱۳۹۰ش.
*'''اخبار المدینه'''، محمد ابن زباله، مدینه، المملکه العربیه السعودی، ۱۴۲۴ق.
*'''أسد الغابة'''، ابن اثیر، بیروت، دارالکتاب العربی، بی‌تا.
*'''الاستذکار'''، ابن عبد البر، بی‌جا، دار الکتب العلمیه، ۲۰۰۰م.
*'''الاستیعاب'''، ابن عبد البر، بیروت، دارالجیل، ۱۴۱۲ق.
* '''الاماکن'''، محمد بن موسی حازمی (م.584ق.)، بی‌جا، بی‎‌نا، بی‌تا.
*'''امتاع الاسماع بما للنبی من الاحوال و الاموال و الحفدة و المتاع'''، احمد بن علی المقریزی، بیروت، دارالکتب العلمیه، ۱۴۲۰ق.
*'''انساب الاشراف'''، احمد بن یحیی البلاذری (-۲۷۹ق)، به کوشش محمد باقر محمودی، بیروت، موسسه الاعلمی، ۱۳۹۴ق.
*'''البلدان'''، ابن الفقیه احمد بن محمد بن اسحاق (-۳۶۵ق)، به کوشش یوسف الهادی، بیروت، عالم الکتب، ۱۴۱۶ق.
*'''التعریف بما انست الهجرة من معالم دارالهجرة'''، محمد مطری، تحقیق سلیمان الرحیلی، الریاض، دارة الملک عبدالعزیز، 1426ق.
*'''تحقیق النصرة بتلخیص معالم دارالهجرة'''، ابوبکر بن حسین مراغی، فیوم، دارالفلاح، ۱۴۳۰ق.
*'''تاریخ المدینة المنورة'''، ابن شبه نمیری، قم، دارالفکر، ۱۴۱۰ق.
*'''تاریخ معالم المدینة المنورة قدیما و حدیثا'''، احمد یاسین خیاری، ریاض، الامانة العامة، ۱۹۹۹م.
*'''السیره النبویه'''، ابن هشام، تحقیق مصطفی السقا و دیگران، بیروت، دارالمعرفة، بی‌تا.
*'''سفرنامه مکه'''، حسام السلطنة، به کوشش رسول جعفریان، تهران، نشر مشعر، ۱۳۷۴ش.
*'''سنن ابی داود'''، ابو داود سلیمان بن الاشعث (-۲۷۵ق)، به کوشش سعید اللحام، بیروت، دارالفکر، ۱۴۱۰ق.
*'''سنن الترمذی'''، محمد عیسی الترمذی (-۲۷۹ق)، به کوشش عبدالوهاب عبداللطیف، بیروت، دارالفکر، ۱۴۰۲ق.
*'''الطبقات الکبری'''، محمد بن سعد (م۲۳۰ق)، بیروت، دارالصادر، ۱۴۱۸ق.
*'''المعالم المدینه المنوره بین العماره و التاریخ'''، عبدالعزیز کعکی، بیروت، مؤسسه التاریخ العربی، الطبعه الاولی، ۱۴۳۲ه/۲۰۱۱م.
*'''المساجد الاثریه فی المدینه النبویه'''، محمد الیاس عبدالغنی، المدینه المنوره، مکتبة الملک فهد الوطنیة، ۱۹۹۹م.
*'''المدینه بین الماضی و الحاضر'''، ابراهیم بن علی العیاشی، مدینه، المکتبه العلمیه، ۱۹۷۲م.
*'''مرآة الحرمین'''، ابراهیم رفعت پاشا، قاهره، دارالکتب المصریه، ۱۹۲۵م.
* '''معجم البلدان''': یاقوت الحموی (م. 626ق.)، بیروت، دار صادر، 1995م.
* '''المعالم الاثیره''': محمد محمد حسن شراب، بیروت، دار القلم، 1411ق.
* '''المغازی''': الواقدی (م. 207ق.)، کوشش مارسدن جونس، بیروت، اعلمی، 1409ق.
* '''المصنّف''': عبدالرزاق الصنعانی (م. 211ق.)، به کوشش حبیب الرحمن، المجلس العلمی.
*'''المغنی'''، عبدالله بن قدامه (-۶۲۰ق)، بیروت، دارالکتب العلمیه.
*'''المبسوط'''، محمد بن احمد السرخسی (-۴۸۳ق)، بیروت، دارالمعرفه، ۱۴۰۶ق.
*'''مسند الامام احمد بن حنبل'''، احمد بن حنبل (-۲۴۱ق)، بیروت، دارالصادر، بی تا.
*'''هدایه الحجاج'''، محمدرضا طباطبایی تبریزی، قم، بی‌تا.
*'''وفاء الوفا باخبار دارالمصطفی'''، علی بن عبدالله سمهودی، تحقیق قاسم السامرائی، الفرقان للتراث الاسلامیه، ۲۰۰۴م.{{پایان}}{{چاه‌ها و برکه‌های حرمین}}