| نسخهٔ فعلی |
متن شما |
| خط ۱: |
خط ۱: |
| {{جعبه اطلاعات پدیده‌های طبیعی
| | '''چاه بُضاعه'''، از چاه‌های هفتگانه [[تبرک]] یافته به دست حضرت محمد(ص) در [[مدینه]] است، که در شمال غربی [[مسجد النبی(ص)]] قرار داشته است. |
| | عنوان = چاه بضاعه
| |
| | تصویر =
| |
| | اندازه تصویر =
| |
| | پیوند تصویر =
| |
| | توضیح تصویر =
| |
| | نوع =
| |
| | نام‌های دیگر = بِضاعه، بنی‌ساعده.
| |
| | وبگاه =
| |
| | مکان = [[مدینه]]، در محله بنی ساعده، در شمال غربی [[مسجد النبی(ص)]].
| |
| | طول =
| |
| | عرض =
| |
| | مساحت =
| |
| | ارتفاع =
| |
| | ژرفا =
| |
| | حجم =
| |
| | کرانه =
| |
| | جزیره‌ها =
| |
| | سرچشمه =
| |
| | رشته کوه =
| |
| | ریزشگاه =
| |
| | گونه =
| |
| | ویژگی‌های جغرافیایی =
| |
| | قدمت =
| |
| | بزرگ‌داشته شده نزد = مسلمانان
| |
| | یاد شده در =
| |
| | ویژگی یاد شده در متون مذهبی = [[تبرک|متبرک]] به دست [[حضرت محمد(ص)]].
| |
| | باورها = شفابخشی بیماران.
| |
| | اسطوره‌ها =
| |
| | احکام =
| |
| | آیین‌ها =
| |
| | وقایع تاریخی =
| |
| | توصیه‌های مذهبی = سفارش حضرت محمد(ص) به شستشوی بیماران به آب این چاه برای شفا یافتن.
| |
| | گفته‌های مشهور =
| |
| | بناها =
| |
| | طول جغرافیایی = 39.6075167
| |
| | عرض جغرافیایی = 24.4713833
| |
| }}
| |
| '''چاه بُضاعه''' یا '''بِضاعه''' یا '''بنی‌ساعده'''، از چاه‌های هفتگانه [[تبرک]] یافته به دست [[حضرت محمد(ص)]] در [[مدینه]] است، که در شمال غربی [[مسجد النبی(ص)]] قرار داشته است و در دوره ملک فهد (حک: ۱۴۰۲–۱۴۲۶ق) یکی از پادشاهان [[آل سعود]]، تخریب شده است. | |
| | |
| بر پایه برخی گزارش‌ها، آب این چاه شفابخش بوده و حضرت محمد(ص) به شتشوی بیماران با آب این چاه برای شفا یافتن سفارش می‌کرد.
| |
| | |
| دو روایت معروف نبوی(ص) درباره طهارت و پاکی آب، که در مباحث فقهی پرشماری کاربرد دارد، در کنار این چاه گفته شده است.
| |
| ==نام==
| |
| چاه بُضاعه را «بِضاعه» نیز خوانده‌اند.<ref>عمدة القاری، ج22، ص243.</ref> برخی حفر این چاه را به زن یهودی به نام «بضاعه» نسبت داده‌اند.<ref name=":0" /> برخی «بضاعه» را نام خانه‌ای متعلق به بنی‌ساعده دانسته‌اند که چاه آن نیز به همان نام مشهور است.<ref>مراصد الاطلاع، ج1، ص202.</ref> به گفته برخی، این چاه، به جهت واقع شدن در محله بنی‌ساعده، به چاه «بنی‌ساعده» نیز شهرت داشته است.<ref>معجم البلدان، ج1، ص442؛ سنن دارقطنی، ج1، ص25.</ref>
| |
| | |
| ==مکان==
| |
| چاه بضاعه، در [[مدینه]]، در محله بنی ساعده،<ref>المعالم الاثیره، ص49.</ref> واقع در شمال غربی [[مسجد النبی(ص)]]<ref>التعریف، ص157.</ref> و نزدیک باب شامی<ref>رسائل فی تاریخ المدینه، ص16.</ref> بود.
| |
| | |
| ==مالک==
| |
| به گفته برخی، حفر کننده چاه بضاعه، زن یهودی به همین نام بوده است و پس از پر شدن آن، برخی از افراد بنی‌ساعده آن را دوباره حفر کردند.<ref name=":0">انساب الاشراف، ج1، ص537-538.</ref>
| |
| | |
| ==مورده استفاده پیامبر(ص)==
| |
| آب چاه بضاعه بارها مورد استفاده [[حضرت محمد(ص)]] بوده و گزارش‌هایی درباره نوشیدن آب آن، وضوگرفتن و مضمضه کردن توسط وی وجود دارد.<ref>مسند أبی یعلی، ج13، ص511؛ تاریخ المدینه، ج1، ص157؛ الطبقات، ج1، ص503، 505.</ref> برخی گزارش‌ها، از شفابخش بودن آب چاه به جهت استفاده پیامبر(ص) از آن و [[تبرک|متبرک]] شدن آب خبر داده‌اند.<ref>البلدان، ص84؛ معجم البلدان، ج1، ص442؛ امتاع الاسماع، ج7، ص351.</ref> بر پایه نقلی، حضرت محمد(ص) به شستشوی بیماران با آب چاه بضاعه برای شفا یافتن سفارش می‌کرد و گویا پس از انجام این کار بیمار از درد رها می‌شد.<ref>الطبقات، ج1، ص505؛ انساب الاشراف، ج1، ص537.</ref>
| |
|
| |
|
| ==در روایات== | | == مکان == |
| گفته شده، حدیث مشهور [[حضرت محمد(ص)|نبوی(ص)]] درباره ویژگی‌های آب پاک<ref group="یادداشت">أن الماء طهور ما لم یتغیر لونه او طعمه او ریحه. آب پاک است مشروط به عدم تغییر رنگ، طعم یا بوی آن.</ref><ref>عمدة القاری، ج3، ص159.</ref> در کنار این چاه گفته شده است.<ref>عوالی اللئالی، ج2، ص15.</ref> در روایتی دیگر از پیامبر(ص) در مورد جواز وضو با آب چاه بضاعه با وجود ریخته شدن نجاسات در آن سؤال شد و وی در پاسخ آب را پاک دانست به‌طوری که چیزی آن را نجس نمی‌کند.<ref group="یادداشت">فرمود: «آب پاک است و چیزی آن را نجس نمی‌کند».</ref><ref>سنن ابی داود، ج1، ص23-24؛ مسند الامام احمد بن حنبل، ج3، ص86؛ سنن ترمذی، ج1، ص45.</ref> این دو روایت، بویژه روایت اخیر که به حدیث بئر بضاعه شهرت دارد زمینه‌ساز مباحث فقهی پرشماری در باب طهارت در منابع فقهی شده است.<ref>نک: الام، ج1، ص23-25؛ المبسوط فی فقه الامامیه، ج1، ص52؛ المغنی، ج1، ص25-26.</ref>
| | بضاعه نام چاهی در مدینه در محله بنی ساعده<ref>المعالم الاثیره، ص49.</ref> واقع در شمال غربی مسجد النبی*<ref>التعریف، ص157.</ref> و نزدیک باب شامی<ref>رسائل فی تاریخ المدینه، ص16.</ref> بود. |
|
| |
|
| ==وقف== | | == نام == |
| در سده نهم قمری، شاهین الجمالی رئیس خادمان [[مسجدالنبی(ص)|مسجد نبوی(ص)]]، دو باغ کنار این چاه را خرید. وی مسجد و حوضی در کنار این چاه بنا کرد و باغ یاد شده را برای تعمیر مسجد، چاه و حوض وقف کرد.<ref>موسوعه مرآة الحرمین، ج4، ص777.</ref> خیاری مدینه‌شناس معاصر، چاه را در بنایی متعلق به یکی از شهروندان مدنی به نام شریف زید گزارش کرده است.<ref>تاریخ معالم المدینه، ص262-263.</ref> بعدها شریف زید این باغ را وقف کرد.<ref>مدینه‌شناسی، ص296.</ref>
| | آن را بِضاعه نیز خوانده‌اند.<ref>عمدة القاری، ج22، ص243.</ref> برخی حفر آن را به زن یهودی به همین نام نسبت داده و گفته‌اند که پس از پر شدن آن برخی از افراد بنی‌ساعده آن را دوباره حفر کردند.<ref>انساب الاشراف، ج1، ص537-538.</ref> این چاه به جهت واقع شدن در محله بنی‌ساعده به چاه بنی‌ساعده نیز شهرت داشته است<ref>معجم البلدان، ج1، ص442؛ سنن دارقطنی، ج1، ص25.</ref>برخی بضاعه را نام خانه‌ای متعلق به بنی‌ساعده دانسته‌اند که چاه آن نیز به همان نام مشهور است.<ref>مراصد الاطلاع، ج1، ص202.</ref> |
|
| |
|
| ==ویژگی‌ها==
| | گویند چاه به جهت قرارداشتن در مسیر سیلاب‌ها و نیز کم ارتفاع بودن منطقه آن در معرض زباله‌ها و نجاسات اطراف قرار داشت ولی به سبب زیادی آب اثر آن ملموس نبود.<ref>تاریخ المدینة، ج1، ص156-157؛ بهجة النفوس، ج1، ص308؛ وفاء الوفا، ج3، ص130.</ref> |
| گویند چاه بضاعه به جهت قرارداشتن در مسیر سیلاب‌ها و نیز کم ارتفاع بودن منطقه آن، در معرض زباله‌ها و نجاسات اطراف قرار داشت؛ ولی به سبب زیادی آب، اثر آن ملموس نبود.<ref>تاریخ المدینة، ج1، ص156-157؛ بهجة النفوس، ج1، ص308؛ وفاء الوفا، ج3، ص130.</ref> | |
|
| |
|
| اندازه دهانه چاه در سده سوم قمری، هفت ذرع<ref group="یادداشت">نزدی به ۳/۵ متر.</ref> و ژرفای آبِ آن در هنگام فراوانی آب، تا نصف قامت انسان بیان شده است.<ref>سنن ابی داود، ج1، ص23-24.</ref> در سده هشتم قمری ژرفای چاه یازده و اندی ذراع<ref group="یادداشت">نزدیک به ۵/۵ متر.</ref> گزارش شده و ژرفای آب آن یک ذرع<ref group="یادداشت">نزدیک به نیم متر.</ref> بیان شده است.<ref>التعریف، ص157.</ref> برخی از معاصران نیز، قطر چاه را پنج ذرع<ref>نزدیک به۲/۵ متر.</ref> و ژرفای آن را ده متر ذکر کرده‌اند.<ref>مدینه‌شناسی، ص296-297.</ref>
| | == مورده استفاده پیامبر(ص) == |
| | آب چاه بضاعه بارها مورد استفاده پیامبر(ص) بوده و گزارش‌هایی درباره نوشیدن آب آن، وضوگرفتن و مضمضه کردن توسط پیامبر وجود دارد.<ref>مسند أبی یعلی، ج13، ص511؛ تاریخ المدینه، ج1، ص157؛ الطبقات، ج1، ص503، 505.</ref>برخی گزارش‌ها از شفابخش بودن آب چاه به جهت استفاده پیامبر از آن و متبرک شدن آب خبر داده‌اند.<ref>البلدان، ص84؛ معجم البلدان، ج1، ص442؛ امتاع الاسماع، ج7، ص351.</ref>به نقلی پیامبر به شستشوی بیماران با آب چاه بضاعه جهت استشفا سفارش می‌فرمود وگویا پس از انجام این کار مریض از درد رها می‌شد.<ref>الطبقات، ج1، ص505؛ انساب الاشراف، ج1، ص537.</ref> |
|
| |
|
| چاه در دوره‌های مختلف، مورد توجه جغرافی‌دانان و جهانگردان بوده است و با مختصات خاص هر دوره معرفی شده است. مجاورت با [[سقیفه بنی‌ساعده]]،<ref>معجم ما استعجم، ج1، ص255.</ref> گنبد حجرالزیت،<ref>رحله ابن جبیر، ص157؛ رحله ابن بطوطه، ج1، ص362.</ref> واقع شدن در جهت غربی چاه حاء،<ref>التعریف، ص157.</ref> مجاورت با باغی به نام فیروزیه<ref>میقات الحج، ش15، ص68، «الحرمان الشریفان فی کتاب الحقیقه و المجاز».</ref> از ویژگی‌های مورد اشاره در این آثار است.
| | == در روایات == |
| | گویند حدیث مشهور نبوی «أن الماء طهور ما لم یتغیر لونه او طعمه او ریحه»<ref>عمدة القاری، ج3، ص159.</ref> = آب پاک است مشروط به عدم تغییر رنگ، طعم یا بوی آن؛ در کنار این چاه گفته شده است.<ref>عوالی اللئالی، ج2، ص15.</ref> در روایتی دیگر از پیامبر در مورد جواز وضو با آب چاه بضاعه با وجود ریخته شدن نجاسات در آن سؤال شد و ایشان در جواب فرمود: «آب پاک است و چیزی آن را نجس نمی‌کند».<ref>سنن ابی داود، ج1، ص23-24؛ مسند الامام احمد بن حنبل، ج3، ص86؛ سنن ترمذی، ج1، ص45.</ref>این دو روایت بویژه روایت اخیر که به حدیث بئر بضاعه شهرت دارد زمینه‌ساز مباحث فقهی متعددی در باب طهارت در منابع فقهی شده است.<ref>نک: الام، ج1، ص23-25؛ المبسوط فی فقه الامامیه، ج1، ص52؛ المغنی، ج1، ص25-26.</ref> |
|
| |
|
| ==امروزه== | | == ویژگی‌ها == |
| نجفی در کتاب مدینه‌شناسی خود، از ساختمان‌سازی در اطراف چاه و ویرانی آن در اثر بی‌توجهی خبر داده است.<ref>مدینه‌شناسی، ص296-297.</ref> این منطقه، در توسعه مسجد و حرم نبوی(ص) در دوره ملک فهد [[آل سعود|سعودی]] (حک: ۱۴۰۲–۱۴۲۶ق) تخریب شد.<ref>تاریخ معالم المدینه، ص263، پاورقی1.</ref>
| | اندازه دهانه چاه در قرن سوم هجری هفت ذرع (حدود۳٫۵متر) و عمق آبِ آن در هنگام فراوانی آب تا نصف قامت انسان بیان شده است.<ref>سنن ابی داود، ج1، ص23-24.</ref> در قرن هشتم عمق چاه۱۱و اندی ذراع (حدود۵/۵ متر) گزارش شده و عمق آب آن یک ذرع (حدود نیم متر) بیان شده است.<ref>التعریف، ص157.</ref> برخی از معاصران نیز قطر چاه را ۵ ذرع (حدود ۵/۲ متر) و عمق آن را ۱۰ متر ذکر کرده‌اند.<ref>مدینه‌شناسی، ص296-297.</ref> |
|
| |
|
| == پیوند به بیرون ==
| | چاه در دوره‌های مختلف مورد توجه جغرافی‌دانان و جهانگردان بوده است و با مختصات خاص هر دوره معرفی شده است. مجاورت با سقیفه بنی‌ساعده،<ref>معجم ما استعجم، ج1، ص255.</ref>گنبد حجرالزیت،<ref>رحله ابن جبیر، ص157؛ رحله ابن بطوطه، ج1، ص362.</ref> واقع شدن در جهت غربی چاه حاء،<ref>التعریف، ص157.</ref> مجاورت با باغی به نام فیروزیه<ref>میقات الحج، ش15، ص68، «الحرمان الشریفان فی کتاب الحقیقه و المجاز».</ref> از ویژگی‌های مورد اشاره در این آثار است. |
|
| |
|
| * [http://www.taibanet.com/showthread.php?t=15121 جای احتمالی امروزین چاه بضاعه].
| | در قرن ۱۴ق شاهین الجمالی رئیس خادمان مسجد نبوی دو باغ کنار این چاه را خرید. وی مسجد و حوضی در کنار این چاه بنا کرد و باغ یاد شده را برای تعمیر مسجد، چاه و حوض وقف کرد.<ref>موسوعه مرآة الحرمین، ج4، ص777.</ref> خیاری مدینه‌شناس معاصر چاه را در بنایی متعلق به یکی از شهروندان مدنی به نام شریف زید گزارش کرده است.<ref>تاریخ معالم المدینه، ص262-263.</ref> بعدها شریف زید این باغ را وقف کرد.<ref>مدینه‌شناسی، ص296.</ref> نجفی در مدینه‌شناسی خود از ساختمان‌سازی در اطراف چاه و ویرانی آن در اثر بی‌توجهی خبر داده است.<ref>مدینه‌شناسی، ص296-297.</ref> این منطقه در توسعه مسجد و حرم نبوی در دوره ملک فهد (حک: ۱۴۰۲–۱۴۲۶ق) تخریب شد.<ref>تاریخ معالم المدینه، ص263، پاورقی1.</ref> |
|
| |
|
| ==پانویس== | | ==پانویس== |
| خط ۸۴: |
خط ۳۲: |
| | نویسنده = مرتضی حسنی نسب، ابوالفضل ربانی | | | نویسنده = مرتضی حسنی نسب، ابوالفضل ربانی |
| }} | | }} |
| *'''الام'''، محمد بن ادریس الشافعی (م ۲۰۴ق)، بیروت، دارالفکر، ۱۴۰۳ق. | | * الام، محمد بن ادریس الشافعی (م ۲۰۴ق)، بیروت، دارالفکر، ۱۴۰۳ق. |
| *'''امتاع الاسماع بما للنبی من الاحوال و الاموال و الحفدة و المتاع'''، احمد بن علی المقریزی (-۸۴۵ق) به کوشش محمد عبدالحمید النمیسی، بیروت، دارالکتب العلمیه، ۱۴۲۰ق. | | * امتاع الاسماع بما للنبی من الاحوال و الاموال و الحفدة و المتاع، احمد بن علی المقریزی (-۸۴۵ق) به کوشش محمد عبدالحمید النمیسی، بیروت، دارالکتب العلمیه، ۱۴۲۰ق. |
| *'''انساب الاشراف'''، احمد بن یحیی البلاذری (-۲۷۹ق)، به کوشش محمد باقر محمودی، بیروت، موسسه الاعلمی، ۱۳۹۴ق. | | * انساب الاشراف، احمد بن یحیی البلاذری (-۲۷۹ق)، به کوشش محمد باقر محمودی، بیروت، موسسه الاعلمی، ۱۳۹۴ق. |
| *'''البلدان'''، ابن الفقیه احمد بن محمد بن اسحاق (-۳۶۵ق)، به کوشش یوسف الهادی، بیروت، عالم الکتب، ۱۴۱۶ق. | | * البلدان، ابن الفقیه احمد بن محمد بن اسحاق (-۳۶۵ق)، به کوشش یوسف الهادی، بیروت، عالم الکتب، ۱۴۱۶ق. |
| *'''بهجة النفوس و الاسرار'''، عبدالله المرجانی (-۶۹۹ق)، به کوشش محمد عبدالوهاب، بیروت، دارالغرب الاسلامی، ۲۰۰۲م. | | * بهجة النفوس و الاسرار، عبدالله المرجانی (-۶۹۹ق)، به کوشش محمد عبدالوهاب، بیروت، دارالغرب الاسلامی، ۲۰۰۲م. |
| *'''تاریخ المدینة المنوره (اخبار المدینه النبویه)'''، عمر بن شبّه النمیری (-۲۶۲ق)، به کوشش فهیم محمد شلتوت، قم، دارالفکر، ۱۳۶۸ش. | | * تاریخ المدینة المنوره (اخبار المدینه النبویه)، عمر بن شبّه النمیری (-۲۶۲ق)، به کوشش فهیم محمد شلتوت، قم، دارالفکر، ۱۳۶۸ش. |
| *'''تاریخ معالم المدینه المنوره ق‍دی‍م‍ا و ح‍دی‍ث‍ا'''، احمد یاسین الخیاری(-۱۳۸۰ق)، ریاض، مکتبه الملک فهد، ۱۴۱۹ق. | | * تاریخ معالم المدینه المنوره ق‍دی‍م‍ا و ح‍دی‍ث‍ا، احمد یاسین الخیاری(-۱۳۸۰ق)، ریاض، مکتبه الملک فهد، ۱۴۱۹ق. |
| *'''التعریف بما آنست الهجره من معالم دارالهجره'''، محمد بن احمد المطری (-۷۴۱ق)، به کوشش الرحیلی، ریاض، دارالملک عبدالعزیز، ۱۴۲۶ق. | | * التعریف بما آنست الهجره من معالم دارالهجره، محمد بن احمد المطری (-۷۴۱ق)، به کوشش الرحیلی، ریاض، دارالملک عبدالعزیز، ۱۴۲۶ق. |
| *'''رحلة ابن جبیر'''، محمد بن احمد (-۶۱۴ق)، بیروت، دار مکتبة الهلال، ۱۹۸۶م. | | * رحلة ابن جبیر، محمد بن احمد (-۶۱۴ق)، بیروت، دار مکتبة الهلال، ۱۹۸۶م. |
| *'''رسائل فی تاریخ المدینه المنوره'''، حمد الجاسر، ریاض، دارالیمامه، ۱۳۹۲ق. | | * رسائل فی تاریخ المدینه المنوره، حمد الجاسر، ریاض، دارالیمامه، ۱۳۹۲ق. |
| *'''سنن ابی داود'''، ابو داود سلیمان بن الاشعث (-۲۷۵ق)، به کوشش سعید اللحام، بیروت، دارالفکر، ۱۴۱۰ق. | | * سنن ابی داود، ابو داود سلیمان بن الاشعث (-۲۷۵ق)، به کوشش سعید اللحام، بیروت، دارالفکر، ۱۴۱۰ق. |
| *'''سنن الترمذی'''، محمد عیسی الترمذی (-۲۷۹ق)، به کوشش عبدالوهاب عبداللطیف، بیروت، دارالفکر، ۱۴۰۲ق. | | * سنن الترمذی، محمد عیسی الترمذی (-۲۷۹ق)، به کوشش عبدالوهاب عبداللطیف، بیروت، دارالفکر، ۱۴۰۲ق. |
| *'''سنن الدار قطنی'''، علی بن عمر الدارقطنی (-۳۸۵ق)، به کوشش منصور بن سید الشوری، بیروت، دارالکتب العلمیه، ۱۴۱۷ق. | | * سنن الدار قطنی، علی بن عمر الدارقطنی (-۳۸۵ق)، به کوشش منصور بن سید الشوری، بیروت، دارالکتب العلمیه، ۱۴۱۷ق. |
| *'''الطبقات الکبری'''، محمد بن سعد (م۲۳۰ق)، بیروت، دارالصادر، ۱۴۱۸ق. | | * الطبقات الکبری، محمد بن سعد (م۲۳۰ق)، بیروت، دارالصادر، ۱۴۱۸ق. |
| *'''عمدة القاری'''، محمود بن احمد البدرالعینی (-۸۵۵ق)، بیروت، دار احیاء التراث العربی. | | * عمدة القاری، محمود بن احمد البدرالعینی (-۸۵۵ق)، بیروت، دار احیاء التراث العربی. |
| *'''عوالی اللئالی العزیزیه فی الاحادیث الدینیه'''، ابن ابی‌جمهور (-۸۸۰ق)، به کوشش مجتبی عراقی، قم، سید الشهداء، ۱۴۰۳ق. | | * عوالی اللئالی العزیزیه فی الاحادیث الدینیه، ابن ابی‌جمهور (-۸۸۰ق)، به کوشش مجتبی عراقی، قم، سید الشهداء، ۱۴۰۳ق. |
| *'''المبسوط'''، محمد بن احمد السرخسی (-۴۸۳ق)، بیروت، دارالمعرفه، ۱۴۰۶ق. | | * المبسوط، محمد بن احمد السرخسی (-۴۸۳ق)، بیروت، دارالمعرفه، ۱۴۰۶ق. |
| *'''مدینه شناسی'''، سید محمد باقر نجفی، تهران، شرکت قلم، ۱۳۶۴ش. | | * مدینه شناسی، سید محمد باقر نجفی، تهران، شرکت قلم، ۱۳۶۴ش. |
| *'''مراصد الاطلاع علی اسماء الام‍ک‍ن‍ه و ال‍ب‍ق‍اع'''، و ه‍و م‍خ‍ت‍ص‍ر معجم البلدان ل‍ی‍اق‍وت، صفی‌الدین عبدالمومن بن عبدالحق (-۷۳۹ق)، به کوشش علی محمد البجاوی، بیروت، دارالجیل، ۱۴۱۲ق. | | * مراصد الاطلاع علی اسماء الام‍ک‍ن‍ه و ال‍ب‍ق‍اع، و ه‍و م‍خ‍ت‍ص‍ر معجم البلدان ل‍ی‍اق‍وت، صفی‌الدین عبدالمومن بن عبدالحق (-۷۳۹ق)، به کوشش علی محمد البجاوی، بیروت، دارالجیل، ۱۴۱۲ق. |
| *'''مسند ابی یعلی'''، احمد بن علی بن المثنی (-۳۰۷ق)، به کوشش حسین سلیم، بیروت، دارالمأمون للتراث. | | * مسند ابی یعلی، احمد بن علی بن المثنی (-۳۰۷ق)، به کوشش حسین سلیم، بیروت، دارالمأمون للتراث. |
| *'''مسند الامام احمد بن حنبل'''، احمد بن حنبل (-۲۴۱ق)، بیروت، دارالصادر، بی تا. | | * مسند الامام احمد بن حنبل، احمد بن حنبل (-۲۴۱ق)، بیروت، دارالصادر، بی تا. |
| *'''المعالم الاثیره'''، محمد محمد حسن شراب، بیروت، دارالقلم، ۱۴۱۱ق. | | * المعالم الاثیره، محمد محمد حسن شراب، بیروت، دارالقلم، ۱۴۱۱ق. |
| *'''معجم البلدان'''، یاقوت بن عبدالله الحموی (-۶۲۶ق)، بیروت، دار صادر، ۱۹۹۵م. | | * معجم البلدان، یاقوت بن عبدالله الحموی (-۶۲۶ق)، بیروت، دار صادر، ۱۹۹۵م. |
| *'''معجم ما استعجم من اسماء البلاد و المواضع'''، عبدالله بن عبدالعزیز البکری (-۴۸۷ق)، به کوشش السقاء، بیروت، عالم الکتب، ۱۴۰۳ق. | | * معجم ما استعجم من اسماء البلاد و المواضع، عبدالله بن عبدالعزیز البکری (-۴۸۷ق)، به کوشش السقاء، بیروت، عالم الکتب، ۱۴۰۳ق. |
| *'''المغنی'''، عبدالله بن قدامه (-۶۲۰ق)، بیروت، دارالکتب العلمیه. | | * المغنی، عبدالله بن قدامه (-۶۲۰ق)، بیروت، دارالکتب العلمیه. |
| *'''موسوعه مرآة الحرمین الشریفین'''، ایوب صبری باشا (-۱۲۹۰ق)، القاهره، دارالآفاق العربیه، ۱۴۲۴ق. | | * موسوعه مرآة الحرمین الشریفین، ایوب صبری باشا (-۱۲۹۰ق)، القاهره، دارالآفاق العربیه، ۱۴۲۴ق. |
| *'''میقات الحج'''، نیم ساله، تهران، نمایندگی ولی فقیه در حج امور حج و زیارت. | | * میقات الحج، نیم ساله، تهران، نمایندگی ولی فقیه در حج امور حج و زیارت. |
| *'''وفاء الوفاء باخبار دارالمصطفی'''، علی بن عبدالله السمهودی (-۹۱۱ق)، به کوشش محمد محیی الدین عبدالحمید، بیروت، دارالکتب العلمیه، ۲۰۰۶م. | | * وفاء الوفاء باخبار دارالمصطفی، علی بن عبدالله السمهودی (-۹۱۱ق)، به کوشش محمد محیی الدین عبدالحمید، بیروت، دارالکتب العلمیه، ۲۰۰۶م. |
| {{پایان}} | | {{پایان}} |
| {{چاه‌ها و برکه‌های حرمین}}
| |
|
| |
| [[رده:چاه‌های مدینه]]
| |
