| نسخهٔ فعلی |
متن شما |
| خط ۱: |
خط ۱: |
| {{جعبه اطلاعات پدیده‌های طبیعی
| | '''چاه بُصَّه'''، یکی از چاه‌های [[مدینه]] و [[تبرک]] یافته به دست [[حضرت محمد(ص)]] است، که در جنوب شرقی مدینه و نزدیک [[بقیع]] قرار دارد. |
| | عنوان = چاه بصه
| |
| | تصویر = چاه بصه.jpg
| |
| | اندازه تصویر =
| |
| | پیوند تصویر =
| |
| | توضیح تصویر = چاه بصه پیش از ویرانی کامل.
| |
| | نوع =
| |
| | نام‌های دیگر = بصّه، بوصه.
| |
| | وبگاه =
| |
| | مکان = در جنوب شرقی [[مدینه]] قدیم و نزدیک [[بقیع]]. امروزه میان حد فاصل دو جاده اصلی عوالی و نخاوله، در امتداد جنوبی خیابان ابوذر و باب جنائز قرار دارد.
| |
| | طول =
| |
| | عرض =
| |
| | مساحت =
| |
| | ارتفاع =
| |
| | ژرفا =
| |
| | حجم =
| |
| | کرانه =
| |
| | جزیره‌ها =
| |
| | سرچشمه =
| |
| | رشته کوه =
| |
| | ریزشگاه =
| |
| | گونه =
| |
| | ویژگی‌های جغرافیایی =
| |
| | قدمت = صدر اسلام.
| |
| | بزرگ‌داشته شده نزد = مسلمانان
| |
| | یاد شده در =
| |
| | ویژگی یاد شده در متون مذهبی = [[حضرت محمد(ص)]] با آب آن سر خود را شسته و با آن وضو گرفته است.
| |
| | باورها =
| |
| | اسطوره‌ها =
| |
| | احکام = به باور برخی عالمان [[اهل سنت]] نوشیدن از آن و وضو گرفتن با آب آن مستحب است.
| |
| | آیین‌ها =
| |
| | وقایع تاریخی =
| |
| | توصیه‌های مذهبی =
| |
| | گفته‌های مشهور =
| |
| | بناها =
| |
| | طول جغرافیایی = 39.61561
| |
| | عرض جغرافیایی = 24.46372
| |
| }}
| |
| '''چاه بُصَه''' یا '''بُصَّه''' یا '''بوصه،''' در جنوب شرقی [[مدینه]] و نزدیک [[بقیع]] قرار داشته و [[تبرک]] یافته به دست [[حضرت محمد(ص)]] است. این چاه امروزه، میان حد فاصل دو جاده اصلی عوالی و نخاوله، در امتداد جنوبی خیابان ابوذر و باب جنائز قرار دارد. | |
| | |
| چاه بصه، در سده هفتم قمری به همراه باغی که در آن قرار داشت، وقف نیازمندان شد و امروزه ویران شده و ساختمانی که «مجمع الجزیرة التجاری» نامیده‌اند، در محل آن ساخته شده است.
| |
| | |
| ==مکان==
| |
| چاه بصه، در باغی بزرگ به همین نام<ref>مدینه‌شناسی، ج1، ص311.</ref> در جنوب شرق [[مدینه]] و در سمت چپ مسیر مدینه به [[قبا]]<ref>التعریف، ص153؛ اثارة الترغیب، ج2، ص366.</ref> با فاصله نزدیک به ۲۲۰ متر از [[بقیع]] قرار دارد.<ref>المعالم الاثیره، ص49.</ref>
| |
|
| |
|
| ==نام== | | == مکان == |
| واژه بُصَه، از ریشه «و، ب، ص»<ref>الجواهر الثمینه، ص93؛ وفاء الوفا، ج3، ص127.</ref> به معنای درخشندگی است.<ref>العین، ج7، ص91، «بص»؛ الصحاح، ج3، ص1030، «بصص»؛ غریب الحدیث، ج4، ص333.</ref> این تلفظ، در میان مردم مدینه مشهور و رایج بوده است.<ref>وفاء الوفا، ج3، ص127؛ التحفة اللطیفه، ج1، ص37-38؛ تاریخ معالم المدینه، ص263.</ref> برخی نیز، آن را با تشدید، از ریشه «ب، ص، ص»، به معنای تراوش<ref>الجواهر الثمینه، ص93-94؛ وفاء الوفا، ج3، ص127.</ref> و درخشندگی<ref>الصحاح، ج3، ص1030، «بصص»؛ القاموس المحیط، ج2، ص295، «بص».</ref> دانسته‌اند. همچنین گاه آن را «بوصه» خوانده‌اند.<ref>تاریخ معالم المدینه، ص263-264.</ref> برخی به اشتباه، از این چاه با نام «بضاعه» که نام یکی دیگر از چاه‌های مشهور و منسوب به [[حضرت محمد(ص)]] است، یاد کرده‌اند.<ref>تاریخ المدینه، ص64.</ref>
| | چاه بصه از چاه‌های معروف مدینه و یکی از هفت چاه متبرک به دست پیامبر(ص) است.<ref>الجواهر الثمینه، ص91.</ref> این چاه در باغی بزرگ به همین نام<ref>مدینه‌شناسی، ج1، ص311.</ref> در جنوب شرق مدینه و در سمت چپ مسیر مدینه به قبا*<ref>التعریف، ص153؛ اثارة الترغیب، ج2، ص366.</ref> با فاصله حدود۲۲۰متر از بقیع قرار دارد.<ref>المعالم الاثیره، ص49.</ref> |
|
| |
|
| ==مالک== | | == نام == |
| چاه بصه، متعلق به مالک بن سنان [[خزرج|خزرجی]]، پدر [[ابوسعید خدری|ابوسعید خُدری]] از [[صحابه|صحابی]] حضرت محمد(ص) بود، که در کنار قلعه مالک قرار داشت.<ref>التعریف، ص154؛ تاریخ معالم المدینه، ص36.</ref> برخی گزارش‌ها، از تعلق این قلعه و چاه بصه به بنی خُدره حکایت دارند.<ref>وفاء الوفا، ج1، ص158.</ref>
| | بُصَه از وَبِص یبِص<ref>الجواهر الثمینه، ص93؛ وفاء الوفا، ج3، ص127.</ref> به معنای درخشندگی است،<ref>العین، ج7، ص91، «بص»؛ الصحاح، ج3، ص1030، «بصص»؛ غریب الحدیث، ج4، ص333.</ref> این تلفظ در میان مردم مدینه مشهور و رایج بوده است.<ref>وفاء الوفا، ج3، ص127؛ التحفة اللطیفه، ج1، ص37-38؛ تاریخ معالم المدینه، ص263.</ref> برخی نیز آن را به تشدید از بصّ الماء بصا به معنای تراوش<ref>الجواهر الثمینه، ص93-94؛ وفاء الوفا، ج3، ص127.</ref> و درخشندگی<ref>الصحاح، ج3، ص1030، «بصص»؛ القاموس المحیط، ج2، ص295، «بص».</ref> دانسته‌اند، همچنین گاه آن را بوصه خوانده‌اند.<ref>تاریخ معالم المدینه، ص263-264.</ref> برخی به اشتباه از این چاه با نام بضاعه که نام یکی دیگر از چاه‌های مشهور و منسوب به پیامبر است، یاد کرده‌اند.<ref>تاریخ المدینه، ص64.</ref> |
|
| |
|
| به گفته سمهودی (م.۹۱۱ق)، خانه‌ای بر روی قلعه مالک نزدیک چاه، توسط زکی الدین، قاضی مدینه ساخته شد<ref name=":0" /> و این سبب شد تا پس از او چاه بصه، در اختیار بازماندگان وی قرار گیرد و به مالکیت آنان درآید.<ref>التحفة اللطیفه، ج1، ص37-38.</ref> | | چاه بصه متعلق به مالک بن سنان خزرجی پدر ابوسعید خُدری از صحابی پیامبر(ص) بود که در کنار قلعه مالک قرار داشت.<ref>التعریف، ص154؛ تاریخ معالم المدینه، ص36.</ref> برخی گزارش‌ها از تعلق این قلعه و چاه بصه به بنی خُدره حکایت دارند.<ref>وفاء الوفا، ج1، ص158.</ref> |
|
| |
|
| ==استفاده پیامبر(ص) از چاه== | | == استفاده پیامبر(ص) از چاه == |
| بر پایه روایتی از [[ابوسعید خدری|ابوسعید خُدری]]، در یک روز جمعه [[حضرت محمد(ص)]] نزد او رفت و از وی مقداری سِدر درخواست کرد تا سر خود را با آن بشوید. پس از آن، پیامبر(ص) به همراه ابوسعید کنار چاه بصه رفت و سر خود را با آب این چاه شست.<ref>الدرة الثمینه، ص62؛ بهجة النفوس، ج1، ص313؛ تاریخ مکه المشرفه، ج1، ص246.</ref> از این رو، نوشیدن از آب این چاه و وضوی با آن را مستحب دانسته‌اند.<ref>مغنی المحتاج، ج1، ص513؛ حواشی الشروانی، ج4، ص145.</ref>
| | در روایتی از ابوسعید خُدری در یک روز جمعه پیامبر(ص) نزد او رفت و از وی مقداری سِدر درخواست کرد تا سر خود را با آن بشوید. پس از آن، حضرت به همراه ابوسعید کنار چاه بصه رفت و سر خود را با آب این چاه شست.<ref>الدرة الثمینه، ص62؛ بهجة النفوس، ج1، ص313؛ تاریخ مکه المشرفه، ج1، ص246.</ref> از این رو نوشیدن از آب این چاه و وضوی با آن را مستحب دانسته‌اند.<ref>مغنی المحتاج، ج1، ص513؛ حواشی الشروانی، ج4، ص145.</ref> |
| ==وقف==
| |
| عزیز الدوله ریحان بدری شهابی (م۶۹۹ق)، رئیس خادمان حرم نبوی(ص)، در سال۶۹۷ق. چاه بصه و باغی را که این چاه درون آن قرار داشت، را وقف نیازمندان کرد.<ref>التعریف، ص154؛ بهجة النفوس، ج1، ص314؛ وفاء الوفا، ج3، ص128.</ref>
| |
|
| |
|
| ==اختلاف در تعیین چاه== | | == ویژگی‌ها == |
| به گزارش مطری (م۷۴۱ق)، در این باغ، چاه دیگری وجود دارد که با پهنای ۶ ذرع، در شرق کوشک مالک قرار دارد. بر پایه این گزارش، مردم در زمان حضور در باغ، در اینکه کدام یک از آن دو چاه، بصه است اختلاف دارند. وی بدون بیان نظر خود، تنها به ارائه گزارش‌هایی که از توجه برخی بزرگان به چاه بزرگ حکایت دارند، اکتفا کرده است. وی همچنین با توجه به توصیفات ابن نجار از چاه بصه، تأکید دارد که از نظر ابن نجار، چاه بزرگ، چاه بصه است.<ref>التعریف، ص153.</ref>
| | ابن نجار (م۶۴۳ق) خود عرض و ارتفاع چاه بصه را اندازه‌گیری کرده و عمق آن را ۱۱ذرع (کمتر از شش متر) و عرض آن را نه ذرع (بیش از چهار متر) و عمق آب موجود در آن را دو ذرع (کمتر از یک متر) دانسته است. وی آب نیمه شیرین این چاه را سبز رنگ خوانده که زمانی که از چاه خارج می‌شود رنگ آن سفید به نظر می‌رسد. بر پایه این گزارش چاه بصه که از سنگ ساخته شده بود، در اثر سیل ویران گردید و درونش با گل و لای ناشی از سیل تخریب شد. ابن نجار به استناد سخنان مردم مدینه آب این چاه را تا پیش از سیل قابل شرب دانسته است.<ref>الدرة الثمینه، ص62.</ref> |
|
| |
|
| پس از مطری، سمهودی (م.۹۱۱ق) تلاش کرد تا با شواهدی اثبات کند که چاه کوچک، چاه بصه است. وی ساخت منزل بر روی قلعه مالک نزدیک چاه کوچک توسط زکی الدین، قاضی مدینه و ساخت پله برای آن چاه را بر این اساس می‌داند. سمهودی، به اشتباه از گفتار مطری چنین برداشت کرده که وی چاه کوچک را بصه دانسته است، از این رو از اختلاف ابن نجار و مطری سخن رانده است.<ref name=":0">وفاء الوفا، ج3، ص128.</ref>
| | عزیز الدوله ریحان بدری شهابی (م۶۹۹ق) رئیس خادمان حرم نبوی در سال۶۹۷ق چاه بصه و باغی را که این چاه درون آن قرار داشت، را وقف فقراء و مستمندان کرد.<ref>التعریف، ص154؛ بهجة النفوس، ج1، ص314؛ وفاء الوفا، ج3، ص128.</ref> به گزارش مطری (م۷۴۱ق) در این باغ چاه دیگری وجود دارد که با عرض ۶ ذرع در شرق کوشک مالک واقع است. بر اساس این گزارش مردم در زمان حضور در باغ در اینکه کدام یک از آن دو چاه، بصه است اختلاف دارند. وی بدون بیان نظر خود تنها به ارائه گزارش‌هایی که از توجه برخی مفاخر به چاه بزرگ حکایت دارند، اکتفا کرده است. وی هم چنین با توجه به توصیفات ابن نجار از چاه بصه، تأکید دارد که از نظر ابن نجار همین چاه بزرگ چاه بصه می‌باشد.<ref>التعریف، ص153.</ref> |
|
| |
|
| پس از وی، برخی از تاریخ‌نگاران و مدینه‌شناسان متأخر نیز، نظر سمهودی را در تعیین چاه کوچک درست دانسته و دوری چاه بزرگ از قلعه مالک،<ref>الرحلة الورثیلانیه، ج2، ص572.</ref> و نزدیکی چاه کوچک به قلعه، همراه با دلایلی که سمهودی اقامه کرده را از دلایل درستی این ادعا دانسته‌اند.<ref>موسوعه مرآه الحرمین، ج4، ص777.</ref> | | پس از مطری سمهودی(- ۹۱۱ق) تلاش کرد تا با شواهدی اثبات کند که چاه کوچک چاه بصه است. وی ساخت منزل بر روی قلعه مالک نزدیک چاه کوچک توسط زکی الدین قاضی مدینه و ساخت پله برای آن چاه را بر این اساس می‌داند. سمهودی به اشتباه از گفتار مطری چنین برداشت کرده که وی چاه کوچک را بصه دانسته است، از این رو از اختلاف ابن نجار و مطری سخن رانده است.<ref>وفاء الوفا، ج3، ص128.</ref> پس از وی برخی از مورخان و مدینه شناسان متاخر نیز نظر سمهودی را در تعیین چاه کوچک صحیح دانسته و دوری چاه بزرگ از قلعه مالک،<ref>الرحلة الورثیلانیه، ج2، ص572.</ref> و نزدیکی چاه کوچک به قلعه همراه با دلایلی که سمهودی اقامه کرده را از دلایل صحت این ادعا دانسته‌اند.<ref>موسوعه مرآه الحرمین، ج4، ص777.</ref> ساخت خانه در مکان قلعه توسط زکی الدین سبب شد تا پس از او چاه بصه در اختیار بازماندگان وی قرار گیرد و به ملکیت آنان درآید.<ref>التحفة اللطیفه، ج1، ص37-38.</ref> |
| ==ویژگی‌ها==
| |
| [[پرونده:چاه بصه۲.jpg|بندانگشتی|گفته شده امروزه<ref group="یادداشت">۱۳۹۲ش.</ref> در محل چاه بصه، ساختمانی با نام «مجمّع البوصة و النشیر التجاری السکنی» ساخته شده است.]]
| |
| ابن نجار (م۶۴۳ق)، خود پهنا و ژرفای چاه بصه را اندازه‌گیری کرده و ژرفای آن را ۱۱ ذرع<ref group="یادداشت">کمتر از ۶ متر.</ref> و پهنای آن را ۹ ذرع<ref group="یادداشت">بیش از ۴ متر.</ref> و ژرفای آب موجود در آن را ۲ ذرع<ref group="یادداشت">کمتر از یک متر.</ref> دانسته است. وی، آب نیمه‌شیرین این چاه را سبز رنگ خوانده، که زمانی که از چاه خارج می‌شود رنگ آن سفید به نظر می‌رسد. بر پایه این گزارش، چاه بصه که از سنگ ساخته شده بود، در اثر سیل ویران شد و درونش با گل و لای ناشی از سیل تخریب شد. ابن نجار به استناد سخنان مردم [[مدینه]]، آب این چاه را تا پیش از سیل قابل شرب دانسته است.<ref>الدرة الثمینه، ص62.</ref>
| |
|
| |
|
| خیاری (م.۱۳۸۰ق)، مدینه‌شناس، از گنجایش چاه بصه برای آبیاری باغی که در آن قرار دارد، در دوره خود گزارش داده است.<ref>تاریخ معالم المدینه، ص264.</ref> | | خیاری(-۱۳۸۰ق) از دیگر مدینه‌شناسان از ظرفیت این چاه برای آبیاری باغ در عصر خود گزارش داده است.<ref>تاریخ معالم المدینه، ص264.</ref>چاه و باغ بصه که هم‌اکنون بین حد فاصل دو جاده اصلی عوالی و نخاوله در امتداد جنوبی خیابان ابوذر و باب جنائز قرار دارد، از سوی اوقاف حرم مدینه اجاره داده شده و بنای آن رو به ویرانی است.<ref>مدینه‌شناسی، ج1، ص311-312.</ref> |
| | |
| ==امروزه==
| |
| بر پایه گزارشی در حدود سال ۱۳۶۴ش، چاه و باغ بصه، میان حد فاصل دو جاده اصلی عوالی و نخاوله در امتداد جنوبی خیابان ابوذر و باب جنائز قرار داشت و از سوی اوقاف حرم مدینه اجاره داده شده و بنای آن رو به ویرانی بود.<ref>مدینه‌شناسی، ج1، ص311-312.</ref> بر پایه گزارشی در سال ۱۳۹۲ش. ساختمان بزرگی که «وقف بصه و نشیر» خوانده می‌شود و «مجمع الجزیرة التجاری» نامیده شده است، روی محل چاه بصه ساخته شده است.<ref>[https://www.facebook.com/716091765082826/posts/722814797743856/ بئر البصه]، معالم المدینة المنورة، [https://web.archive.org/web/20200403193622/https://www.facebook.com/almadena.alnabaweyah1/posts/2428896140562881/ نسخه بایگانی شده]، گرفته شده در ۱۶ فروردین ۱۳۹۹ش.</ref>
| |
|
| |
|
| ==پانویس== | | ==پانویس== |
| خط ۸۲: |
خط ۳۱: |
| | نویسنده = گلشاد حیدری، گروه جغرافیا | | | نویسنده = گلشاد حیدری، گروه جغرافیا |
| }} | | }} |
| *'''بهجة النفوس و الاسرار'''، عبدالله المرجانی (۶۹۹ق)، به کوشش محمد عبدالوهاب، بیروت، دارالغرب الاسلامی، ۲۰۰۲م. | | * بهجة النفوس و الاسرار، عبدالله المرجانی (-۶۹۹ق)، به کوشش محمد عبدالوهاب، بیروت، دارالغرب الاسلامی، ۲۰۰۲م. |
| *'''تاریخ معالم المدینه المنوره ق‍دی‍م‍ا و ح‍دی‍ث‍ا'''، احمد یاسین الخیاری(۱۳۸۰ق)، ریاض، مکتبه الملک فهد، ۱۴۱۹ق. | | * تاریخ معالم المدینه المنوره ق‍دی‍م‍ا و ح‍دی‍ث‍ا، احمد یاسین الخیاری(-۱۳۸۰ق)، ریاض، مکتبه الملک فهد، ۱۴۱۹ق. |
| *'''تاریخ المدینة'''، محمد بن احمد النهروانی ( ۹۹۰ق)، به کوشش محمد زینهم و محمد عزب، مکتبة الثقافه. | | * تاریخ المدینة، محمد بن احمد النهروانی (- ۹۹۰ق)، به کوشش محمد زینهم و محمد عزب، مکتبة الثقافه. |
| *'''تاریخ مکه المشرفة'''، محمد ابن الضیاء (۸۵۴ق)، به کوشش العدوی، مکه، مکتبه التجاریه مصطفی احمد الباز، ۱۴۱۶ق. | | * تاریخ مکه المشرفة، محمد ابن الضیاء (-۸۵۴ق)، به کوشش العدوی، مکه، مکتبه التجاریه مصطفی احمد الباز، ۱۴۱۶ق. |
| *'''التحفة اللطیفه'''، شمس‌الدین محمد بن عبدالرحمن السخاوی (۹۰۲ق)، بیروت، دارالکتب العلمیه، ۱۴۱۴ق. | | * التحفة اللطیفه، شمس‌الدین محمد بن عبدالرحمن السخاوی (-۹۰۲ق)، بیروت، دارالکتب العلمیه، ۱۴۱۴ق. |
| *'''التعریف بما آنست الهجرة'''، محمد بن احمد المطری (۷۴۱ق)، به کوشش الرحیلی، ریاض، دارالملک عبدالعزیز، ۱۴۲۶ق. | | * التعریف بما آنست الهجرة، محمد بن احمد المطری (-۷۴۱ق)، به کوشش الرحیلی، ریاض، دارالملک عبدالعزیز، ۱۴۲۶ق. |
| *'''الجواهر الثمینه فی محاسن المدینه'''، محمد کبریت الحسینی (م ۱۰۷۰ق)، به کوشش محمد حسن اسماعیل، بیروت، دارالکتب العلمیه، ۱۴۱۷ق. | | * الجواهر الثمینه فی محاسن المدینه، محمد کبریت الحسینی (م ۱۰۷۰ق)، به کوشش محمد حسن اسماعیل، بیروت، دارالکتب العلمیه، ۱۴۱۷ق. |
| *'''حواشی العلامتین عبدالحمید الشروانی و احمد بن قاسم العبادی علی تحفه المنهاج بشرح المنهاج ابن حجر الهیثمی'''، الشروانی (۱۳۰۱ق) و العبادی (۹۹۴ق)، بیروت، دار احیاء التراث العربی، بی‌تا. | | * حواشی العلامتین عبدالحمید الشروانی و احمد بن قاسم العبادی علی تحفه المنهاج بشرح المنهاج ابن حجر الهیثمی، الشروانی (-۱۳۰۱ق)و العبادی (-۹۹۴ق)، بیروت، دار احیاء التراث العربی، بی تا. |
| *'''الدرة الثمینة'''، محمد بن محمود ابن النجار، ( ۶۴۳ ق)، به کوشش حسین شکری، بیروت، دارالارقم. | | * الدرة الثمینة، محمد بن محمود ابن النجار، (- ۶۴۳ ق)، به کوشش حسین شکری، بیروت، دارالارقم. |
| *'''الرحلة الورثیلانیة'''، حسین بن محمد الورثیلانی ( ۱۷۷۹ق)، قاهرة، مکتبة الثقافة، ۱۴۲۹ق. | | * الرحلة الورثیلانیة، حسین بن محمد الورثیلانی (- ۱۷۷۹ق)، قاهرة، مکتبة الثقافة، ۱۴۲۹ق. |
| *'''الصحاح (تاج اللغه وصحاح العربیه)'''، اسماعیل بن حماد الجوهری (۳۹۳ق)، به کوشش احمد عبدالغفور العطار، بیروت، دارالعلم للملایین، ۱۴۰۷ق. | | * الصحاح (تاج اللغه وصحاح العربیه)، اسماعیل بن حماد الجوهری (-۳۹۳ق)، به کوشش احمد عبدالغفور العطار، بیروت، دارالعلم للملایین، ۱۴۰۷ق. |
| *'''العین'''، خلیل (۱۷۵ق)، به کوشش المخزومی و السامرائی، دارالهجرة، ۱۴۰۹ق. | | * العین، خلیل (-۱۷۵ق)، به کوشش المخزومی و السامرائی، دارالهجرة، ۱۴۰۹ق. |
| *'''غریب الحدیث'''، القاسم بن سلام الهروی (۲۲۴ق)، به کوشش محمد عبدالمعیدخان، بیروت، دارالکتاب العربی، ۱۳۹۶ق. | | * غریب الحدیث، القاسم بن سلام الهروی (-۲۲۴ق)، به کوشش محمد عبدالمعیدخان، بیروت، دارالکتاب العربی، ۱۳۹۶ق. |
| *'''القاموس المحیط'''، محمد بن یعقوب فیروزآبادی (۸۱۷ق)، بیروت، دارالعلم، بی‌تا. | | * القاموس المحیط، محمد بن یعقوب فیروزآبادی (-۸۱۷ق)، بیروت، دارالعلم، بی تا. |
| *'''مدینه شناسی'''، سید محمد باقر نجفی، تهران، شرکت قلم، ۱۳۶۴ش. | | * مدینه شناسی، سید محمد باقر نجفی، تهران، شرکت قلم، ۱۳۶۴ش. |
| *'''المعالم الاثیرة'''، محمد محمد حسن شراب، بیروت، دارالقلم، ۱۴۱۱ق. | | * المعالم الاثیرة، محمد محمد حسن شراب، بیروت، دارالقلم، ۱۴۱۱ق. |
| *'''مغنی المحتاج الی معرفه معانی الفاظ المنهاج'''، محمد بن احمد الشربینی (۹۷۷ق)، بیروت، دار احیاء التراث العربی، ۱۳۷۷ق. | | * مغنی المحتاج الی معرفه معانی الفاظ المنهاج، محمد بن احمد الشربینی (-۹۷۷ق)، بیروت، دار احیاء التراث العربی، ۱۳۷۷ق. |
| *'''وفاء الوفاء باخبار دارالمصطفی'''، علی بن عبدالله السمهودی (۹۱۱ق)، به کوشش محمد محیی الدین عبدالحمید، بیروت، دارالکتب العلمیه، ۲۰۰۶م. | | * وفاء الوفاء باخبار دارالمصطفی، علی بن عبدالله السمهودی (-۹۱۱ق)، به کوشش محمد محیی الدین عبدالحمید، بیروت، دارالکتب العلمیه، ۲۰۰۶م. |
| {{پایان}} | | {{پایان}} |
| {{چاه‌ها و برکه‌های حرمین}}
| |
|
| |
| [[رده:چاه‌های مدینه]]
| |
| [[رده:مقاله‌های تکمیل‌شده]]
| |
